Search


Oct 9, 2011

Zo Nationalism


Ka la theinghil thei naw chu March 2, 1966 tûk kha a nih. Gauhati University-ah MA (History) ka’n chuk zo kum a nih. University Canteen-ah ka ruolpa Lalhmingthang (Kamenga tia kan ko hlak), Aizawl-Kulikawn mi, MA (Pol Sc) inchuk lai leh zing thingpui kan dawn a. Assam Tribune a hung tlung a, a phek tontir po po chu Mizo National Front (MNF) sorkar intihaiin March 1, 1966-a India rama inthoka indangna (independence) thu an puong leia Mizo District-a buoina namen lo suok chanchinin a sip a. Keini pahnih, MA Political Science le History inchuk zo trèp, thil chinchang iemani tawk hre ve phak tah, trap le harawtnain Mizoram a tuom mek leia an beidong inrum ri khom sungril naa inthoka hre phak tah Kamenga leh chun iengkhom hril loin kan inen a, thu a tawp a, hrilin umzie a nei bok nawh.

Hi thil hi kum iemani zat lo insuong tlok tah a ni leiin, hieng ang hun khirh ei tong buok hi thil maka hril ding lem chu a ni nawh. Kan lo beisei rûk, sienkhom beiseina thlawn lo chang tah ruok chu, chemtum le ei tho invet hmaa ei har suok hman hràm a nih. Ram le hnam tranna chol tri-uma inchie tho inzirtirna hmanga invai rui hi thil um thei el khom ni loin thil um hlak hrim a ni a. Sienkhom, pawlitiks zu tho thra lo le pengtrawng amanih, sakhaw inzirtirna indik lo inrui hi a thok dan na tak le trium tak el a ni nuom a, rui invêt buoi lai hi huoisar lai tak le var inti lai tak a ni leiin nuom ela har suok el thei khom a ni nawh. Hitlera Germany khom khan Judahai chunga tawrot an insuo nasa po leh an bu beng a lien el chu a ni kha tie! Ram le hnam ta dinga thi huomna le ngamna hi khawlai khawtlanga khom mihai ngai sang le thi hnung chena khom chawimawi le hriet zing hlawna a ni leiin, mi lungril inhmin le dawi vet thiem an hung suok hunah mi tam tak lu sukhaiin an mit an sukvai a, inhlieu tumin sûm leivak khom an baw el hlak a nih. Martar anga ei hril tam tak hi ‘hlèmtar’ an ni nuom lem khop el.

Mihriem ditsam: Zalenna
Mihriem hi bei chauhin a hring nawh. Ramsa anga fak le dawn ringota lungawi dinga siem a ni ve nawh. Sekibusuok ieng anga thra khom nei sien, a zalen si naw chun lungawi tak tak ngai naw nih. Eden huona cheng hmasa tak hai khom kha fak le dawn ringota lungawi chu ni hai sien, thil dang mai loin um trok trok an ta, buoina suok naw nih. Sienkhom, khuokhirtu um lo, zalen taka nuom nuom thaw thei, Pathien anga um an nuom tlat a nih. Chu chu Pathienin ama angpuia mihriem a lo siem san khom ni rawi naw nim. Amiruokchu, thuneina le thilthawtheina hmol chel ding chun thu awi dan le mawphurna hlen dan inchuk hmasak phot chu mihriemin a thaw hmasak ding a ni bok si. Thuneina le mawphurna hi thil inkungkei tlat a nih. Mawphurna thrang lo thuneina chu thil trium a ni ang bokin, thuneina thrang lo mawphurna chu ieng tina khom a ni nawh.

