Search


Jun 24, 2012

Sinlung Hills - VII


The power of authority is never more subtle and
effective than when it produces a psychological ‘atmosphere’
or ‘climate’ favorable to the life of certain modes of belief,
unfavorable, and even fatal to the life of others.

- Arthur Balfour

Hmar fin a tlai.
- Mizo saying

April 30, 2012-a Tuiruong dunga bu her khawl le darkar riet kan inrùm thlak chur chur laia ka ngaituona hluotu tak chu, Luseihaiin, “Hmar fin a tlai” an lo ti indik le indik naw thu a nih. Hieng ang trongkam hi thu amanih ngirhmun pakhat amanih besana an lo ser suok a ni nuom hle. Trong upa ei tihai hi chuonga an lo ser deuh vong chu a nih. “Hmar var a’n hnu” ti khom hi thil tlung amanih tonhriet pakhata inthoka an hril ni ngei a tih ring a um. Chu ngirhmun le inzom chun a lo indik miel el thei. Amiruokchu, tukver hrang hranga inthoka thlir chun a lo indik naw hle thei bok. A ieng khom chu ni sien, var chu inhnuin inhma sien, var naw nêk chun a thra tah hrim hrim.

Hieng ang deuh pakhat chu “Tuikuk Pathien siam theih loh” ti hi a nih. Hi trongkam hi Mamit Pastor Liandova ser suok, Pathien thu an awi maw èma a hriet leiin, Pathien meu khomin Tuikukhai chu a tawk thei naw thu a hril uorna niin James Dokhuma chun a hril (Trawng Un Hrilhfiahna phek 310). Eini rawi, sakhaw mumal tak khom la nei lo ruolin mingohai sakhaw hung put lut chu a ieng a khaw ngaituo mang loa ei lo phek baw leia kristien tehlem ei suok treuh anga an thaw ve naw lei le eini rawiin bau chaua Pathien thu hril a, ei nungchanga hril si lo ei nizie an hriet chieng talaw leia ei Pathien thu hril an awi naw khom a ni lem thei a nih ti hi pastor hin a ngaituo hlak di’m chu maw! June 15, 2012-a Biaka Renthlei-in Facebook a Special Report a zieka CYMA Treasurer R. Lalngheta-in Aizawl, Armed Veng ‘S’ Branch YMA inkhawma a hril nia a ripawt, “Tuikukte hi Pathianin Mizote chhiahhlawh atana min pêk a ni” a ti dam kha tu lai khawvela mihriem pangngai trong ding chun thil awm lo a ni a, sienkhom ngaithlatuhaiin kut an ben dur dur tho thu a ziek sa tlat a nih. Chu chun ei khawvel dài phàk chin a hril chieng hle awm. Ei kut benna tam tak hi Nazi-hai kut benna chi chauh a nih.

Ka ruolpa Prof. Siamkima Khawlhring ruok chun 1990 khan Delhi-a a hung inzin trumin hieng ang hin a mi hril thung: Tuikukpa hi Pathienin thal kap ding pathum a pek a, a kap ding zatin a thil dit hril a ta, chu chu pekin a um ding a nih. A kap hmasa tak chun, a tin vung vung laiin khuoiin a bawkah a hung bel a, zamawa inpawtin a thal chu a’n thla a. A voi hninaa chun a tin lai tak phaivangin a mazute na deuin a sèpèk a, zamaw boka inpawtin a thal chu a’n thla nawk a. A thal nuhnung tak a kap ding lai chun tlipin a zaperah a hung se zok a, zamaw boka inhràmin a thal an thlà nawk a. A thal inthla laia a sâm tak chu a pieng tira inthoka a nei ta sa a ni bok si. Chuleiin, “Tuikuk Pathien siem thei lo’ ti hi a hung suok a nih. Hi tienami thratna chu, hi thukhawchang hi fiemthubaraw el a ni thu a hril chieng lei a nih.

