Search


Aug 9, 2008

Zawllung Vs. Chungthang


Thieng le thieng naw inkara hin,
Hmun insang le a’n hnuoiah,
Kal chawi dan ka hriet thiem nawh.

- Rev. Thangngur

Tu lai chu thil dang ziek dinga ei hang insingsa khomin boruok fawna Hmar trong hmanghai titini dawkan, HmarYahoogroups (HYG) ah a khawtlanga chai khop le hnam pum ta dinga poimaw thu mak tak tak a hung inlang a, chuonghai chu bawkâna hma dang pûtsan a rem si naw leiin pakhatah ka hung pu nawk chot el a nih. Chuong ang thil hung inlang laia mit la bîk tak chu Hmar Resources Centre-a inthoka August 3, 2008 zing dar 0848 hrs-a an hung thon, “Chanchin ei dong danin Senvon a pi-le-puhan Sikpui Ruoi an hmang changa Khuongpu inthrungna Zawllung chu voisun khan Rev Chungthang a rawiin ‘hmusit takin’ an inletkhup” ti hi a nih.

Taliban le Chungthang pawl
Hang tiem vuot chun Tawtawhai unau tienami khom a hoi khop el. A san chu, ieng angin ei khawsakna la’n hnuoi sien khom, hieng ang thil hi Isu pienga inthoka kum sanghni hnunga a tak taka eini laia thil tlung ding chun a awm ta naw êm lei a nih.

Kum 2001 March laia Afghanistan khawpui Kabul hmar tieng 230 km vela hla, Bamyan an ti hmuna Buddha lim pahnih, lungpui sakhata inthoka ker, a chin lem meter 37 (feet 121) a insang, AD 507-a an ker le a lien lem 55 meter (feet 180) a insang, AD 554-a an ker, khawvela Buddha lim ker a ngir laia insang tak pahnih, Muslim mi tawrot Taliban-haiin milim biekna thil le inzoma ngaia an suksiet kha la hre zing ei ta. An thilthaw invêtthlak tak kha khawvelin nasa takin a dem a, UNO-a chen khom an chai luoi luoi a nih. Sukse dinga phalna petu, Governor Mawilawi Muhammad Islam Muhammadi khom kha a hnungin Afghan Parliament-a MP dingin thlang tling ni sien khom, a phû ang hrimin, January 26, 2007 khan Kabul-ah an kap thal dèr a ni khah. Tu hin UNESCO inrawina hnuoiah cheng vaibelsie 40 chuong senga indin thra nawk dingin hma an lak mek a, kum 2012 hin zo thei an inbeisei chauh a nih.

Kha thil rapthlak tak kha a tlung hnunga mihriemin ram le hnam ro (national monument & heritage) an suosam ri ei hriet nawk chu Chungthang le a rawihai thilthaw hi a ni nawk el awm. Khawvelin tu lai le kha hma khoma a buoipui laia mihai chu sakhuo invetchiltu le sakhuo sirsana hmanga remna le muongna chokchawrawituhai an nih. Kangpokpi le Motbung laia piengthar beiruol an thaw dan standat hmang vea ei Zawllung baksama lo thràm ve ringot el chu revaival thruoi dan kalhmang ditum tak chu ni kher naw nih. Mani hnam ro hmusita thràm hi inthrâm kawt dèr thei a nih ti hi hriet zing a thra. ‘Baua don pawl’ ti ang khan, bau thiema fak zong pawlhai ta ding lem chun fimkhur a poimaw zuol.

