Search


Feb 18, 2017

Thutiem Hlen Le Hlen Lo (Promise Fulfilled & Unfulfilled)


Political promises are much like marriage vows.
They are made at the beginning of the relationship between
candidate and voter, but are quickly forgotten.

– Dick Gregory

Ei tronga ‘thutiem’ ei ti hin umzie hrang hrang a fûn rawn hle. A umzie hrang hrang hrilna trongkam ruok chu ei hau ve nawh. Saptronga vow, oath, pledge, plight, promise, undertaking, swearing le a dang dang hi thutiem amanih intiemkam hrilna trongkam vong a nih. Thutiem hi danin a phut lei dam, inhnaw luina lei dam le mani lungril puoksuoka intiem a um a. Chun thu intukna (condition) nei chi le intukna um lo (unconditional) a tiem le hlen chi a um bok. Thutiem hlen dinga intiem naran el khom ni lo, hlen naw chun a tiemtu chungah thil thra lo iemani- chu chu kha kha- tlung dinga mani hringna le van sala inkhâm hiel khom an um. Chuong mihai chun a ‘pâp’ an tuor hlak niin an ring.

Thuhriltu 5 :2-7 ei tiem chun, hi thil hi Lal Solomon khom khan a lo invoi khop el. Chuleiin, thil hnung ding dawn loa nuompawnga lei per rang hang thrat nawzie hieng hin a lo ziek a ni khah:

“I bau phong inrang naw la, Pathien hmaa thu i hril dingin, i lungril inhmaw naw raw se. Pathien chu văna um a na, nang chu hnuoia um i na, chuleiin hril rawn naw rawh. Buoi taluo chu mang sietna a na, invêt chu trong rawnna a nih. Pathien kuoma thu i tiem chu hlen inhmaw rawh. Mi invet chungah Pathien a lawm ngai nawh; i thu tiem chu hlen ngei rawh. Thu tiem sia hlen lo nêk chun intiem naw law law a thra lem. I bauin suol inthawtir naw raw se che. Tempula Pathien mi tir kuoma chun, “Ka lo intiem suol a nih” tiin thrang la ngai naw rawh. Ieng leiin am i bau suoka Pathien suklungsenin, i kut suok thilhai chu a sukbohmang ding a na?”(DV)

Mosie khomin Deuteronomi 23:21-23 ah hieng hin a lo ziek bok: “LALPA in Pathien kuomah thutiem in nei chun sawt riel loin pe tlâk vat ro, LALPA in Pathien chun hung thrîn ngei a ti chêu a, suola thiem naw chang rawi in tih. 22 Thil pe dinga intiem naw ruok chu suol a ni nawh. 23 Băua in intiem ta laklaw si chun in hlen ngei ding a nih, in bâu ngeia LALPA in Pathien kuoma in nuom thua in intiem a ni si a” tiin.

Thuthlung Hluia hin thutiem (vows) chi hrang hrang le hlena a um dan inziekna voi 47 lai ei hmu a, Thuthlung Thara ruok chu Tirko Paula chanchin le rongbawlna le inzomin voi iemani zat ei hmu bak chu a tam nawh. Korinth kohranhai zawna indon a hril fienaah innei dinga thutiem le a tiemtu chu minu a lo ni a, a pa amanih a pasal amanih hrietpui loa a lo intiem a ni chun a pa amanih a pasalin amanih a hriet hnunga a remtipui naw chun a thutiem chu sutin a fihlim thei thu, Mosie’n Nambar 30-a fie taka a lo ziek kha a hung phor lang bok a. Hieng lai thu hi tukver danga ei thlir chun, ei pi le puhaiin minu ngirhmun hrilnaa, “Nuhmei thu, thu ni lo; ai sa, sa ni lo” tih leh pawi khawm thin ang an ni a, feminist movement (women liberation) hai ngaia chuh a Pathien thu naw hle el thei. Tuta thla (February 2017) sunga Nagaland-a Municipal inthlanga minu chanpuola seat 33% sorkarin a hauh chu pasalin an remti naw leia buoina sosang tlung le sorkar khomin a thu a hnûk kǐr thu khom tlang hriet a nih. Naga hnam 18 inzomkhawm chun nuhmei-pasal intluk tlangna a pom nawh. Chu chu anni ngaia chuh Pathien thu a ni tlat!