Kristiena an inpek el nuom naw leia ‘Tuikuk Pathian siam theih loh’ ti trongkam hi ser a lo ni chun, an hnam lungril det lei dam, eini rawi threnkhat anga ring tak tak mang si loa phêk baw ei chìng anga an chìng ve naw lei dam le kristien intihai nungchanga inthoka an mi thlirin, ei sakhuo hi bel tlaka an ngai naw lei dam khom a ni el thei. Amiruokchu, anni lai hi thu leia Pathien khomin a siem thrat thei ruol loa se letdèr taa inngaina lungril a tu nghet chun chèpa thukhawchang an pom tina ni’ng a ta, an hnam ta dinga thrangmawbawk ni bok a tih.

British-haiin an mi op lai khan mingohai hi iengkimah hnam chunghnung lem an nizie le tluk lo rim an innamzie an rampera mihai lungrilah tù nghet an tum tlat a. Mingohai chun thing hi a bulah an hang them a, a hna um zat khom an hriet vong ti dam, silai mu vuong lai khom an man hman ti dam chu an thil hril laia a thren a nih. Borsap pakhat lem chun lalhai kha a khattawkin a ko khawm a. Tukuli silai, a hlo thun chia khan a hlo a’n thuntir treu a, a mu ruok chu arukin a lak suok a, a kutin an fûn a. Lalhai laia pakhat kha, “Mi kap rawh. I silai mu lo man hman ka tih” tiin a’n kaptir a. A puok dur lai chun a kuta a mu man angin a lo ham a, a kuta lum tuta silaimu a fùn kha domin “Hi, in ring naw leh, ka lo man a ni hih” a ta, mak an ti taluo kha am mit a ârintrâ hiel hlak a nih. An misawnarihai chen khan, ringnawhaiin an thu hril an ring theina dingin mitdawivai chi hrang hrang an inentir a; van rama chen khom mingo veng um bik dingin an hril a, chu chu ringtu hmasahai khan an awi èm ém hlak a nih. Chuong ang chun, mingo chauh thaw thei, thiem thei le nei thei nia an lo hril, mihàng le midumhai chun el khom an lo tum sin naw hrim hrim thil, a tam.

Chuong ang chun mingohai khan an rampera mihai lungril bawi an tum a, tu lai chena eini lai mingohai ngaisangna, Pathien ang thawthanga sie tumna lungril hi a hring a nih. Zoram khawvela chu hripui invoi nasa tak chu Aizawl a nih. Chu chu Chanchin Thra hmangraw remchanga hmanga chanchin thra lo eini laia an tù nghet chu a nih. Hi thil hin khawthlang kalchara an lo inthuom tah Gospel hma lak peina ding khom nasa takin a sukchèp pha a nih. Sienkhom hma ei hung sawn ruolin, hieng thil hi indawi vêtna thu (propaganda) mei mei a lo nizie khawvel hmun hrang hrang, abikin Asia khawmuolpuia inthokin ei hung hriet pei a; ei lungril an lo bawina laka inthoka suok zalen tumin, Asian Theology ngai poimaw a trulzie thu dam hi a hung hring suok a nih. Khawthlang kalchar epa khawsak tum rikngot hi kristienna a ni nawh; ei lungril an mi lo bawi hnè leia an kalchar ei biekna mei mei a nih. Television khawvela ei chuong lut hnung lem chun, sun le zân chawl loin an mi rùn a, rùn phâka um hai chu changkangah ei inngai tah lem hiel a nih.

Kan naupang lai, lekha kan inchuk tran lai chun sierkop le science tieng sabzek hrim hrim hi sathu/sithu hmè tlangmihai thluok chun thiem thei ruol loa an mi hril hlak a nih. Hi lei hi’m a ni ding, sierkop le science tieng hi thiem thei lo dinga inngaina ka nei tlat a, thiem thei lo dinga inngai chun inhnikna ei nei naw nghal a. Inhnik tlat lo chun ei inchuk pei naw a, inchuk pei lo chun thiem ngaina a um tlat si naw leiin trum hni zet matric exam-ah ka tlol phà a nih. Ka naupa, ka fak ang fa ve hlak chun sierkop chu hnap ziela a ziel, a fimkhur naw hle chang khoma 90% hnuoi hmu ngai lo a nih.