Hnam ro: Zawllung
‘Zawllung’ an ti hi mi tam lemin a umzie ei hriet naw el thei. Hi hi Senvon zopui hmun pakhata tien laia Sikpui Kùt an hmang truma Khuongpu le Zailâk inthrungna dinga lung an daw, a dung feet 5, a khang feet 4 a lien chu a nih. Ei pi le puhaiin Sikpui Kùt an hmang ding pha leh an làmna zawlah khuongpu le hla inzawttu Zailak inthrungna ding lung lien tak an daw hlak a, chu chu Sikpui Lung ti a ni hlak. Thuthlung Hluia maicham siemnaa an lung hmang thua Pathien a fîr ang el khan (Exodus 20:25) Sikpui lung ding hi lung tharlâm, mihriem kut le hriemhrei bê la tuok lo, a ni ding a nih. Chu lung chu lung tharlâm bok pathum, lungthu anga an phun chunga chun an pha hlak. Hi Zawllung hi hieng lai rama hin pi le puhaiin Sikpui Kùt an lo hmang ngei a nih ti hriltu sàkhî (witness) ngir zing chu a nih. Chu chun hieng lai hmun hi ei ram hluo hlak ngei a nih ti le kalchar neia khawsa hlak hnam, bul le bâl nei, van laia tla hnam ang mei mei ei ni nawh ti chieng takin a hril. Chu chu hnam ro (national heritage) a nina san le inza a um êm êm san chu a nih.

Sikpui Lung pakhat ka hmu chu Champhai bul Zote khaw hluia mi a nih. Zote khaw hluia Sikpui lung hi March 8, 1989 khan ka sir a, a thla ka lâk a, Zoram Khawvel bu khatnaah a chanchin ka ziek nghe nghe a. A hnung daia thlang hung tla le hi hmun hung hluotuhaiin hi lung hi an hmu chun Sikpui Lung a nih ti an hriet leiin inza takin an hum thra a. Hi lunga hin, “He lung hi hmanlai Hmarho sikpuina a ni. Tin keini kum 28.2.1918-a hian kan awm tran ta. Zahula Sailo” ti an ziek. Zote khuoa Sikpui an hmang kum hi hriet a ni ta nawa chu Luseihaiin Trieu an hung kàn hma a ni el thei. Chu chun iem a hril a? Hieng lai rama cheng hmasahai chu Hmar hnathlakhai an nizie a hril a nih. Hi Sikpui Lung hi histawri tlang hlûm, rangkachak hlûm nek khoma poimaw lem a nih.

Ka lekhabu ziek Zoram Khawvel bu hmasa taka hi Sikpui Lung chanchin tawite ka ziek lo tiemtuhaiin a poimawzie an hung hriet chun a en dingin mi an fe hut hut a. Chu taka inthok chun a khaw mihai le sorkarin thra taka humhal trûlin an hriet a. YMA le Department of Art & Culture inthuruolin, sum tam tak sengin an inhuon a, a thrut ding lung thra taka remin an phun thra a. An duot nawk taluo leiin thaw suol pakhat an nei a. Sikpui Lung hi lungphun a ni naw a, khuongpu le zailak thrungna dinga a dawa daw kang hlak a ni leiin, duot taluoa an lo phun chu an duot suol deu a nih. Chu thu chu Deputy Director, Department of Art & Culture, ka ruolpa Pu Laitânga kuomah ka hril bakah a um dan ding ang taka lo insietir nawk dingin thurawn ka pek nghe nghe a, an thaw tah le thaw naw ruok chu ka hriet zui ta nawh. Hi Sikpui Lung le tekhi chun Senvon zopuia Zawllung chu a lem ang chauh a nih.

Sikpui Lung dang umnaa an hril pakhat chu Manipur phaia khuo pakhat Bishenpur tlâk tieng, tlang lawi inhoi takah a nih. Hi thu hi kha hmaa India sorkar laipuia Hmar District hninaa Memorandum ei pek lut laia pakhata khan a chuong sa niin ka hriet a, amiruokchu a ieng taka khan am a nih ti ruok chu ka chieng ta nawh. Hieng lai ram hi tu chena Hmar hnathlak Chiru, Kom, Chawthe & Chawrei le pahnam hrang hrang an la cheng zingna hmun a ni el bakah ka tleirawl laia upa ka pawl phak chinhai khomin pahnam hrang hrangin hieng lai hmun an lo hluo dan chanchin an mi hril hlak a nih. Ei hril nuom tak ruok chu, Bishenpur saka Sikpui Lung chu a lo um tak tak a ni chun, ei ram lo del chin hriltu sàkhî (witness) a ni leiin, Bishenpur vela lung po po nêkin chu lung chu eini ta dinga lung poimaw le hlû tak ning a ta, tu khomin tawk changa sie hmang an tum chun ei hnam chungah poi nasa takin an tawk a nih.