Chun, thil thra thaw dinga thu intiem a um ang bokin thil thra lo thaw dinga thu intiem khom a um. Anania le Safira hai nupa inthukopa an ram zor man arênga thawlawma pe loa iemani zat an ip tum leia an nupain an thi pha thu ei hmu a. Paula an that hma khata faa dawn lo dinga mi sawmli ruol intiemkam le inkhăm ei hmu bok (Tt 23:21). Israel hnam pungkhawmin Benjamin hnamhai laka phuba an lak thu le an naunuhai chu Benjamin hnama mihai kuoma an nuhmei ding pe lo dinga thu tiema an inkhăm thu khom Roreltuhai 20-21 ah ei hmuh.

Mihriemin thil thra naw tienga thu ei intiemkam amanih inkhăm rawnna tak chu phuba lak a ni ring a um. Thurosie an maksan tam tak khom an dam laia suknomnatuhai chunga phuba hung la ngei dinga an inchana thu a nih. William Shakespeare drama zieka inlâr pawl tak chu phuba lakna thu hrilna ‘Hamlet’ a nih. Sienkhom, mihriemin an kuta phuba an lak Pathienin a phal nawh. “Phuba lak hi ka chan a na, anni chu thungrul ka ta, a hun a hung tlung pha chun an sir la’n phet vong a tih” (Deut 32:35) a ti bakah Paula chun, “Phuba la naw unla, Pathien lungsennaa rul dingin khêk lem ro: ‘Phuba lak chu ka chan a nih, keiman thungrul ka tih’ Lalpan a tih” (Rom 12:19) tiin a lo ziek bok a nih.

Hi chungthua Isu hril, Mathaiin a rikawt (5:33-37) hi a chieng fek fok khop el: “Tien lai mihai kuomah, ‘Khêlin inkhâm naw unla, Lalpa kuoma in inkhămna chu in hlen ngei ding a nih’ ti a nih ti in hriet bok a. Kei ruok chun ka hril chêu hi, inkhâm ngai hrim hrim naw ro. Van sâlin inkhâm naw ro, chu chu Pathien lalthrungpha a nih. Hnuoi sâl khomin inkhâm naw ro, chu chu a ke nghatsan a ni si a. Jerusalem sâlin inkhâm bok naw ro, chu chu Lal ropui tak khawpui a nih. In lu sâlin inkhâm naw ro, in sam zai khat khom suktruokin in sukdum thei si nawh. In thu hrila chun ‘A nih’ ti chu a nih ni sien, ‘A ni nawh’ ti chu a ni nawh ni el raw se; chu bâk chu suola inthoka suok vong a nih.”

Jakob chun, “Ka unauhai, inkhâm ngai naw ro. ‘A nih’ in ti chu ‘A nih’ ni sien, ‘A ni nawh’ in ti chu ‘A ni nawh’ ni el raw se, chuong naw chun thiem naw chang hlauh rawi in tih” (5:12) a lo ti bakah “Voisun amanih zing amanih, chu khuoa chun feng ei ta, chu taka chunk um khat va sumdawng ei ta, sum tam tak lam ei tih” tituhai, zinga chun in hringna ieng tin am a um ding ti in hriet si nawh. In hringna chu iem a na? Sum sawt naw te hung inlanga bo nawk el ang chauh a ni si a. ‘Lalpan a remti chun dam ei ta, chu chu kha kha thaw’ng ei tih’ in ti lem ding a nih” (4: 14-15) a lo ti bok a nih.

