Search


Oct 14, 2012

Kalchar Sipai-2


Sometimes we have the dream
but we are not ourselves ready for the dream.
We have to grow to meet it.

- Louis L’Amour (Bendigo Shafter)

Delhi zawlbuk
Delhi tlanga kum 1970 July thlaa umhmun nghet khuor dinga ka lut thlak chun India hmar sak tlangrama inthoka hung kan la tlawm hle a, Zo hnathlak po po khom kutpar pahni thlieka tiem khop chauh kan la nih. Parliament Street-a Free Church English Service chu kan inhmu khawmna tak a ni a. Hlaw a la tlawm leiin mania car nei dam chu vana ra tluk a la ni a, scooter inchawk ding khoma kum khat hlaw khawl vong naw chun thaw ruol a la ni nawh. Khing tieng pangah, fak le dawn thil a la’n man a, bawngsa thra chi kilo khatah sekithum, basmati khom chuong ang bok, bus chuong man seki (25p) a la ni lai a ni a, khaw laiah ei lĕng chang, cheng khat ei la fŭn lum tŭt chun, hung kìr nawkna ding ei lungkham nawh. Kal man ding ei nei naw khomin, lam sìrah ei ngìr a, car inthawl deua hung tlan ei hmu leh bân ei lo phar a, an chawl a, ei fena ding tienga fe ding an ni chun a thlawnin an mi phur hlak. Chu chu chuong hun laia Delhi kalchar a nih.

Keini Foreign Service kha chuong laia a hrana mi fe le hung tlungna a hrana hostel nei um sun kan ni ka ring a, chuleiin kan umna External Affairs Hostel kha kan inhawr khawmna tak le mikhuol hung tlungna tak kan ni a, a hung inzin taphot chun, politisian le minister hai chenin, sir makmawa an nei hlak kan nih. UPSC-a intarviu dinga hung, a hnunga ei ofisar lien hmasa hung ni tah a tam lem chu ka mikhuol an nih. A thren lem chu an hungna rêla an thuomhnaw an inrŭkpek, kut bentheka hung tlung, ka silfen haw a, UPSC intarviu hmasuon a, ofisar lien hung kai an nih. Iemani chen hnunga choka umna Room No. 209-A (Single Room with kitchen, a laktawia Kitchenette) ka hluoa inthok lem chu kar tin chawl bakah holiday zata kan tlan khawmna zawlbuk a hung ni takzet a nih. Hieng laia khawsa, inhnai bikhai hi fiemthuin ‘Curzon Road Kohran’ kan inti hlak a, kan inhnai dan le inngai dan khom inril tak, poisa bawm intrawm thei vong kan nih.

Room 209
Siemtu thil ruot dan hi mani hmu le hriet phak tawk china ei sui chet chet pei chun, nun zai ieng anga inhnok le inchin khom ni sien, patzai inchin sût thiemin a zai zui ngat ngata a hung sŭt angin, umzie nei vonga duong a lo nih ti hi a chieng khopin ka hriet. Kha nun zai kha fel taka inhlûm a, a hmangna ding taka ei hmang thlap thlap chun, patzai hmanga puon ze mawi hrang hrang ei khawng ang hin, sungkuo, khawtlang le ram le hnam mawitu le sukropuitu nun ze mawi a hung ni thei a, a ni hlak bok. Amiruokchu, patzai ang boka nun-zai ei kei chin pha ruok chu, law ngaina um lo khopin a hung inchin a, sŭt thei lo khopa a hung inchin lem chun chep tan vong a, pei hawn a, a hrana tran thar a ngai. Chuong anga nun zai inchin chu khawvel histawri-a hin a tam hle a, hmun tin ram tina mihriemin ei buoipui tak laia pakhat chu a nih.

Mimal nun a buoi pha leh sungkaw nun a chokbuoi a, sungkaw nun buoiin khawtlang nun, khawtlang nun inchinin hnam tin nun, chu chun ram pum nun le khawsak a kei chin hlak. Inchin loa a fe zuoi zuoi pha leh, nun lampuia ngîrhaiin an chan seng zo takin an hlen a, ram le hnamin hma a sawn duok duok a. Khawvel hmun tinah, nun hrui a hung inchin pha leh tlak hnuoi tieng an pan naw thei naw a, an khawvel lo pal tah, tluong taka an khawsak hun kha an ngai a, an vanglai, an hun rangkachak (golden age) niin an hril nuom hiel hlak a nih. A hnunga ka hang thlir kir hin, Curzon Road (Kasturba Gandhi Marg) a kan khawsak lai, abikin 1970-74 sung kha ka nun bung le changa hun poimaw, thu le hla tienga bulthrut nghet rem tuma a kûl a tâia thrang ka lak ve hun hriet zing tlak laia mi niin ka hriet. Chu chanchin chu ka hril ding pha leh Room No. 209 fe pĕla hril thei a ni nawh. A san a tawi zawngin, ei la hung hril pei ding a nih.