Lekha ziekna ding hawrop an nei hma daia khawvel hmun hrang hranga cheng mihriemhai chanchin hriet theina thra tak laia pakhat chu lung hmanga an sulhnung maksan a nih. Kum sawm neka tam liem tah khan chuong ang ziekna lekhabu pakhat, David D.Zink buotsai The Ancient Stones Speak: A Journey to the World’s Most Mysterious Megalithic Sites ti chu London-ah ka’n chawk a. Hi lekhabua hin khawvel hmun hrang hrang, entirnan Aigupta rama Pyramids hai, England rama Stonehenge hai, Malta thlierkara an tempul hai, South America hmun hrang hranga Inca le Maya civilisation laia an sulhnung hai le Pacific Tuipuia tu hriet hlaw rak ta lo thlierkar hrang hrang, abikin Easter Island-a Polynesian-haiin mihriem lim hraw tak tak, ‘moai’ an ti 600 hiel an ker hai dam chanchin chu a thlalak leh a chuong a, hmu nuom an umin mit an suktlai a, hnam ropui an lo nizie to troka inring taka hriltu an nih. An hniekhnung maksanhai hi a ropui chauh ni loin inza a um a, ei lungrilin a thawtuhai hi salam ei buk zing el a nih. Israel rama khom fe inla, ei hmu nuom tak chu bilding thar an bawlhai ni loin lung hmanga sulhnung an maksan, entirnan Makpela Puk, Herod Lien-in kul ropui taka lung bang insi khupa a’n huon dam le thil dang danghai chu an ni lem dai a nih.

An leh, Rome-ah inzin la, mi tin hmu nuom le a ram mihaiin an suong êm êm, AD 69-81 laia Kaisar Vespasian le Titus bawl Colosseum-ah thruoi hai sien che, ennuom siemnaa tien laia ramsa le kristienhai an insuoltirna zawl a nih tiin i lung suksen la, rawl tawp insuoa Pathien kuomah trongtraiin bom siet tum la, tuin am i thilthaw chu an inthiem ding che? Invêt bilinga ngaiin, kol inbuntirin, invêt ruol an sie khawmna lunatic asylum-ah thon nghal an ti che. Chu thil le Zawllung suosam chu iem a danglamna a um?

Zawllung le HSA
Senvon zopuia ‘Zawllung’ ka sir nuhnung tak chu October 12, 2007 chawhnung tieng a nih. Chu chanchin chu ka artikul Senvon-5 ah ka ziek nghe nghe a. Chu taka chun hieng ang hin thu ka khâr a:

“Senvon Zopuia Sikpui an hmang hmasa tak kum ni dinga mi threnkhat zeldin chu 1898 a nih. Ieng le inmata hi kum hi an sui suok am a na ti ruok chu ka hriet nawh. Senvon tlanga hin bel chieng dawl lo lunga thu ziek a tam a, chuong laia pakhat chu a ni ve el thei. A ieng khom chu lo ni sien, kum 2005 December 5 khan hi hmuna ngei hin HSA huoihotin siel 2, bawng 1 le vok 4 thatin Sikpui Kùt an hmang a. Pi le puhai thaw danin, zupui an lo bil lawk a, chu chu semin, pipu inchei dana incheiin, nunkhuo an phàm ve a. Hrietzingna Sikpui lung an phuna chun hieng ang hin an ziek a: ‘Kan pi le puhan 1898 kuma Sikpui Ruoi an lo huoihotna Zopuiah ni 5 Mimtuk thla kum 2005 in Hmar Inchuklaihan Sikpui Ruoi hmanga kan fuon khawm hrietzingna dingin hi lung hi kan phun.’ A trumtriek zoa a hmun inthieltuhaiin an inthiel rawn tak nia an hril chu zu bûr ruok le serbawm (condom) a nih. Hieng ang khopa porche hin Sikpui Kut an hmang hlak ti hriet a ni ngai naw a, hril ding dang um ta naw hram sien nuom a um bok” tiin.