Chuonga mani hringna chunga thuneina nei lo, mitkhap kar loa thi thei mihriem chun, chu chu kha kha thawng ka tih ti-a thu ram tin tiem thei ngirhmuna um ei ni? Hi hi zawna khir tak el a nih. India Danpui hnuoia sin poimaw thaw dinghai chun an sin an tran hmain Danpuiin a ti ang taka thaw dinga intiemkamna (swearing/oath-taking) an nei hlak a, bawsetuhai chu man an ni chun dan anga hrem an ni hlak. Roreltu hmaah tu khom sakhia thrang ding chun thu indik chauh hril dinga intiemkamna a nei hmasa phot hlak. Kohrana rongbawltu ding chun kohran thuring le inchuktirna dungzuia bawl dinga intiemkamna a nei zet hnungin namnghet a ni chauh hlak. Hienga dan thuneina hnuoia kûn dinga intiemkamna hi danin a phut a ni leiin makmawa thaw ngai a nih. Tuta ei thlur tum ruok chu mani lung puoksuoka intiemna a nih.

Mani tonhriet
Mi tam tak chu lung phur thut leia thutiem amanih intiemkamna nei, a hnunga insir nawk si dam ei um ka ring. Thuhril thiem kam tleua intol tlu a, neiin a tlin bâk băk thawlawm thaw dinga intiem, a tûkah lungril fîma ngaituo pha leh thaw ngaina hre loa lu huot el le a hlenna dinga pŭk ding dap ruoi el khom ei um hlak. Inthrǐna le inhnawna leia ‘thutthut pawlisi’ hmanga ‘tiem thut’ amanih ‘piengthar thut’ ei um hlak bok. Roreltuhai 11-a Gilead mi Jeftha anga inngaituo set loa thu tiem thut (rash promise, vow), a hnunga insira kei kir thei ni ta si lo ang dam hi a tam ring a um. Chuong anga intiemkamna chu Thuthlung Hlui Pathienin a dit naw thu Thuhriltu Solomon khan a lo ziek a nih.

A chang chun lung hung puok thut leia inring hman loa thu ei tiem a um hlak. Kum 1963-a ka tonhriet pakhat hang hril vak ka tih. D.M.College-a B.A Final Year ka ni laiin Dari leh kan innei a, Imphal (Paona Road) ah pindan chi te kan hluo a. Ni khat chu Chekkon (Tribal Colony) a um kan u Lalngatta hai inah leng dingin rickshaw-in kan fe a. Rûn leilak kai tungna kha tlan kai zo a ni ngai naw leiin kan trum a, ke-in a leilak tawp chen kan hraw a. Leilak khela mi lo hmuoktu hmasa tak chu sorkar thoktu ofisar lienhai umna dinga kuartar insi khupa an bawl chu a nih. Inngaituo lawk thrak loin kannu kuomah, “Bilding ropui tak tak hai hi i hmu? Hieng nek daia ropui le lien lemah ka la sie ding che a nih!” ka ta.

Kum 13 hnungah, 1966-a fawren-a kan um trana inthokin ka thutiem kha tak ramah a hung inchang a, kum 21 sung a zawna kan posting sungin bu faka mi lien mi lal fielna ding khoma inzapui um lo in inhoi le changkangah kan um a, Delhi tieng kan hung kirin keini inah ngei voisun chen hin kan khawsa zui tah pei a nih. A hnung daia ka ngaituo suok changa mak ka ti non rop hlak chu: Ieng ngaituona le hisapna am hmangin ka thutiem kha ka lo insam suok ning a ta? Khang lai khan B.A ka la zo nawh. Ka khawpui hmu hlat tak chu Imphal a nih. Vuongnaa inzin phak chu hril lo, rel (train) khom ka la hmu nawh. “Rêl lu khom hmu loa B.A tling” an ti pawla mi ka nih. Civil Services Exam a um hlak ti ruok chu ka hriet tah. Sienkhom, iengkhom thaw hmaa M.A ni ka tum hmasa phot. Ka tum lungril tak lem chu Ph.D lak hnunga khawvel hrieta hmingthang ding Institute of Tribalogy indin a nih. M.A ka zo chun Competitive Exam hi an hril vung nasa khop el a, inbuotsaina mumal khom um loin a aitecheuna dingin ka zu ekzam ve leh intarviu-ah an mi ko a, Indian Revenue Service (IRS) an mi pek a, 1967 khan Indian Excise & Customs Service ka zom a, chu chu 1970 khan maksanin ka sin dit tak IFS ka zom tah a nih. Imphal rickshaw-a inthoka India flag intarna Mercedes Car-a chuong inkara hin thâ le lungril ieng zat hiel am seng a ngai ti hih a taka hmasuontu naw chun hriet fie harsa ngot dingin ka ring. Pherzawl tlanga inthok lem chun Pathien kut hrat thruoina lo chun hang ban phak ruol a ni nawh.