Chu thil pahni chu inbûk tawka an hmangna taphotah zalenna indik a um thei chauh a nih. Hi thil hi Saptronga ‘rights & duties, power & responsibilities’ an ti hih a nih. Ei chanvo chauh hre a, ei thaw ding chanpuol mawphurna hlen suok tieng ei duoi si chun ei inthrang dan a siksawi tina a nih. Zalen ringot ei nuom a, fak le dawn mamaw ei nei si naw chun ei zalen ringot khan umzie a nei nawh. President Abraham Lincoln chun January 1, 1863 khan midum nuoi 40 chuong bawia inthoka an suokna thu a puong a. Midumhai chun lawmin kotthlerah sunnithlakin an làm a, an khek dur dur a. Zantieng a hung tlung a, an phing a hung tràm a, inlawina ding in le lo le fak ding nei lo tam tak chun thaw dan ding dang um nghal lo chuh, an puhai ina bok an inlawi nawk el. Ieng khom ni si loa pawng insuk thawveng ringot hi khauphâr thawveng tiin ei hril hlak.

Ka ngaituo a. Kum 1966 khan MNF dit dan– angin March 1-a inthok khan India sorkarin mi lo indangtir thut sien, ieng chen am mani inenkol thei ei ta? Tuiriel hnachang ringot amanih, ei thruoituhaiin zer far dien diena an mi lo inba thu fahra tak tak hai kha ringin ieng chen am khawsa thei ei ta? India an theida lei ringotin khang laia East Pakistan khan iemani chen chu a thlawnin fak ding mi pe mei an tih. Sienkhom, a man to hleng a tih. Sawt naw teah sertan hnamah mi siem an ta, tu hin chu Aizawl tlangah, kelchal bek hmul neka sei sei hla bukin, sipvir lukhum leh, “Allah ho Akhbar’ tia insamin, mi tam tak chu ei bokkhup ve zak zak tah el thei. Osama bin Laden le a rawihaiin inbikna remchangah mi hung hmang an ta, Arab mi hausa ruolin bawhla samna tlangah mi hung hmang bok an ta, ei chi hlirna khom an pol da tah hle ring a um. Histawri inher suol hi trium deuh a nih. Khawvel histawria hin hmun hrang hrangah thruoitu varin ram le hnam tlu se tah an tungding nawk thu tiem ding a um laiin, chongkor mit put thruoitu threnkhat ruok chun khuorkhurûmah an lutpui ve thung thu tiem ding a tam em em.

Hi taka inthok hin ieng am inchuk ding ei nei a? Zalenna ei ti hin fak le dawna intodel si lo le puo tienga inthoka mi hung rûntu lakah ei inhumhal thei si naw chun umzie a nei tlawm khop el. Ei pi le puhai kha an huoisenna tak pakhat chu mani thawsuok ringa hring, mani intodel an nina, “I thawsuok faa hring ka ni nawh” an ti ngamna kha a nih. Chawmhlawma um chun chu chu a ti ngam nawh. Mani kea ngir thei a ni tlat naw leiin huoisen thei a ni nawh. Chawmhlawm ni bok sia insuk-huoisen, a chawmtu nu le pa vau thûr thûr ngam hai hi an huoisen lei ni loin suolnain an nun a khal tah lei a nih. Hi thlirna tukvera inthok hin India hmarsaka chenghai ke pèn dan le ei nationalism hi ei bi non ngaiin ka hriet.

Ieng nationalism am?
‘Nationalism’ ti hih var (light) ang deua mi po poin a umzie ei hriet, sienkhom a elkhal thil le inzoma rong chi hrang hranga inlâr suok, hril fie harsa deuh a nih. Ram le hnam hmangaina, tranna, a ta dinga thrahnemngaina le hringna khom chân huomna hi nationalism umzie ni dinga ei hriet dan le pom dan tlangpui chu a ni ka ring. Sienkhom, chuong ela thil tluongtlam chu a ni nawh. Purun anga kawr thuo tam nei, kawr tin hang khe inla, mit sukthip thei vong, a thren lem chu inaihal tak tak a nih. A hrât lemin a hrât naw lem hum tum anga inhrilin, pro-nationalist takin hup de a tum tlat a, a pakhat lem intâl suok tumin nasa takin a thrang thung a, zalenna suoltu ni si khan anti-nationalist ti a hlaw pha a. Chuleiin, khol le khikhawk tak a nih. Nationalist po po hi ieng hun amania chuh anti-nationalist an ni a, anti-nationalist hai khom nationalist an ni bok.