Bulthrut rem
Kha hmaa ka hril tah angin, ka Graduate-a inthoka kum ruk sung chu career siem tuma sun le zana ramtrang ka ni leiin, lung lut taka thil dang hang buoipuina hman ka nei nawh. Kha hmaa ni tin deuthawa hla phuok hlak kha, chepchep vuok thlak angin ka ré dai a, sienkhom ka’n hnikna a bo tina a ni nawh. A bat bata thil thaw hi a ruola fawmkem treu nekin hlawtling a olsam lem leiin, chu lampui chu ka hraw a ni lem. Tu hin chu thu le hla tienga ka’n hnikna nasa lema bawzui pei theina dinga ka ngai sin chu Pathien zarin ka lo hmu ta a, Delhi tuolzawl naran el khom ni lo, a ram thuneina po po deuthaw an chalaina Raisina Hills hmunpuia chun a mi’n thrut a. Sinthawna tieng bulthrut rempeka ka um ta si chun, ka thaw ve ding tam tak laia pakhat chu, mani sin le mawphurna zo taka put trèng tréng baka mani theina le thilpek tienga ram le hnam ta dinga theitawpa inhmang tum a nih.

Hmar tronga thu le hla ngirhmun hang thlirin, sir tinah a ruok deu vong a la ni a. Hma ei sawnna tak nia ngai sakhaw thilah Baibul, Independent Kohran Hla Bu le Kristien Hla Bu ti naw chuh hang hril ding a vâng khop el. Sekiular literechar um sun chu Dr. Thanglung English-Hmar Dictionary, Hranglien Songate ‘Hmar History’ (1958) le sikula inchuk ding sakzek tlawmte an siem kha a ni el awm. Hmar Literature Society hmalakna hnuoia hla hlui le hnam hla le khawtlang hla mi hrang hrang phuok iemani zat lak khawm chu cyclostyle-in phêk 61-a sa an her suok a (1959). Chun, 1958-1962 laia ka rawia khawtlang hla, sakhaw hla le hla lenglawng kan phuo threnkhat, a buin solfa le kan 1962 khan ‘Thralai Hla Bu’ tiin kan sut a. Hi thil fe pei hin a hnungah ‘Lenruol Hla Bu’ hi a hung hring a nih.

Thu le hla ei lo nei, sienkhom zieka sie si lo, oral literature, an tihai hi Zo hnathlak hnam tinin ei intrawm tienami a ni tak a. British sorkar hnuoia thoktuhaiin Saptronga an lo inlet ti lo chu Lusei trongin tam tak hlu lut a ni ta a, sienkhom Hmar trong ruok chun 1960 lai chen lekhabua sie lut a la ni nawh. Hieng pipu tienami tawi threnkhat chu pawl hnuoi tienga inchuk dingin Pherzawl Reader 1 & 2 (1961) tiin H.Thanglor-in a hung hlu lut a. A dang thu le hla iemani zat chu H.V.Vara’n ‘Hmar Hla Hlui’ (1967) ah a hung hlu lût bok a. Chu chu thu tienga kum 1970 bawr vela ei ngirhmun chu a la ni hri. Naupang sikul mansaa inthêp donga pai khop chauh a la nih.