Nun rama châng trium pakhat chu “Awk ta lailêng” chàng a nih. Chèpa hi chângah a mei ringota inawk a ni khomin, intâl suok tum nêkin “Awk ta laklaw/lailêng” a ta, intâl suok tum loin a awk song hlak niin an hril. Chu chu a thrat zawnga hmang thei a ni ang bokin, a siet zawnga hmang thei a nih. A thrat zawng chun, thil thra ei thaw le thutak ei kengkaw chu ieng angin bansan dingin mi nor hai sien khom, awk tah laileng tiia thrang tlat le ngirhmun inphet lo a nih. A siet zawng chun, thil thra lo thaw ei ching hlak chu einia kop tlat, bansana inthlak thleng thei loa inngaina dam, harsatna le vangduoina tuok changa suok dok thei ta dèr lo dinga inngaina dam, mi thaw thei thaw ve thei lo dinga inngaina lungril dam hi a nih. Chu lungril chun mihriem a pot hnuoi a, a ni ding ang ni phak loin a siem. Sala an man le suoka an sor midumhai chu 1863 khan President Abraham Lincoln-in insuo zalen tawl sien khom, midumin mingo tluk thei lo dinga an lungrila an lo tù det tah khan kum za le sawmnga hnung, midum ngei President-a an nei hnung khom hin mi tam tak lungrilah hmun a la hluo lien hle. Lungril saltang hi thil trium tak a nih.

Hnam tinin indeusawna trongkam hi ei ser seng a, a hau bik ruok chu ei um. Trongsie le zamaw rong kai tiengah ‘R’ Group nekin ‘G” Group an hausa lem daih. Hmar tronga ngat lem chu ‘Zawnga/Zawngi’ ti bak hi chu inbieksisawna trongsie a um naw tluk a nih. ‘Thiempu hnam’ ang deua Hmarhai an hril hlak khom hi a san bo ni naw nih. Sakhaw biekna thil le huoi laka inthawina thila thu le hla tam tak hi Hmar trong a nih. Dawi hla a tam lem khom Hmar trong a nih. Dawithiem hmingthang Lalruong hai, Hrangsaiphui hai, Supheikak hai khan an thaw hlawk. Dawi hla hi chieng taka ei bik chun thluok ril hmanga thu vara inbeina a nih. Dawithiem ni ding chun ukil thiem tak anga ei khingpui let thal thiem a ngai. Chuong a ni si chun, dawithiema inngai le mi ngai hnam, huoi chi tinreng sel dong theina khop lungvar nei hnam chu, an var inhnu ei ti thei ding am a ni?

Hmar hnathlakhai, Old Kuki Group tia Grierson-in a siehai chengna khawvel hi 80% neka tam hiel ka fang tah niin ka hriet a. Zo hnathlakhai laia Tripura ram chena zu thlangtla hmasa pawl, ‘Kuki’ hming put hmasatu an ni a. Sienkhom, an umna zira an inkona hming seng chu hnam hminga puta indelkil an chìng leiin, India hmar saka ram lien tak dela ngir suok thei ding kha, tu chen hin a hrana ram nei lo le inkona hming tlanglawn khom nei loa la khawsa zing an nih. Khawvela hnam khata hung ngir suokhai chanchin ei sui chun, anni laia tu sungkuo le pahnam amanih thilthawthei le inlâr bik hung suokin an sui khawm a ni tlangpui. Chuonghai chu Saptrongin ‘ethnic core’ an ti a, hîpkhawmtu le suikhawmtu ‘hnam laimu’ an nih. Entirnan, Mizoramah ‘Sailo’ lal sungkuo; England-ah ‘Angle’ hnam hai; France-ah Frank sungkuo; Israel thlahai lai Juda sungkuo.