An leh, Zo nationalism ei ti tak hi ieng am ni tang a ta? Ieng ang chi am, khaw laia inthoka hung intran am a na? Kawr thuo ieng zat am a nei a? Chuong thuo hrang hrang hai chu an inthuo rem am? A donna hmasa tak chu hieng ang hin zeldin inla a thra awm ie. China rama inthoka dam tea thlang ei hung tlak pei lai khan, mi hûitu thlang kawlrawna inthoka kona tieng chu pan peiin, tlang thawvenga zalen taka tu khuokhirna hnuoia khom um loa ei khawsak theina, zalenna ram chu hnot peiin, boruok inhoi, ram sengsie, sakelhai tuol lengna ram, tu khom thìk le sukbuoi phak nawnaah umhmun ei khuor a. Chu leia dam khawsuok chu ei ni tak. Chuleiin, zalen tak le thawveng taka khawsak ei nuomna thlarau chu Zo nationalism hringtu hmasa tak a nih ti thei ei tih. Chu chu eini ang boka tlang thawveng bawa khawsa, phaizawl china an hmelma Kanan mihai huol vela um, Israel thlahai tonhriet khom kha a ni ve tho.

Religious nationalism
Chu hnunga chun, British sorkarin an huon daia mi hmang an nuom leiin an mi hung op khum a, an sakhuo le kalchar an mi hung inba bok a. Anni hi Pathien ang thawthanga be nuom pawl ei um leiin, chuong mihai chun inzak nachang hre loin, ei ram khom ‘Lalpa zong suok ram’ an mi tipek tah pei a nih. Iengkim siemtu le hretu zong suok ngai hiel khopa ram pilrila uma insie nuomna lungril hi lungril piengsuol a nih. Chu chun Pathien nina a pawngsuol a, British sipaihai ngirhmuna lek a thrum hnuoi a, a theida zawng tak a ni ngei khom ka ring. Hi lungril hin Zo hnathlakhai religious nationalism hi sei tak a siem a, a thruoi bok a. Chu chun MNF khek hla “Pathian leh kan ram tan” ti hi a hring suok pei a nih, ti thei ei tih.

Hi sakhaw phèna hin Zo nationalism hi inthrang lientir ei tum a ni? Hi sakhaw chol hin ieng chen am a mi chie hne ta a? Zo hnathlakhai ro hlu ieng zat am a chim pil ta a? Hi sakhaw chànga ei inawk hnung hin, ei hnam rothil ieng zat am hluihlawnin, a hung paipontuhai chu Pathien ang thawthanga be-in, an kalchar pawhleu hnotin, lemchang le lemderna nunah ieng chena inthukin am Zo hnathlakhai hi a hnûk lut ta a? Kristien sakhuo hin ieng chen am mi phuor khawmin, hmasawnna lampuiah a mi thruoi ta a? Ei ram le hnam fe pei ding innghatna tlâkah ei ngai am? Naw leh, sakhaw thil le hnam thil chokpol hi thil hrisel loah ei ruot am? Tu hin chuh, Zo hnathlak tam lem hin, ei sakhuo a him chun ei hnam khom him dingin ei ring a nih. Chu chu MNF hlapui ei hril tah kha a nih.

An leh, hi an thu khekpui hi thu le hla him ning a ti? Hi hlapui hi hnam thuthlunga ei fepui ding a ni chun sakhaw dang betu le zuitu po po chu ei hnam hmelma, ei ram le hnam ta dinga tri-um, mi sukse theitu-ah ei pom hmak tina ning a tih. Chuong ang chu a lo ni chun Kristien naw po chun Zo zie le lungril put ve lo dingah ei sie tina ni bok a tih. Chu chu ni sien, Zo nationalism ei ti tak inthlungna chu ei chi-zam (ethnic root) ni loin ei sakhaw phun le biekah a ni lem ding a nih. Chu chu Talibanism leh an indanglamna a um naw leiin le secular nationalism inchuktirna leh an inpersan daih leiin, Zo nationalism inkhina taka hmang ding chun thuthlung him tawk ni kher naw nih.

