Search


May 21, 2014

Nghil Phal Lo


Those were the days my friend
We thought they'd never end
We'd sing and dance forever and a day
We'd live the life we choose
We'd fight and never lose
For we were young and sure to have our way.

- Gene Raskin/Mary Hopkins

Delhi, August 16, 1999 Thawtranni. Zing dar 9-ah Darthanglien thi thu telefawnin Darsiemlienin a mi hung hril a. Trêka deng ang elin ka mit sul a. Kum sawmli lai liem tah hnungah ka ngaituona a’n zin kir a. Thil dang ngaituo lêk loin, nun hlui chul ram, ka hmaa sinema anga hung invir let nawk vut vuta chun umni ka kham a.

Sakang panna lampui, Churachandpur khawpui suo tieng, Tuithrapui rala khaw hmasa tak chu Muolvaiphei a nih. Chutaka inthoka km khat vela chun khuo lien tawk tak Saikot a um a. Muolvaiphei le Saikot ram po po hi kum 1931 a Darngawn pahnam inthuruolin Rs. 340-a Siemlien ram an inchawk a nih. Saikota hin Mana naupa Kawlvelthang, Dargawn-Banzang, August 7, 1992-a muol lo liem ta chu lalah a um a; Muolvaipheia hin Hrangthatsiek naupa Lallienkhum, Darngawn-Ruolngul chu a’n lal ve thung a. Lallienkhum hin pasal unau dang pahnih, Vanlalau le Vanlalring le farnu pathum a nei a, pasal po chu Muolvaipheiah an inbengbel a. An mi tlum tak V.L.Ringa chu Subedarah a penson a. Nuhmei hmel thra le fel tak el Pi Kawni a nei a. An nau mal Darthanglien chu hmêl thrat le hla sak thiema a nu khûm zo a nih.

Kum 1960 bawr vel lai chen khan Muolvaiphei khaw mihai chun tlang pang an la baw deu vong a, an lal in khom veng tlangah a la um a. Phaizawla tla thla mi tlawmte chu inkhât phierin lamlien hrŭlah an inzar phei a. Hi lekha ka ziek laia ka zawlpa, Muolvaiphei lal, Lalzarlien Darngawn in bula hin Darthanglienhai in a um a, a dot ela chun Zo hnathlakhai social history-a hming ser hiel khopa hmingthang Pi Hrangsuon in a um bok a. 1959-63 sung D.M.College, Imphala ka kai lai, chawl hmanga Tuithraphai tieng ka suok changin Muolvaipheiah ka leng rop a, Lalzarlien hai le Darthanglien hai in hi ka cheng rawnna tak a nih.

Ka la theinghil thei lo pakhat chu 1960 October khan vairik tlangah Darthanglien hai inah ka leng a. Ka bielnu, trâng dang mi lo pomsan tah, zana manga ka hmu thu chu ka ngaituo a, lung a sukleng hle a. Chuonga ka ngaituo neu neu lai chun hla a hung inlang a. Thingpui inluma buoi rak rak Darthanglien chu lekhapuon mi hung pe dingin ka hni a,

Voizan ka tonmang lungmawlah,
Dar ang ka tong enchimlo di;
Puon ang a thar, nunhlui thâm hnung,
An riengval nau ang ka lo trap.

Dawn ve la, nun hlui thamral hnung,
Hlimten dar ang leng lai ni kha;
Kei ka tawnah hlui zai rel lo,
Hmangai nunrawng i zun zam hi


ti hla hi vai hla thlukin a hung put thla zut zut el a. Ka ziek zo chun hla pakhat ka phuok a lo ni der el.