Old Kuki Group sunga inkona hming hrang hrang an nei laia a naupang tak ‘Hmar’ ti hi damten hnam laimu (ethnic core) a hung insiemin, an trong ‘Khawsak Trong’ tia hriet hlak chu Gospel puongdarna ‘leimei’ taka Pathienin a hung hmang leiin anni laia trong tlanglawn (lingua franca) takin a hung inthranglien a, College chena MIL sabzeka lak theiin Assam le Manipur States chun an pom tah. Hnam hming pakhat hnuoia lungruol taka insuikhawm nachang kha hma le tu chena an la hriet naw lei hi ning a ti ‘Hmar var a’n hnu’ an tina san? Annawleh hang bèl dingin ‘bêl koi khit khawm, tui pai thei lo’ an ti anga um, mani le mani indo sungkuo ngirhmuna khawsa an ni leia insungkhawmna tlaka an ngai naw lei? Chuong chu a ni si chun, an hnam ngaituonaah khawfing a la chat naw, var khom an la var hman naw hrim hrim leia Hmar var inhnuk thu hi an hril?

Chu chu hang hril sap met inla. Mizorama political party pieng hmasa tak Mizo Union phuntu le a hnunga enkoltu le thruoituhai lai khan thrungna hmatawngah Hmar mi an inthrung thrup a nih. India rama Scheduled Tribe laia IAS tling hmasa tak Jamchong Nampui (1955) dam, Assam State puitlinga Zo hnathlakhai laia Cabinet Minister kai hmasa tak A. Thanglura (1970) dam, Manipura pieng le seilien, Indian Foreign Service (IFS-1970) lut hmasa tak, hi lekha ziektu dam le misawnari, khawthlang ram zu daidartu le khawvel huopa rongbawltu hmasa tak Rochunga Pudaite hai dam hi Hmar mi an ni naw am a ni?

Manipura tlangmihai laia political party hmasa tak ‘Khul National Union’ (1947) indintu Teba Kilong le a sangawizawnpui Saikham hai kha Hmar an nih. Kum 1949 khan Manipur-a rorelna inpui dinga indin Manipur Territorial Council inthlang hmasa tak a um a, Teba Kilong chu thlang a ni bakah Forest Minister a nih. Ama hi khawvela Zo hnathlakhai laia India ram bung pakhata Minister kai hmasa tak a nih. Teba Kilong hi Kom hnama mi, 1892-a pieng a nih. ‘Kom’ ti chuh ‘Kuom’ amanih, Meiteihaiin ‘Kom’ tia an lam, a umzie chu ‘ruom’ amanih ‘khur’ tina, chu umzie chu ‘pûk’ a ni a, an hnam hung suokna chu ‘Khurpui’ niin an hril a, chu chu ‘Sinlung’ tia mi dangin an hriet hi a nih. ‘Kom’ umzie chu ‘Sinlung suok’ tina a nih. Zo hnathlakhai lai chauh khom ni lo, India khuo-le-tui mi, khawvela nuhmei boxing inruolsieknaa Champion ni rawn tak Mary Kom khom hi Hmar nu tho a nih.

Uongthu chang naw sien, Londona um ka naunu Fashion Designer, Wellington (NZ) um ka naunu Deputy Chairperson (District Council le New York khawpuia um ka naupa Photo-Journalist haiin chawimawina le lawmman an dong hlak hi Zo hnathlakhai lai tu chena chuh tu khom a dong an la um naw el thei. Keini sungkuo chun ieng lai khomin ‘Hmar fin a tlai’ ti hih kan pom ngai nawh. Chuong ang char chun, “Zo fin a tlai” ti an um khomin kan pom bok nawh. Pom nêk hmanin, ringna mita ‘Zoram Khawvel’ la hung pieng pei ding thlir a, a lampui ding sattu laia thrang ve sungkuo kan ni a, kum 1989 khan ‘zoram khawvel’ ti trongkam hi serin, chu hminga lekhabu pariet zet ziek tah ka nih. Varin inhnuk inhmat a nei nawh. Dawha-vervekna ruok chu inhlèmna hmangruo a ni leiin, inbuon tran hmaa mi kher ang a ni a, sawtnawte hrât angin inlang hlak sien khom, thudik le thutak a ngirna, Pathien rorelna hmaah a dingchang sawt ngai nawh.

