Search


Jun 3, 2017

Debate Ropui


Baibul hi sakhaw lekhabu laia huoisen tak a ni ang bokin a dangdai tak khom a ni ka ring. Bu hmasa takah thilsiema inthoka Jakob naupa Josefa thi chen, threnkhat hisap dan chun BC 1700 lai chen kha, a vaihma top el a nih. A ziektua ngai Mosie kha pa chungchuong, Iengkim Pathienin thruoitu le ziektu ropui ngirhmun chel dinga a nuom thu khom thlu loa a tir le hmang a ni bok a, a lekhabu ziek panga - Genesis, Exodus, Leviticus, Nambar & Deuteronomi-, a khâwm hminga Pentateuch an ti chuh Hebrai mihai sakhuo le hnam inthlungna tak, khawthlang khawvelin thu le hla lakna hnârpuia a nei a nih.

Sakhaw lekhabu dang neka Baibul danglamna chuh chatuon hringna thu a pai el bakah thu le hla a fun kim rawn hi a nih. Pathien thu ziekna bu ni siin, Esther lekhabua dam hin India ram hming chen a chuonga chuh ‘Pathien’ ti voi khat khom a thrang sa nawh. Sai hla (love song) hlang hlak bu khat top a chuongna sakhaw lekhabu um sun a nih. Chu chu a threnin Solomon Hla (Songs of Solomon) an ti, Hlahai Hla hi a nih. Zawlnei lien le chin 17 thu zieka tam tak hi hla ruonga ziek a ni laiin, hla chauh chuongna bu a um a, chu chu Sam hi a nih. Sakhaw lekhabu danga an chǐng lo pakhat chu lekhathon a chuong duot el hi a nih. Thuthlung Thar bu 27 laia 22 chu lekhathon ngot a nih. A tawpa kharna khom hi Patmos thlierkara intâng Johan-in mang anga inlarna a hmu, inlartuin, “I thil hmu hi lekhaah ziek thla la, kohran pasari- Efesi kohran, Smurna kohran, Pergamos kohran, Thuatira kohran, Sardis kohran, Filadelfia kohran le Laodikei kohran-hai kuomah thon rawh” (Thup. 1:11) a ti ngat leiin, lekhathon a lo ni chieng khop el.

Tuta truma ei tlăng thlir ding ‘JOB’, Thuthlung Hlui Baibula bu 18-na, bung 42 le châng 1070-a sei khom hi Baibul sunga Pathien thu hmanga inbeina, inbakkeina, inbuonna, inbichilna, inpomchilna, insechilna, inbicharna, insêlna thu ringot deuthaw ziekna lekhabu um sun a nih. Hi hrilna dinga thumal ei ziek tlar duot hi a thupuia Saptrong ei hmang ‘Debate’ amanih, ziektu threnkhatin ‘discourse, dialogue’ an hmang a ieng khom hin ei thu buon ding hi a fun zo naw lei a nih. A ruolhai khah Joba tuorna laka thlamuong le hnĕm dinga hung an nina chauh ei thlir chun ‘inhnemna’ ti trongkam hmang hi a fûk el thei. Thu inchua an hung insel hnung ruok chun inhril el ni ta loa thiem naw inchangtira inzil ngat ngat an hung ni tah leiin, ‘inzilna’ ti trongkam hmang inla khom a hung infûk el thei bok. ‘Inbicharna’ ti trongkam ei hmang hi Vai trong ‘bichâr’ ti-a inthoka lak, roreltu hmaa thiem chang lem tuma ukil ruol insĕl ang hi a ni a, a fûk miel el thei. Hi ei hrila inthok hin thu ziek le inlet hautakzie le khikhawkzie le trongkam hmang fimkhur a trulzie iemani chen ei hriet thei ka ring.