Thingpui dawn malamin Darthanglien leh kan hang sak a, kan ditin kan kŭrpui nghal hi a ni ringot a. Harsa taka phuok chop ni lo, sungrila inthoka hung inchik suok thu le hla hi a danglamin ami tawk dan a’n ril hrim a. Hi hla hin chappui kang vanglai angin a fang hrăt a, thla khat vel sung chauin Tuithraphai a chie zop hman a nih. Ka phuoka inthoka Darthanglienin muol a mi lo liemsan inkara hin kum 39 lai zet a tla taa chu khang lai thla kha thlalak namkai hlot ang charin ka lungril mita chu a la tharin a la fie a nih. Ka sak châng po le mi sak ka ngaithlak changin Darthanglienhai inah ngaituonain a mi thruoi kir nawk hlak.

Darthanglien lungril phêka khom hi hla hi a thi chuong bik naw ni ngei a ta, chu chu ei la hril pei ding a nih. Muol a liem hma kum 1998-a Zaituokung le Roneikim-in kaset ‘Ka ‘D’ ka ngai em che” ti hming chawia an siem khan ei hla thlir lai le chuong laia kan hla sak lar iemani zat chu a thrang ve a. Zaituokung ngeiin, “Kan kaset siem kha Darthanglienin a lo ngaithlak a, lawm le lungleng taluo khan autorikshaw a lâk a, Khawmawia kan inah a mi hung zong a, kan nu leh Muolvaiphei tieng a mi thruoi a, sa le dawn ding a’n chawk a, bu a mi fakpui ngat a nih” tiin a mi hril. Khang laia kan khawvel pal phak le kan boruok hip phakhai chauin a thilthaw umzie chu hre thei an tih. Chu chu ei la hril pei ding a nih.

Hieng hun lai hi hnam tranna thlarau mi lungrila a tral nasat vanglai a nih. Mizo Union pawlitiks tui lienin a kangsan, beidong taka trieuphoa a maksan Hmarhai chun intel khawm dan zongin, mani puol ngeia District suol suok dingin 1958 khan Hmar National Union (HNU) an indin a. Chuonga hma an hang nor tran chauh ti chun 1960 kum bulin Kuki le Hmar inkara buoina a suok hlauh el a. Hi buoina hin hmun hrang hranga cheng Hmarhai chu hnam tranna len sungah a hnuk khawm a. Vangduoina hi sungkuo indar tah khom kei khawm nawktu a ni rop angin, hi buoina hi ditum naw hle sien khom kong threnkhat ngaituo chun Hmarhai sukpumkhattu dinga malsawm ruopui vanawn a ni ve tlat a nih.

Harhna a hung tlung changa a hma lawktu, chokthotu, thruoitu, chawmtu le hnung daltu chu thu leh hla a ni rop a. Mizo Union pawlitiks tui lien sangin a kangsan, pawlitiks trieuphoa maksana um Hmarhai ngirhmun inzawtna dingin Mizo Union hla, kur nguoia an lo phuokhai chu hmang thei a ni ta si naw leiin, mani chengna tlang le muol, hmun le ram chawina le hnam bing tranna tieng thlek zawng hla T.Khuma Songate hai, Thatttinlien Sungate hai, HNU-in hnam hlaa a hung hmang ta pei ‘Aw kan Hmar ram, inthim tlang dum duoi’ ti phuoktu Lalkhum Keivom hai le mi dang dang an hung phuok a, hla tharin mihai an hung inawi tran a. English hla phuok thiem P. B. Shelley-in a hla ‘Ode to the West Wind’-a,

O Wind,
If Winter comes, can Spring be far behind?

Aw Thlipui, sikpui a tlung ta si hin chu,
Thrâl hun chu hla ta awm naw tak maw?


a lo ti lom lom ang el khan, thu le hlaa pawlitiks tro thli hung hrang le tro ruo hung sur chun mihai lungrilah ram le hnam invoina le tranna chi tua um chu a hung mut tho sung sung a. Chu pawlitiks le inzom chun hnam thila hartharna Kalcharal Rivaival (Cultural Revival) a hung tlung tah a nih. Hi hun laia thaw hlawk èm émtu mi tlawmte laia pakhat chu Darthanglien a nih.