Linguistic nationalism
Kristienna tluk deu hiela mi tam takin Zo nationalism inkhinaa ei hmang chu kha hmaa Dulien trong, a hnunga Lusei trong, tuta Mizo trong tia hriet hung ni tah hi a nih. “Mizo ni si, ieng leia Mizo trong i hmang naw?” tih zawna hi Lusei trong hmanghai baua inthokin a suok rop. Mizo inti chun Lusei trong hmang ngei dinga ngaina a um. Kong danga hril chun Lusei trong hmanghai chauh Mizo-ah an tiem tina a nih. Sienkhom, Zo hnathlak hmun thuma threa hmun khat chauh hi Lusei trong hmang ei um a, a dang hmun thuma threa hmun hniin mani hnam Zotrong seng ei hmang thung. Churachandpur khawpui sunga hin Zo hnathlak trong hrang hrang pakuo neka tlawm lo ei hmang a, ei inhriettuo vong. Chuong laia inlâr tak chu Lusei-Mizo a nih. Amiruokchu, Lusei trong hmanghaiin Zo nationalism inkhinaa an ngai Linguistic nationalism/ imperialism hi Zo hnathlak tam lemin inkhinaah an hmang ve nawh. Lusei-Mizo hi mi hui khawmtu tak trong a ni thu hi sel ruol a ni nawh. Sienkhom, inba lui ei tum pha leh mi vaw dartu hembawkah inchang el a tih.

Hi hi hang hril sei met inla thrang a tih. Zo hnathlakhai ei vangnei bek bek san pakhat chu Dulien-Lusei trong innghaisana hmanga dam tea Zotrong a hung insiem tung mek hi a nih. Chu Zotrong vadungpui chawmtu hnâr poimawhai chu Zo hnathlak trong hrang hrang hai hi an nih. Chu chawmtu hnâr chu a hrât po leh Zotrong hi inthrang hrât a ta, a hrât naw chun inthrang muong a ta, a hnâr a kang chun a tawpah kang chat veng a tih. Hnam dang trong, entirnan English/Hindi- a chawm lien a ni chun damten monosyllabic tronga inthokin polysyllabic trongin hung inlet a ta, chu chun chim pil a ta, Zotrong ni lo, trong dang daihin hung suok a ta, a hmangtuhai khomin Zo hmel put therte ta kher naw ni hai. Chu chu a tlungna dingin kum sawmnga neka tam a ngai nawh. Chuleiin, Zotrong hi hrisel tak, hrat tak le hausa taka a hung inthranglien ei dit chun a chawmtu hnârhai hi sukhrât zuol sauh sauh a ngai. Hi hi Lusei trong hmangtuhai thlir dan letling char a nih. Lusei trongin a chìm nel vong pha leh insuikhawmna khom hrat duok dingin an ring. A man tozie an hriet chieng naw lei a nih. Chuleiin, Zo hnathlakhai dam khawsuokna lampui him siel suok ei tum si chun, khawnghat ei suklien a ngai. Aizawl hi zawl a ni ngot nawh; zawl inhoi le chengna tlaka siemtu chu a mihriem chenghai an nih. Ei Zo nationalism khom umzie neia siemtu le inngirsuoktu ding chu eini ei nih. Chu chu ni tina ei kraws put ding, ei hma senga innghat chu a nih.

Khaw tieng am le?
Zo hnathlakhaiin zalenna ei suol dan chanchin inziekna lekhabu tam tak a suok ta a. Chuong laia Holy Bible tluk deuthawa sa, R. Zamawia buotsai ZALENNA ZINKAWNGAH (2007) tia a sub-title a chun, “Zalenna mei a mit tur a ni lo” ti a hmang a. Hi hin ngaituona a fak a, a bu hming ringot khomin thu a hril sei hlein ka hriet. Zalenna ram hnotin, zalenna meiser sitin Zo nauhai hi ei inzin a, chu ei ram hnot ei tlung hma khat chun zalen ei nuomna lungril, ei sungrila chok hi som hring pei dingin hi lekhabu ziektu hin a min châ nghal a nih.