Chuleiin, Rûn leilaka inthoka ka nuhmei kuoma thu ka tiem khah, ka hma khala hnuoi tienga inthoka mi domtuin ka bau a hong leia thil um a nih ti inla, a suol tam naw el thei. Hienga ngaituona pangngai khela mak taka ei tonhriet hi Saprong chun ‘mystical experience’ an tih. Ei thil hmu zing zing, a umzie ei hriet lo, thawk le khata a umzie ei zuk hmu le hriet chieng em em dam hi lungril le thlarau mita khăr a hung inhong lei a nih. Kong danga hril chun, ei ngaituona mit dăltu phuhlip a tlak lei a nih. Chu phuhlip chi hrang hrang chun ei lungril mit a hlie sung chun iengkhom a nina angin ei hmu thei nawh. Hrietna tui fima ei phi thlak pha ruok chuh kha hmaa ei hmu fie thei lo khom ei hung hmu chieng thei hlak a nih. Damaska kotsuo a tlung hmaa Paula ngirhmun khom khah a danglam chuong nawh.

Hun sawt naw te hi hnuoia mihriem taksa puta ei hung inzin sung hin ni tinin sirbi pakhata inthokin sirbi tharah ei chuong kai pei a. Kum khat hi sirbi khatah lo ngai inla, sirbi zakhat chuong phak chu ni suok hlima arasi tiem ang a nih. Kum za liem taa muol lo liem tah hai inlawina thlanmuola thlan lung an ziekhai hi hang en inla, sirbi 35-40 chuong phak chu a dam sawt pawl an lo nih. Hringnun sirbi thara ka chuong kai zatin: “Lalpa, sirbi hieng chen i mi thruoi tlung tah chun, keima hmanga iemani hlen tum i nei ka ring a, chu chu hre fie thei dingin mi thrangpui la, i hratna le thilthawtheina ringa taima taka hlen suok dingin thu ka tiem che” ti hih Pathien kuoma ka trongtraina a ni hlak a. Pathien kuoma ka thutiem hlena a um zatin sirbi insang lemah a mi hlangkai a. Ka nun ka sui kir changin, tak nekin mang ram a hoi lem hielin ka hriet hlak.

Dam sunga thaw ngei ngei ka nuom le tum, Pathien kuoma khom hlen ngei ka nuom thu ka’n tlun hlak, sienkhom thaw ngei dinga thu ka tiem ngam lo chuh mani tronga Baibul inlet le mani sum ngeia sut a nih. Hi mawphurna hi phur suok thei dingin ka hriet naw lai khomin Iengkim Lalpa chun ka chin te-a inthokin a mi lo ser tung a nih ti ka hung upat tieng keimaah a hung fie deu deu a. Sienkhom, thil hautak, ka hriet ve phak china chuh eini lai tu khomin an la thaw ngai lo thil a lo ni a, ngaituo chîk po leh huphur a na tul tul a. Mi ka rawn po hlak chun ka dam sunga ka thaw zo an mi ringpui naw bakah tran laklaw lo dingin an mi’n fui lem a. Penson chen raua inthla loa mi thruoitu thrangpuinaa thaw thei a nih ti ka ring tlat leiin ka dam sunga hlen dingin Pathien kuomah thu ka tiem a. Kum 2002-a ka penson charin inlet sin ka tran a, ni tin darkar 12-16 sin ka thaw a, kum 3 le thla 7 in a thuolpui inlet chu ka zo hman der a nih. Kum 2002-in a aitecheunain Johan ziek po bu mal kan sut a; kum 2004-ah Thuthlung Thar, Sam & Thuvar inkop kan sut nawk a; Baibul pumpui khom kum 2007 khan a hung suok a, Revised Edition khom 2015 a hung suok tah pei a nih. Pathien kuoma ka thutiem hlenna a ni bakah Hmar trong hi a dam khawsuok ding chun a hnukpui poimaw a ni leiin, Pathien zarin thangsuoah kan ngai.