Khang lai hun le tu lai hun chena khom, kohran hla bua chuong lo hla sak hrim hrim chu gospel lo thila ngaina a lien a. Mizorama inthoka hla lenglawng le lengzem hlain a rùn phâk chin chu zie-um deuh hai sien khom, 1957 lai, hla lenglawng le sai hla phuoka ram ka hung trang tak tak lai chun ngaituona tienga thrang hlui, insuk-sakhawmi, hnam thil le sakhuo inlaichinna umzie la hre thiem lo le ramri la khang thiem lo, tlang pungkhawmna, thilthawna le insukhlimna iengkimah, a hmun le hma le thilthaw le inmil le inmil naw khom dawn loa sakhaw hla chauh an nauhai insaktir phal nu le pa an la tam a, sut eng ding ramthim a la pik a, a buoithlak thei hle.

Chu ramthim sut hmasatu laia a sûl nèrtuhai laia pakhat, soisel, hal le kawk tuok rawn, mi hmai sa tawng rop hlak, sien khom dol zor nuom der lo ka ni leiin, hi ngirhmun hi keia neka hre chieng lem ei tam ka ring nawh. Chuong lai chun hla lenglawng le sai hla saktu chu hmur porche nei, ramthima cheng le hremhmun ko tlanga ngîrah an bel nghal a, hla porche sakna hmangruoa an ngai perkhuong chen khom biek ina lak lut chu suola ngai pawl an la tam. Sienkhom mihriem hi changal hme chauh hmein a hring thei nawh ti hre chiengtu kei le ka sangawi inzawnpuihai hlak chun chuong kaltuhai, piengtharna hmaithinghawng inbela, thrahnemngaina tarmit tehlem le inthim buna hringnun khawvel thlirtu nia kan ngaihai chu ramthim dawbolah kan sie ve thung a. Chu ramthima insie ve ve pahnihai chu insut êng tuma an inbuon map map laia a hmêl thratna le rawl mawia lungril inthimhai sunvartu poimaw chu Darthanglien a nih.

Chuong lai chun hla a tla thra bok a, a’n rak chang lem chun ni tin el hin hla thar pakhat vel a tla hielin ka hriet. Keiin hma ka tawn a, ka kaiza vengtu, ei kalcharal histawria an hming hmai ngai lo ding Darkamlo Faiheng hai, Lalruotthang hai, Lalthangfal hai, Lalnuntluong hai, Monggun hai, Darthangluoi hai le mi dang dang hai chun a kûl a taia mi thlopin, ruo thram lo hla tharin tlang kan tlir a, kan so bung bung el a nih. Hieng lai vela hla lenglawng le sai hla thar suok, abikin 1957-63 sunga mihai chu 1964 khan khawla sut suokin bu khat chauh ka siem a, hla 300 chuong hiel a tling hman a nih. Vangduoithlak takin chu hla bu chu Gauhati University-a M.A inchuka ka thang hmang sung (1964-66) an lo haw lawnna lamah an sukhmang a, hla la sak lar hman lo, hla thar 100 chuong vel zet an hmang pha tah a nih.

Hla hi ama ringot chun a hring thei naw a, a sak lartu an um naw chun a riral nawk vat el hlak. A huna chu a phuoktu tluk hielin a sak lartu hi an poimaw a nih. Puipungnaah hla sak thiemin mawi taka hla thar an hang vor suok chu ngaithlatu na le lungrilah a tro nghal a, zung a kei nghet a, an hriet naw kar khomin an hung sak suok hlut el hlak a nih. Chuong ang mi poimaw, hmel thratna le hla sak thiemna tienga khuonun vangneina dawbola a vur chu Darthanglien a ni a, thu le hla tienga Chongtinler a nih. Hieng ang mi trangkai, hla lenglawng le sai hla tienga rivaival a tlung laia hmangruo poimaw ni dinga khuonun a hung tir el dam kha ram le hnam ta dinga vangneina ropui a lo va hang ni ngei de aw! Hma thar hung suok, drama an inchang chănga Darthanglienin meng no le lungrunthlak taka a rawl rangkachaka a hang baptis tah kha chu hril tam ngai loin a puok dar nghal a, an inchang lai mit ngeia hmutuhai chun lungril mit le ngaituona naa inthokin an nuoi bo phal ta ngai nawh. Chuong laia ka la theinghil thei lo, mitthlaa la châm zing chu HSA inkhawmpuia Lalruotthang hla phuok “Voi tam biethu ei tiem” ti, drama an inchang mol kha a nih. Chu chu a nih a thupuia ei hmang hi: Nghil Phal Lo.