Mi tam tak zawna indon hlak laia pakhat chu: Ieng leia Hmar bubitna khaw tam lema Hmar nêka Kuki lal an tam lem am a na? ti hi a nih. ‘Hmar’ tia kohai hi Mizorama chambang, Lusei lalhai, abikin Sailo lalhai inlalna hnuoia um, anni rawi 1850-1880 inkara an hung indo kha remchanga la a, an lalnaa inthoka suok dok a, hmar tieng an pan leia Luseihaiin “Hmar-ho’ tia fiemthua an kona, hming tlanglawna hung hmang ta pei chu an nih. Manipur an lut chun tlangrama lalna po po deuthaw hluotu chu Thado-Kuki an ni a. Sailo lalhai le Kuki lalhai chepdèna karah hring khawsuok ngaina uma an hriet naw leiin, Hmarhai cheng rawnna khuo po po deuthawah Kuki lal an sie a, an him pha tah hrim a nih. Entirnan, Khawlien le Phuoibuong le Hmunlet lal Letzakai Sithlou pate chu Manipur Reng sipaia Subedar a ni a. Sailo lalhaiin buoina an hung siem vai chun, Manipur Rengin anni chu san nghal dingin an ring a nih. An var thiem leiin an hring pha tah hrim a nih.

Chu le inzoma thil tlung pei chu, Letzakaiin a naupa Lalmang inlalna hmun ding a khawnbawlhai a’n zongtir leh Tuithraphai simsak kila um Khawpuibung an thlang a, a khaw chenve inpem dingin an ti a, March 1911 khan in 50 an inpem tung phot a. Lalmang chu lala fe a nuom nawk ta naw leiin le Hmarhai lai lal ni nuom an hmu zo naw leiin Laimanaia um Bakpu Singsuon an zu ko suok a nih. Hi khuo hi sirsana hmangin Tuithraphai chu damten leilet hmun dingin Hmarhaiin an thriek a, kum 30 sungin Tuithraphaia leilet thratna po po deuthaw chu an kutzàlah a tla a, khuo 12 chuong an indin bok a nih.

Senvona lal dinga Leiri pahnamhaiin an zu thruoi chu Jiri vadung kama um Changkel lal Khawtinkai naupa Ropui Singsuon a nih. Suonmonga a thi hnungin Kamkhawlun-in lalna a hung chang a, ama inlal lai, February 5, 1910 khan Watkin Roberts a hung a, ringtu an hung um a, sikul an indin bok a, a kum linaah Thado-Kuki Pioneer Mission (a hnunga NEIGM) chu a pieng a. Hi gospel mansa bangna Senvon-a inthok hin Churachandpur Biel, Cachar, North Cachar Hills, Tripura, Chittagong le Chin Hills ah chanchin thra meiser chu sit lutin a um tah a nih. Hi rongbawlnaa a kûl a taia thrang, thla tam inzin hlak Khuma chu Hmar a ni a, Mizorama kristien hmasa tak a nih. Hmar trong khom Chanchin Thra rongbawlna hmangruoa Pathienin a hmang leiin Hmar hnathlakhai laia trong hmasawn tak le inlâr takin a hung inthrang suok tah a nih.