Bulthrut rem tak tak ding chun thaw ding a tam èm èm. Ei suotlang hlui, kristien ei ni hmaa ei thu le hla hai khon khawm a, research thaw a, ei histawri fe hmang nia ei hriet leh bel rem dan zong a, histawri ruongâm sunga hlu lût ding a nih. Inhril upat dan ringot zong tum lo a, ei hriet chieng thei po bek siem rêl phot a, chu hnunga research thaw zui pei a, thil thar ei phor suok theihai chu ei hriet chieng thei china thil um leh sui zom pei ding a nih. Chu chu hnam var lemhai thaw dan khom a nih. Entirnan, India rama khawthlang mi, abîkin British-hai an hung laia India mihaiin ei histawri an hriet hlat thei tak chu Mughal lalram hung indintu le a’n zinna chanchin ‘Babur-nama’ ti lekhabua ziektu Babur (1483-1530 AD) kha a nih. Sienkhom, mi thiem hrang hrang an hung lut a, an sui kîr pei a, a hma kum 5000 vela intran Indus Valley Civilisation chen an sui tlung el a nih. Eini khomin ei trobul ei sui ding chun ei hriet phak china thil tlung chanchina inthoka sui peiin, a lu tienga inthoka thrâmin ei sui ve a ngai ding a nih. Chu chu iengtin am thaw tang ei ta?
Hmar History zieka um sun, Hranglien Songate buotsai chu histawri ruongama rem thratpui le a trŭl zuolnahai thol bitpui chu thaw ding hmasa taka ka ngai leiin, chu ding chun L.Rokung leh theitawpin hma kan lakpui a, a zatve nêka tam hiel kan zopui hman a. Sienkhom kan sut hmain ngaidan khuongruol nawna leiin kei chu kan hnukdok a. Chu hma daia inthoka ka lo buoipui tah, nei makmawa ka ngai, Hmarhai thu le hla suina tieng chu ka bawzui a, 1978 khan Nairobi-a inthokin ka ziek zo a, 1980 khan ‘Hmar Hla Suina’ ti hmingin a hung suok a. Tu chen hin hieng tienga lekhabu um sun a la ni el thei. Hmar chanchin ziektu le research thawtuhaiin rawn takah an hmang a, sawl man a um khop el. Suklien le siem thraa sut nawk dingin computer-ah thun vong a ni taa chuh kum iemani zat hi en hman loin a la um hri a nih.

Hmar tronga thu le hlaa ei buripna tak chu hla tieng a ni a, a hnam hmasawnna le ngirhmun inphuin ei intodel thawkhatah ngai inla. Ei inthawtna chu thu ziek tieng a nih. Kum 1970 bawr lai khan Hmar tronga lekhabu tiem ding hang zong inla, a um dĕr naw tluk a nih. Pipu huna ei tienami intrawmhai tiem ding hang zong inla, Lusei trong lekhabua inthok naw chun hmu ding a um nawh. Thusep ziek tiem ding zong inla, a’n khat tawka magazine hung suoka an ziekhai ti naw chu hmu ding a um nawh. An ziek sun khom research-based article hmu ding a um naw hrim hrim bakah kohran mitmeiin a pom tawka hriet khêl an fe ngam nawh. Novel, short story, essay le a dang dang a la um naw tluk a nih. Chu hma thrangkhat liem tah khan mihai chu van sangah rawket-in an lo inzin daih tah a nih.

Thu le hlaa ei ngirhmun pal chu inzak nachang hretu ding chun kut tin hnara lut nuom a um naw thei nawh. Thangtlawma hang lak ngam chi lem chu a ni der nawh. Thangtlawm buoi nêka bulthrut rem tuma thrang lak chu thaw makmaw a ni lem. Pipuhaiin tienami an mi maksanpek bak ei sunzom ding chun umzie le hlutna nei phak, hmasawnna lampui sei tak lo hraw tah hai thaw dan hmang inchuk a ngai. Chu ding chun Saptronga short stories ziektuhai le trong danga ziek, Saptronga an inlethai chu ka hmu thei taphot tiem naw sam ka nei nawh. Somerset Maugham ziek, volume thuma an insuo dam hi ka ching let nasa khop el. British, American, Russian, Indian le British colony hrang hranga mi ziektu ka thlur binghai chu hi artikul tawia hin an hming inchuon seng ni naw nih. Ka hril nuom tak chu, ei thu le hlahai hi ei sukhmasawn tum chun, chu dinga mani inpuocha chu a ngai. A mihriemhai ngaituona le hrietna inthrang si loin thu le hlain hma a sawn thei nawh. Hieng lai hun hin ei cultural & historical background besana hmangin tienami tawi dorzon khat ding lai ka riruong a, paruk ka puitling hman a. Tienami puitling (novel) pahnih ka puitling hman bok a. Thusep tam tak ka ziek a, chuong laia hril hlaw tak chu ‘Beiseina Khamhrui’ ti kha a ni ka ring.