Ieng hri tak am ei invoi bik ka hriet nawh, India hmarsaka chenghai hin zalen lo rieua inhrietna ei nei tlat a, a san ruok chu inang vong naw nih. Ei kilkhawr talaw lei le puo tieng mihai le ei inchie paw naw taluo lei a ni hmasa tak lem chu ka ring. Keini kum ang ruol lem hi chuh British India khuo le tuia pieng, India ramin zalenna a hmu hnunga kan nuom le nuom naw thu thlu loa India khuo le tuia an mi sung lut kan ni bakah puo tieng, Vai thil hrim hrim chu sakhuo le inâihal, chu leia thangindei tlat tum le mingo, abikin misawnarihai thilthaw hrim hrim chu indik lo thei lo khopa ngaia sie sang kha kan ni a. Chuong khopa kan lungril an bawi hne chu kan ni leiin, insuk-India mi khah insuk-Hindùna le Vaina, Hindi trong inchuk khom insuk-Indian tumna ni dinga ngaina a um tlat a. Mingohai ngaisang chi an tu ruolin Vai hrim hrim hmusitna chi an tu sa bok a. Chuleiin, keini thrang tung vela mihai khan chu India rama um kan ni a, Indian ruok chu kan ni nawh ti kha kan thu changchawi tak a ni a, an trong inchuk khom ban sawm biekna tlukah kan ngai tlangpui a nih. Chu boruoka lenghai khan chu indangna thucha hrim hrim chu Aigupta bawi le Babulon sala inthoka tlan suokna dar ri angin kan naah an ring a, hlem khom kan olsam.

Tu chena zalenna ei suol dan chanchin suitu le ziektu haiin an sam rawn tak laia pakhat chu mi optu British sorkar khan ei nuom le dit thu thlu loa an nuom le dit dan ang anga an mi dai darh leia ram hrang hranga cheng tah ei ni thu hi a ni awm. Ei ngirhmun ding an sukfel hma, Crown Colony hnuoia mi sie loa an mi suoksan kha ei harsatna bula ngai pawl ei um bok. Ei beisei anga histawri inher ta lo khah kha her kir a, siem thrat ei nuom a nih. Ziektu pakhat lem chun British rampera ei luta inthoka Indiain zalenna a hmu ding chen, 1895-1946 inkar, ei zalenna an mi lakpek sung po kha ei ‘Golden History’ a nizie puongin, lekhabua meuh a’n suo ngam a nih!

Chuleiin, Mizo Union thruoitu hmasahaiin a tira Zo hnathlakhai insuikhawmna thu an khukpui rak kha bansana thruoitu tharhan lal bân tieng an mi khukpui lem kha thil thaw awm hrim a nina lai a um ve a nih. ‘Inhmang hlawkah ei tiem’ ti ang ela ei zalenna mi hnuk thlapektuhaiin an nuom nuoma an mi sop ziel hun ni si, ei histawri-a ei hun rangkachak (golden age) anga ngai pawl an um tlat chun, mipui theida ei hlaw a ni khomin ei phu rengah ngai inla, thutak leh an inzawl lem ring a um. Chuong anga mingohaiin an thluok an sawppek tahai nationalism chu zalenna ni loin, mi bawitu mingohai ngaisangna ripa intang le mingohai biek a nih.

British sorkarin an nuom nuoma an hup bet zalenna mei chok hung mut hring nawk hmasatu tak chu Mizo Union kha a ni a. Lal thuneina pei a, vantlang rorelna khawl inbun a, zalen taka mipui rorelna hnuoia um kha an thu khukpui tak a nih. Chun, kha hmaa Zo hnathlakhai ngaituona ruk khamtu, sienkhom khawvel hrieta an la hril suok ngam si naw chu insuikhawm a, Greater Mizoram indin a, Zoram Sorkar siem a ni a. Chu chu bawzui dingin November 21-23 , 1946 khan Lakhipur (Hmarkhawlien), Cachar-ah H.K.Bawichhuaka Chairman-na hnuoiah Cachar, Manipur, Mizoram le hmun dang danga inthoka palai fe khawmhai chun Mizo Sorkar indin dingin thuthlukna an siem a, Memorandum an the lut bok a. Hi hi khawvel hriet ngeia Zo hnathlakhai umna po po sorkar pakhat hnuoia siea ro inrel ei nuom thu ei puong suok hmasakna tak, pholeng poimaw a nih. Hi leia lung ina H.K.Bawichhuaka kha an khum a ni khomin lung in zutna tlak hlie hlie a nih.