Tuithraphai hnienghnar, Kuki lal hrang hrang inlalna hnuoia uma chun kum 1911 March khan Hmunlet-Phuoibuong-Khawlien a inthokin Hmar mi in 50 chauh Khawpuibungah an inpèm tung a, Chanchin Thra an phur lut bok thu le kum 30 sung chauin, Tuithraphaia leilet thra hmun tam lem chu Hmarhai kutzàlah a lut hman thu ei hril vuot ta a. Hieng lai hun bok hin a nih Tuiruong/Tuiriel dung le a se vel ram hi an lo hluo tran bok chu nih. Hi thil hung tlung hi a poimawzie man phaktuhai chun histawria thil mak (miracle) pakhata tiem tlak hiel a nizie inhmai naw ni hai. Hieng laia an hmun indin tam tak, entirnan Hmarkhawlien le Vairengte dam hi Zo hnathlakhai suok le lutna le an hnukpui tak a la hung ni zuol pei ding a nih ti hih zing nisa suok ding tluka inkhêl lo ding a nih.

Pathien pêk, rangkachak ram an delh hai hi a nina ding angin an hmang trangkai am ti ruok chu zawna don chakum lo tak a nih. Talen khat koltu ang khan, mi dangin sukhlawk sia anniin a ngaia an kol thûk zing ringot chun, inkoltirtu lungsenin a thil inkoltir chu la lapek a ta, a sukhlawk theitu kuomah peng a ta, an talen kol an sukhlawk naw leiin hrem a ta, trapna le harawtna hmun thimah pei hmang a tih. Hmarhai ngirhmun pal lai ei thlir chun, kum iemani zata inthok tah khan invêt thar an thaw amani aw ti dingin an um a, Pathien trina inhmangin, mani le mani insèkhêk le inbakkeiin an buoi a; an leilet thra, an hnuk hrui tak chu in hmuna inchangtirin an zor thlong mek a, Manipur phairuoma chenghai hripui, mani hnuk hrui sat tan hi sinpui pakhata an hung nei mek pei chu a nih.

Hieng ka hung tar lang, chanchin iemani zat hi April 30, 2012-a Tipaimukh-a inthoka Hmarkhawlien pana longa ka fe laia ka ngaituona vuong vel laia mi a thren ka hung thur suok a nih. Hmun hrang hranga an ram delh chin le Zoram khawvela bul trantu an nina tam tak ei thlir chun ‘Hmar fin a tlai’ an ti hi chu a lo indik hlel khop el. Chu chu ei hril lei chun an var hle ei tina khom a ni chuong nawh.

(June 23, 2012 Delhi)

Note: Hi artikul hi Sinlung Hills serial-a tawpna tak dinga ngai a nih. Ka ziek zo vong hnung, ka ennon tran chauh tiin kan hmun phittu Anjuli-in ka thrungna hmun a hung phit lai ka zuk inher met chu ka computer keyboard-a a ieng amani ka tawk fuk leiin a bo vong a. Hmawsaruma inzom naw neng nunga ka hung ziek nawk hràm a nih. Author

4 comments :

Phynx said...

Pu Keivom lekha ziek haiin a tiem an hoiin, a tiemtu khom ei tam thei hle, anachu a commenttu hi chu ei um ngainaw khawp el. Tha ei ti lei amani, ei tinaw lei? Iemani bek chu hril nei inla nuom a um hle.

Ka mimal chun andik ka ti ve khawp el.

Henry said...

Pu L.Keivom hi Hmar nau lai a thudik phawrlang ngam, mi huoisen ei nei lai a pakhat ve a nih. Ama anga thil sui chet chet mi hi vang hleng ei tih. Tamtak a kawk hai lei a lungsen an tam a ,chuonghai chu pahnam le kohran ah inlak taluo(fanatics) hai lei ni ka ring tak,amiruokchu i lekha ziek reng renghai hi tha an ti thei hle le phak ruol in naw ti chu hre ve ngat an tih.Kum tamtak la dam dingin ka ditsakna kan hlan che!

John L. Pulamte said...

Tiem man a um thei hle. Pu K. Keivom ziek hi chu tiem tah ti ka nei thei nawh. Tiem nawn hlaw vawng an nih a thuziekhai hrim hrim hi.

John L. Pulamte said...

Tiem man a um thei khawp el pu L.Keivom lekha ziekhai ma ma hi. Sawt tak dam sienla, lekha tamtak la ziek pei dingin ei ditsak takzet a nih.