Chungthang le a pawlhaiin Zawllung an suosam thu ei hril hi, HSA huoihota Senvon zopuia Sikpui Kùt an hmang thu ei hril leh hin inzomna an nei khom a ni el thei. A san chu, iemani chena inthok tah khan eini lai hin mani thil suol thaw mani senga indap suoka sim tum nekin ei hnam chunga Pathien a lawm nawna san hmun dangah dap suok tumin thrang ei lak a. Ei thaw tum tak nia inlang ruok chu mani seng inhril hlîp a, a suol phurtu ding ‘Kèl’ (Azazel) zong char char a nih. Entirna dingin, kohran pawl hi hmang tah inla. Buoina trobul le a kaikuongpa chu thruoituhai an nih ti a hre naw ei um ka ring nawh. Sienkhom thruoituhaiin thil suol thawtu nina chu poma insira sim tum nêk hmanin inhril hlîp ei tum lem a, ei mi thruoi suolhai ei insuoltir a, a puo tieng a threltu anga inlang tumin inrem thratzie ei hril ei hril a, a sung tieng ruok chu thaw nasa zuol sauh dingin ei mi le sahai seng pam puomin ei infui letling zing bok si. Pulpit tlanga inremna thu sermon a, tlawmna nun le hnèna nun tlang insampui inring ring hi tlawmna nun le hnèna nun nei lo, ei hlèm thei le thu hnè theihai chauh naw chu inrempui nei lo, bel kawrong ri sie ei ni lem nuom khop el. Tlawmna nun le hnèna nun neihai chun bau nêkin an nungchangin an nina chu an phur suok lem hlak leiin, tlang sîpa khaw um angin inhmai ruol an ni nawh.

A ieng khom chu ni sien, kum 2005-a HSA-hai Sikpui Kùt hmang kha thiem naw arbawmah thlâk a, vangduoina le inhilna intluntu bulah ngai a, suonlam remchangah hmang a, Zawllung chungah an truong khom a ni el thei. Sienkhom ‘Zawllung’ chu iem a ni a, chu lung chun ieng am thaw suol a nei a? HSA-in thaw suol a lo nei palh a ni chun mawphurna chu thruoituhai chungah innghat a tih. Thil suol thawa ei ngai a ni chun an thruoituhai kuomah intlun a, zil ngai an ni chun an phu anga zil el ding a nih. Chu chu thaw ngam si loa ieng khom thaw suol ve loa um trok trok ei hnam ro Zawllung chunga truong ringot el chu rongbawl dan lampui indik ni kher naw nih. An naw leh naupang trap nuor ei ngaisak lo, ei ngaisak theina dinga an ngai leia kil le kap mai siet ding an zong ang hin an thaw ve el am a ni ta ding maw?

Zawllung le maicham
Chungthang le a rawihaiin kut thak nulnaa Zawllung an hmang san ding dang ni awma ka zeldin chu maicham an sawn pal lei khom a ni el thei. Thuthlung Hlui ei tiem chun Israelhai Pathien biek ni lo, hnam dang, abikin Kanan mihai chun tlang le muol amanih le hmun daw sang chungah an pathienhai biekna ding maicham an siem hlak thu ei hmu a, chu chu Baibul trong chun ‘hmun sâng’ (high places- Can. bama, Heb. ramah) ti a ni a, ei pi le puhai huna maicham siema an inthawina, ‘bawlhmun’ an ti hlak ang kha a nih.