Rorelna hmol an chel hnungin Mizo Union chun Zo hnathlakhai insuikhawmna tieng kha damten a hung inthla dul tiel tiel tah leiin, eptu pawl United Mizo Freedom Organisation (UMFO), ZALEN PAWL tia hriet hlaw lem chu insuikhawmna chi thetu an hung ni a, an chi the chun zung a hung kei pei a, thrang khat liem hnungah Mizo National Front a hung hring suok tah a nih. Hi pawl hi tramna chi hni, taksa phing tramna, mautam le inzom le zalen nuomna leia tramna hring suok a ni bok a, rîl inthêp zot khopin Zo hnathlakhai phing a zût a, ei khek rong rong a, ei chanchin ziekna lekhabu hminga khom thlang ding dang a vang ning a ta, ZORAM A TRAP (C.Zama) ei ti el naw le teh! Ei hla phuok thiem V.Thangzamin,

Tho la, ding ta che, i hliam a dam e,
I tha thumte a kiang e;
Hnutiang hawi loin, ram kal siam ta che,
Khuavel i la chhîng ngei ang

a tia chu ‘UT Thra Mi’ le, State puitling khomin ei hliemna hi a thawi dam zo am? ti zawna dam hi ei don nuom dan inkhuongruol naw rup a tih. Ei phingtram leiin sorkar lakah ei nuor a, kum sawmhni chuong thisen le mitthliin an min siltir a. State puitling ei hung nei a, phingtram beidonga ei nuor lai nek hman khan intodelna tieng hnung ei hnot a, leibat ei hau deu deu a, ei hmel a zâm a, ei huoi nep tul tul. Ram kalrem ei rel dik naw lei amani ding, khawvel ei khùmna ding hi hnai nêkin ei hlat tiel tiel lem khom a hoi hle.

Khaw tieng am ei pan pei ding? Zalen tak tak ei nuom chun mani intodel ram le hnamah ei inngir suok nawk a ngai. Chawmhlawma hring mihriem chu mani kea ngir thei lo, a chawmtu zangainaa innghat a ni leiin a zalen tak tak thei nawh. Vebur khon dinga ei thlang lalhai hi Delhi tlangah lo inza vieu dinga ei beisei chun fak le dawnah ei ram ei intodel hmasak phot a ngai. Hnam inzaum ni ei nuom chun hnam intodel eini hmasak a ngai bok. Chulein, zalenna mei mit loa ei mut hring zing ding chun fak le dawna intodel nun, economic nationalism & self-reliance hi ei chang thlang tak a ni ding a nih. Phing thêp hi zalenna thli ringota hnaw puomin umzie a pai sawt nawh.

Tlangkawmna
Zohnathlakhai hi khawvel hmun hrang hrangah hmu ding ei um ve ta a, ei Zoram khawvel hi a lien tuol tuol a, a lien zuol deuh deuh ding a nih. India, Myanmar le Bangladesh-ah ei um dar deuh tak a. Ei ram delh hi ram sengsie a ni thu ei thu hongna tieng khan ei hril ta a. Hnam ropuia ei ngir suok ding chun, Israel thlahaiin ram hnienghnar Aiguptaa umhmun an khuor ang khan, eini khom ei Aigupta hmun hrang hrangah an thiemna le varna hai, an hausakna le hmasawnna thuruk hai chu inchuk a, chuonghai chu ei ram le hnam indin suokna dinga hmang hlawk dan kong ei dap a ngai a. Chu lampui chu ei hraw mek a, USA-ah ringot khom kum 1990 laia mi 80 vel chauh um kha tu hin chu a sanga tiem thlang tla ei um tah a nih