Kum 1960 lai khan Manipur-ah All India Radio Station a la um naw leiin, Gauhati Station-a inthokin tlangmi hnam hrang hrang hai hla rikawt dingin a’n khat tawkin Imphal-ah mi an hung tir hlak a. Chuong thila bengvar, taima, thrahnemngai le inpe zo, fam tah H.L.Bawia huoihotna hnuoiah hla kan khum hlak a. Pipi hla hlui tieng nekin a tu lai deuh tieng khum kan nuom si a, sienkhom khum ding kan invai a, Kristien hla bua mi a thren kan fawm khawm a, kan tlingtla thei hram a. Nunghak hla sak thiem kan neihai chu Muolvaiphei mi Darthanglien le Lalhruoi le Saikot mi Laltranpui an ni a, a ‘Star’ taka kan nei chu Darthanglien a nih. ‘Thlemnaah lut naw la’ ti hla a sak chu a hit fuk bok a, zan tieng ni nêma radio-a an hung insuo changin a ngaithla phak taphottin inthuok phal loin chu hla ruoi ropui chu chil ût ser serin an kil a. A rawl mawi inzam vel chu tu chen hin ka na rilah a la thang viet viet hlak. Thiem kan va hang ti thei de aw!

Kum 1957-58, Pawlsawm buon hne loa ka’n thal dĕr laiin Rengkai Road-ah ka um a. Chuong lai chun keini ruolcham, hla le miuzik tienga inhnik mi iemani zatin pawl kan siem a, English hla phuok thiem William Worsworth hla ‘Daffodils’-a a thu hmang ‘Jocund Company’ ti chu a hming dingin ka phuok a, lu taka kan nei chu Shillong-a College kai lai, Rengkai lal naupa, a hnunga lala hung inthrung, J.C.Chongkhawlien a nih. Kum 1957 December 31 zana kum hlui inthlana dinga perkhuong le ka hla phuok Rengkai ICI Church-a kan sak trum kha Tuithraphai ruoma biek ina perkhuong an lak lut hmasakna tak nia hriet a nih. 1958-a Rengkaia HSA General Assembly-ah khom ka hla phuok tharhai le kan tupa C.S.Row Riengsete hla thluk min chuktir nursery rhyme pakhat ‘Goodnight ladies…. Merrily we roll along, roll along, roll along,” ti thluka ka siem, hla pakhat lem chu inkhawmpuia palai hung hming inlar deu deuhai lak khawm dam chu kan sak a, ni danga la thaw ngai lo thil a ni bok a, kan hlimpui hle. Kan indar hnung khomin Jocund Company chu sunzom peiin, fangson poimaw nikhuoah ruo thram lo deuh vong kan sak hlak a. Chuong lai huna kan ‘star’ tak chu Darthanglien a nih.

A hnungin, kum 1963 August 15-a Imphala All India Radio Station an hung hong khan radio-a hla sak ding hla sak thiem le miuzik thiem kan hawr khawm a, a hming le sengso iengkim tumtu L.Rokung hming chawiin, ‘L.Rokung & Party’ kan inti a, hla thar tam tak kan khum a. A hnung thrang khat le a chenve, 1979-a Lenruol Hla Bu a hung suok thei dam hi kha a hung ra suok pei, sor tlak hmu thei threnkhat laia mi chu a nih.