Hienghai baka hin Delhi tlanga inthokin hla 38 ka phuok belsa bok a. Chuonghai laia sak hlaw tak chu ‘Kan tlangram mawi’ (Dar ang lengna) le Zo tlang sangah (Sappui run rem sungah kaia) tihai hi an ni ka ring. Puipung khawmna le hun bi kima sak ding hla ei mamaw a, chu chu phuhruk tuma thrang ka lak bakah hringnun le thilsiem hrilna le chawina hla iemani zat ka phuok bok a. Hi hi ka hung hrilna san chu, sakhaw thil ni lo, thil hrang hrang thawnaah a hun le hmun inrema hla sak ding nei hi a trûl makmaw a, chu chu hnam changkanghai ngirhmun khom a nih. Hlawtling lawmna nikhuoa sin thaw dinga inhnawna hla, ‘Ei vela bu sik ding tam tak a hmin ta a…Fe la, fe la va thaw rawh’ inti ringot el chuh, hlawtlingna petu lawm zawng khom a ni chie ka ring nawh.

Chun, bulthrut remna dinga nuomin nuom naw inla, thil thaw makmaw chu hnam changkang lemhai thu le hla ei tronga inlet a nih. Chu chu hnam tinin mani thu le hla intodelna khop an nei hmaa an thaw seng a nih. A thaw nasa tak khom Saptrong hmangtuhai an nih. Trong tina mi thu le hla thraa an hriethai chu anni trongin an inlet a, an literechar bawmah an thun lut pei a, an thu le hla hausa naw ruol a ni nawh. Entirnan, Homer-in Grik tronga a ziek Iliad & Odyssey dam, Tuscanian-Italian tronga Dante Alighieri ziek Divine Comedy dam, Hebrai trong le Grik tronga ziek Holy Bible dam hi anni tronga an inlet el bakah, khawvel mihriem tam lemin anni tronga inthoka an tiem a ni leiin an ta amanih ei sawn nuom el a nih. Thribea inngai chin, insuk-gospel deuhai lem chun a’n dik le dik naw thlu loin, King James Version (KJV) hi Baibula khom Baibul bikin an ngai tlat chu tie! Chu KJV besana inlet chu Baibul bika ngai pawl an um leiin, Hmar trong kalhmang vawsetu le Hmar trong indik hmang thei ta loa piengsuola mi siemtu ni chieng sien khom ngaina taka kuo lum tut pawl ei la tam. Ei thlarau hi a him chie am? ti chu zawna indon trul loah sie inla, ei ngaituona a pangngai chie am ti ruok chu mani seng ei indon chieng a hun ta khop el.

A ieng ieng khom chu lo ni ta sien, mani ei intodel hma chun hnam dang thu le hla inleta ei literechar sukhausak chu thaw makmaw a nih. Ziektu ropui Rabindranath Tagore thu ziek tam tak laia Bengali tronga a hla phuok chang 157 laia 103 thlang khawm Gitanjali, ama bokin Saptronga an let chu kum 1912 khan sut a ni a, a kum nawk 1913 khan Nobel Prize a hmu pha a, European mi ni lo, Asia rama inthoka Nobel Prize in Literature dong hmasa tak a nih. Hi hla thlang khawm hi College-a mani tronga Vernacular ei nei pha leh ei mamaw ding nia ka hriet leiin Hmar trongin ka lo inlet a, October 29, 1973 khan ka zo a. Ka zuk suikir chun, kum nawk hin kum 40 a tling dêr ding a lo ni tah. ‘Gitanjali’ hi tu chen hin sut loin ka la sie zing a, a san chu ei kristienna hin taksa le thlaraua hrietna tieng eini-ah zung a la kei nghet naw a, tu khom hin kum za kristien inti inla khom, hrietna tieng nautesen ang ei la ni leiin, Sam ziek le Gitanjali hre hrang lo pawl um thei a ni a, chuong mihai thruoi hmang theitu a ni inlauna ka nei lei a nih. Tu hin, Mizoram University chun Mizo tronga inlet sin an tran trĕk trek chauh a nih.

Tuta truma ding chun la hun hri phot sien. Ei thu zai le inzom hin, remchang hun ei hmu ang peiin, titi (mi thabo sin ‘gawp’ ni lo) ei la threi pei ding a nih.

(October 13, 2012 Saturday, Delhi)

1 comment :

Joyful Thiek said...

A tiem an hoi khawp el Pu Muong. Mi'n dam ziei a tienami an mi hril ang el a nih. Looking forward to part III.