Thutiem nei a, chu chu hlen tuma nasa taka thrang lak hi taima taka inthlada loa sin thaw dinga mi turtu a ni leiin thil thra tak a nih. Entirnan, kar tin suok Delhi Thurawn (DT) hi so a la’n phu det det sung chu sukhring dinga David Buhril leh thu kan lo intiem tah leiin, pei amanih pei lo, inhman amanih inhman lo thu hril loa kar tina artikul pakhat bek ziek a ngai leiin, kan thutiem hlen ding hin kar tin zan khat khawvarpui a ngai. Kha hma khan, Zoram khawvel hmun hrang hranga inthokin an Journal/Magazine/Souvenir-a insuo ding artikul ziek dinga fielna thla tin a tlawm takah voi khat bek ka dong hlak a. Ziek dinga ka lo intiemna chu sukpuitling ngei ka tum leiin ka sawlpui thei hle a. Baibul inlet ka tran hnung ruok chun hun awl ka nei naw leiin lo thei lo ti ngot naw chuh ka hman naw thu ka hril nghal hlak a. Phur zo lo thaw dinga intiem chu mani inhlemnaah ka ngai leiin, tu hin chu ka hlen thei ngei dinga ka ngai naw chuh mawphurna la dinga intiem hi ka bansan tah.

Inthlang thutiem hi teh?
Eini lai inthlang huna an thutiemhai hi zaa zahni bawsiet ding le mipui hlemna le awkna dinga sa tlang an tokdar a hoi tak a, Zuntenu thutiem leh a danglam a um nawh. A tawpah a thutiem nghaktu kut a ek khum a, a vuong hmang daih a ni khah!

A tienami hrie ieng zat am ei um a? Thlakhur hin a huonah chang a kam a, a awk thei khop el a. Sienkhom a chang awk chu tu-in amanih a lo lak khal zie a. Man tumin chang dang a kam a, Zuntenu hi a lo awk a. Ama chun, “Min suo la, siem ka ti che” a ta, an suo a. A hnungah Thlakhur chun tui a ting a, tuin amanih a lo suknu vong hlak a. Man tumin Zuntenu leh an inchan a. Tui suknutu chu Vanchung nunghak Longlai, hmel thra tak el, a hmel ênga vadung kawi sari khom el var thei a lo ni a. Thlakhur chun a hmuin a ngaizawng nghal a. Man tumin Zuntenu leh bei rak hai sien khom an man thei si naw leiin, Thlakhur beidongin, “Zuntenu, siem ka ti che i mi ti a, sienkhom lungngaina ngot lungngaina ngot a la ni si!” tiin a chier khum a. Zuntenu chun Thlakhur chu a kutpha daw dingin a hril a, a daw charin a kut chunga chun a ek a che treu a, a vuong hmangsan dai a. Thlakhur kut chu a hung inpăn a, a thipui tah a nih.

Mi siem lientu dinga intiemhai hin ieng chen hiel am ek mi che khumin an mi vuong hmangsan ding a na? Ieng chen top am ei biela ei ngai hi Zuntenu bielah ei inchangtir zing ding?

(February 18, 2017; Delhi)

###

No comments :