Hienga Cultural Revival a hung tlung theina san dang poimaw chu kum 1963-a inthok khan ka rawiupa L.Rokung leh Hmar Cultural Society (HCS) thruoitu kan hung ni a, kei Chairman-ah, ama Secretary-ah a thrang a, a hnunga MLA le hun sawt tak Minister ngirhmun cheltu Ngurdinglien Sanate kha Vice-Chairman a ni bok a. Ngirhmun poimaw dang le Executive Member-ah ram le hnam thruoitu poimaw le inpe zo kan sie tawl bakah khang laia political party um sun Hmar National Union (HNU) le inchuklaihai insuikhawmna HSA kha iengkima mi thloptu le trawiawmtu an ni leiin, kohranin a chim nel vong tum hnam ro, abikin pi le pu thu le hla le an thil hlut tam tak chu hnuk dok nawka cheibawlin ei hung tuoi thar nawk thei bakah, kohran nawlpuiin a chim phak nawna khawpuiah, Imphala inthoka intranin Sikpui Kut hung hmang tranin a um a. Hi kakhawk fe pei chun kum 1969 khan Delhi tlanga Republic Day hmangnaah Manipur aiaw-in Hmar Cultural Society chun cultural troupe a tir a, Manipura inthoka intir hmasakna tak le nih. Hmar Chanchin, pi le pu thu le hla ei hriet thei chinhai chu kei suok a, zieka lekhabua ei hlu lut hun chu hi hun lai hi a nih.

Khang lai huna Hmar tronga thu le hla hung inthrang dan le kohranin up hlum tuma nasa taka thrang a lak laia Hmar secular literature, abikin hla tieng huma a um dan le a hung inthrang lien pei dan fumfe taka sui a ni pha chun, hieng lai bung le chang hi a hung poimaw deu deu ding a na, chu ruol chun Darthanglien ngirhmun chel hi a poimawzie la hung hre deu deu bok ei tih.

A hnunga mani tlatna muol senga sina kan hung buoi tawl hnung chun ditsakhai le mi ditsaktuhai khom nuom anga inpawl le inhriettuo zing a hung harsa tah a. Sorkar sin zoma ka thang hmang hnung le ram puo tieng kum sawmhni chuong zet kan khawsak hnung lem chun Darthanglien chanchin hi ka hriet zui ta naw hrim hrim a. Hringnun suorsehmun, pielthleng le tolparita hin vangduoi le thaw suol palh leia mani nuom thu khom ni loa intol thlûk intol thlûk a, hringnun livira a cham lo a cham loa pil thei a ni a. Chuong ang thil chu Darthanglienin a lo tuok palh a ni khomin, Isu ditsakna hlawtu le dongtu Mari Magdalin hniekhnung zuitu angah kei chun ka ngai tlat a nih. A vanglai huna ram le hnam ta dinga hla tienga a’n pek zona le a rongbawlna hlu tak kha hnam ta dinga malsawmna hnar a ni a, ka ta ding chun theinghil phal ruol ding a ni nawh. Khang hun laia ei Lelte, ei Lata Mangeshkar a ni si a.

Note: This article was finally completed in early 2003 while I was on a visit to Churachandpur and was carried in Muolvaiphei Golden Jubilee Souvenir, 2003. For some time, I was not able to trace the final text as the laptop (SHARP) I used to store the article had crashed. Yesterday, May 19, 2014 I visited C.Thant Khobung at his Dwarka home gave me a copy of Muolvaiphei Diamond Jubilee, 2003 Souvenir which carried the piece. Re-edited and digitized May 21, 2014 Tuesday. LK

###

1 comment :

Anonymous said...

Ka pu mizo tawngin chhiar a va chakawm thin ve. Hei hi chu tlemin hriatthiam a har thin a. Zoram khawvel thar chhiar a va chakawm leh tawh ve. Tlawmngai leh hram la han ziak leh teh. I lehkhabu thar ka lo nghak reng ania.
staskpk@yahoo.com