Israel thlahai chu Aigupta ramah kum 430 an um hnungin, mi 70 vel chauh kha mani hnam le ninaa la kop zing, mani trong la hmang thei maktaduoi hni chuong thruoi suok ding an la um a nih. Eini hi teh, kum 400 hnungah thruoi suok ding la um ei ti? Ei ram hluohai hi ieng angin sengse sien khom, ei kutah la um zing a ti? Tuta mi rama ei ngaihai hi chu huna chun ei ram hluo lai bakah ei kutah lut tang a ti? Hieng zawnahai hi zawna poimaw tak tak an ni a, a donna khom eini kuta um a nih. Ei ram hi ei kut hmangin ei zauh thei a, ei kut bok hmangin ei inhmang vong thei. Khawvel map hi map hlun a um naw a, a rama chenghai dit dan angin ramri hi a’n son el lem a nih. Chu ding chun hmathlir hla tak nei a, inralring a, inbuotsai lawk a ngai.

Khawvel kalhmang leh inlumlet dan ei thlir chun, Thuhriltu 3-a a hril angin, iengkim hin hun bi ruot, remchang hun a nei vong a. Thli chi hrang hrang a hràng châng le tui khom a fawn châng a um. Pawlitiks thli a hrang chàng dam, thlaraua harna a tlung chàng dam, thu le hla a tlak chàng dam, remna muongna, indona le sietna an leng chàng dam a um. Lirnghingin leilung hmel a sukdanglam vong thei ang hin, pawlitiks lirnghingin ramri a sawi danglam vong thei. Khawvela ram tam lem hi Indopui Pahnina hnunga pieng a nih. Chuonga thil inthlakthleng hun a hung tlung pha chun, hmathlir neia lo inbuotsaihai chun ram thar an siem el hlak. Mahni unau, sul khat kuolhai le ram khata cheng hi hnam tin dit dan a nih. Zo hnathlakhai mang le beisei ram khom chu huonga chun a tla vong a nih. Van rama chen khom, mingo le vai venga um nekin Zo hnathlakhai venga um chu thlang lem vong ei tih.

Bethesda dil a fawn huna lo inbuotsai lawk hmasa taphotin damna an chang ang khan, eini khom hnam dam khawsuokna dingin ei inbuotsai lawk a ngai. Sakhuo (religious nationalism) amanih le pawlitiks (political nationalism) amanih hi mi hui khawmtu dinga poimaw a ni zing laiin, iemani chenah mi thre darhtu khom a ni thei. Hnam thil, thu le hla (cultural nationalism) ruok chun a mi hui khawm zing. Thu leh hla phuok thiem hai, ziek mi hai, hla sak thiem hai, rimawi tum thiem hai, chanchin bu mi hai, dawnril hai, lekhabu insuotu hai hi kalchar vong hringtu le sukhmasawntu anni bakah ei pindan ril chen mi rûn a, zai khata mi’n luongtirtu, trong sukhmasawntu le mi zirtirtu an ni a, insuikhawmna hmangruo trangkai tak an nih. Tu lai, IT-Age-ah lem chun internet hmangin khawlai hmuna um khom dawkan pakhat kîlin ei titi tlang thei ta a, hi hin ei beisei phak baka nasain Zoram khawvela chenghai hi a mi hip hnai a nih. MZP haiin Zofest an huoihot hlak dam hi a tak ngeia Cultural nationalism chawi larna a ni a, ram tina umhai mi phuor khawm zuoltu a nih. Zo hnahthlak po po huopa Cultural Mapping thaw dan ding ruongâm kan duong mek a, hmun threnkhata chuh mani sum sengin preliminary survey tran a ni tah. Hi thil hi hmun hrang hranga chêng Zo hnathlakhai mi phuor khawmtu le pawlitiks thli a hrang phaa huong khata min lawitirtu ding hmangruo poimaw tak an la ni ding a nih.

Ei histawri fe pei ding hi eini kut ngeiin ei dit dan ang takin ei ziek ding a nih. Mi dangin mi ziekpek dinga ei beisei chun, an histawri ziekah ngirhmun thra chang ngai nawng ei tih. Hi hi ieng lai khoma thudik ngir zing chu a nih. Zo hnathlakhai beisei ram le ei thu le hla khekpui chu lungruol taka Zoram khawvela iengkim intodela ei leng hun ding chu ni ngei raw se.

(October 5, 2011, Delhi)