Chuong anga ‘Zawllung’ hi maicham amanih bawlhmun amania ngai pawl ei lo um a ni chun ei hriet naw lei a nih. Sikpui Kùt le pipu sakhuoin inzomna an nei nawh. Sikpui Kùt hi bu le bâla an hnienghnàr kuma khawtlang insukhlimna ding lieu lieua kût an lo hmang hlak chu a nih. Sikpui Hlapui ni dinga ngai, “Sikpui inthang kan ur lai a” ti, Aigupta bawia intâng Israelhai an suok truma an thil tuok ni awm tak hrilna hi a hongna dingin khùn takin an sak hlak a, an sak sung chun innui le ri sie siem phal a ni nawh. Hi hla hi kristien ei hung ni hnunga Israel thlaa insâl nuom mi threnkhat phuok chop ni dinga ring pawl an um a, chu chu sui tham a ni hrim a nih. Sikpui hla dang hrim hrim chu Juda sakhuo amanih le ieng sakhuo leh khom inzawlna an nei nawh; khawtlang thil lieu lieu a ni vong. Senvon khuoa an inthawina hlak bawlhmun chu kha hmaa misawnari hmasa tak R. Dala huon hlui, a hnung kum 1926-a Hmar ni lo po a rûka zanah inrawn khawm a, Watkin Roberts le H.K.Dohnun suot thlak dan ding an phierrukna hmun, Arthatzawl/Arthakzawl an ti, kum 1927-a khawhrawngin a sawi chim vong kha a ni lem.

Thieng le thieng naw inkâr
Kristien sakhuo a hung lut khan ei khawvel a hung inphìr a, sakhuo thara inpêm nuom pawl le ei khawvel pangngaia la chêng zing nuom pawl ei hung inthre phok a. Ringtharhai chun an khawvel hmasa, an suotlang hlui kha boralna rama ngaia hnawl hmak a, an khawsak dan po po a letlinga thlak a, khawthlang kalchar (western culture) ronga inchie zor tah kristienhai khawsak dan le hoiher anga um dingin an inzirtir a. Hi hi iemani chenah indik sien khom zirtirna him lo le tlo lo a nih. Pei ding chi a um a, pei loa zawm pei chi a um bok. A rênga pei chu a’n silna tui puma naute pei hmang ang a nih.

Hi lai thu chaina hi artikul sei deu el, Shillong Mizo Students Union (MSU) Magazine, Hnam Lungphum, 2006-a dingin ka ziek a, a thupuia ka hmang chu ‘Zofate Khawvel Pahnih’ ti a nih. Hi artikul hi Mizorama Kristian Website pakhat, Youth Internet Ministry (Youthim) ah an sie a, tu chena artikul an sie tah po po laia tiem hlaw tak le tiem rawn tak a la ni ngat ngat a nih. Delhi Thurawn-a khom July 2006 khan insuo a ni a, sienkhom eini rawi, ‘Trongbau’ ti bâk tiem mumal pei lohai lai chu ka thu chai poimawzie man phak ei la tlawm ning a ta, tiem a hlaw naw khop el. Hieng ang artikul dam hi tiem nachang le hmang trangkai nachang hrie kohrana rongbawltuhai lai hin um inla chu Zawllung dam hi ei suosam naw ding bah!

Ei hriet fie dinga thra chu hi hi a nih. Ei kalchar le ei zierang angin thlarauin a mi pawl a, chu tukvera inthoka thlir chun ringna ram khom hi a chiengin a fie bik a nih. Thangngur le hla phuoktu hrang hrang hla phuokhai hi ei kalchar mita ringna ram thlirna, ei hnam zie le ronga thuom mawi deu vong an nih. Chuleiin, ei hang sak chângin tronga hril thiem harsa khopin einiah a truo hak el a nih.

Tiena phunchong, kûr duom duom rawh, nu,
Ka sang a dang a châr;
An hril anga kûr duom duom
Van Lal ropui hmangaina chun,
Hringna tui a mi hung indawn


ti umzie fie taka hretu, ei tapte bul, sathu changal inhuom bût bût rimin a chìmnaah Bethlehem le Kalvari intrumtir theitu ei ni naw chun, gospel-in ei niah chongpu le neitu chan changin zung kei nghet tak tak ngai naw nih. Ei hnam ro Zawllung dam la suosam ngamtuhai chu chiengna ram Damaska kotsuo an tlung hma chun eini laia khawsa tlak le rong bawl tlak an ni nawh. An chuongna sakora inthoka an tlak har phot a ngai.

(August 9, 2008 Delhi)

1 comment :

Anonymous said...

a tiem a van hawi ngei de e...zawllung inkhup chu a gospel naw de aw ka lo ti ve mei2 a