Joba lekhabu
Hi lekhabu hi tu ziek am le ieng huna ziek am ti thu-ah mi thiemhai lai khom ngai dan a khuongruol nawh. Chanchin taktak a ni le tienami a ni lem thuah khom a ni tho. Joba hi a changtupa tak a ni-a chuh a ziektu a nih tina a ni kher chuong nawh. Threnkhatin Mosie amanih a tarpu Jethro amanih ziek an ring laiin a thren chun Elihu amanih, Solomon amanih, Hezekia amanih le Baruk amanih ni an ring thung. Mosie hun hma daia ziek tah, Baibul pumpui laia ziek hmasa tak ni dinga ring pawl an um bok. Juda sakhuo inzirtirna neka huop zau lema sakhuo thuring thlirna a ni leiin Babulon sala inthoka Israelhai an suok hnunga ziek ni dinga ngai pawl an um bok. Chun, hi lekhabua Pathien, Setan le Vantirko an inlang nuk el hi Persia mihai le an insir paw hnunga Judahai ngai dan thar hung pieng ni-a hriet a ni leiin, BC 500-200 inkara ziek ni dinga pom chu him tak dinga ngai pawl an um bok.

Joba umna Uz hi Arabia hmar tieng, Eufretis le Tigris inkar, kha hmaa Mesopotamia ram ti-a hriet, tu laia Irak ram, Pathienin Abraham a ko suok laia a chengna ram vela um a nih. Ama hi “khawsak ram tienga mihai lai chu a neinung tak a nih” (1:3) ti a ni leiin, Rêngte, Arab-haiin ‘Sheikh’ an ti, Shan-haiin ‘Swabwa’, India rama ‘Raja’ an ti ang hi a ni ring a um. Ama hi a nauhai inthienna dinga an hming kipa Pathien hmaa pumraw thilhlan thaw hlak a ni leiin, thiempu an nei hmaa um, a sungkuo aiaw le ta dinga Pathien le an inkara ngir a nih. Hi lei hin, Pathien thu hrilfietu threnkhat chun Joba hi la hung ding Isu Krista aiawa ngir ni dingin an hril hlak. A thu hongna le kharna ti po hi thutluong (prose) a ziek a na, bung 3-42 chu hla ruonga (poetry)-a Hebrai tronga ziek a nih. Hi lei hin trong hrang hrang hmanga an peng darh hmaa ziek ni dinga ring an um.

Joba lekhabu intran dan hi, kha hmaa nauhai le zal tlangbung ei thaw laia nu le pain tienami an mi hril hlak kha a hoina chin a um. Mawl te-in a tran a. Naupang insĕl ang elin, Pathien le Setan insêlin an inchophawk a. Pathienin a siehlaw Joba felzie le ama anga dem kai lo hnuoiah tu khom an um naw thu a hril leh Setan chun awi naw mangkhengin, malsawmna tinrenga a vur lei mei mei a nizie le a chungah kut thlak ngat sien, hmai sanah a hril sie nghal dingzie thuin a don a. Pathien chun fie ding le ama chu tawk poi si loa a nei po po chungah a nuom nuom thaw dingin phalna a pek a. Joba in le lo, a ran ruol le a nauhai a sukram vong a. Sienkhom, Joba chun Pathien hrilsiet nekin, a lu vaw kola bokkhupin,

Ka nu sŭla inthokin,
Saruokin ka hung pieng a,
Saruok boka kir ding ka nih;
LALPAN iengkim a mi pĕk a,
LALPAN a lâk nawk vong a,
A hming chu inpâkin um raw se

tiin, Pathien mawsiet loin a chawimawi lem hlauh a nih. Fie a dawl; suong a um. Setan a vǐng.

Setan chun dol zor a tum dĕr nawh. Pathien kuomah, “Vun aia vun ti a ni a…A chungah kut thlak la, a taksa le ru le châng hai ngei hang tawkpek rawh, i hmaisanah hril se nghal a ti che” a ta, a chophawk nawk a. Chuonga thaw ding le a hringna ruok chu hlă dingin Pathien chun Setan kutah Joba chu a pek nawk leiin a lu-a inthoka a kepha chenin pansie na takin an bawmtir a, na tuorin vut lai a’n tăl a. A nuhmei chu Setan tieng thrangin, “I ringumna chu chel tlat i la tum a ni? Pathien hril se la, thi law law la a ni el annawm” tiin trongsie a zuk chè khum zui nawknghal! Sienkhom, thinghera zuk khawng thluk top nekin, “Nanga nu hi nuhmei intlaw, Pathien inzăna hrim nei lo trongin i trong a ni hi tie! Pathiena inthokin thil thra ei hmu ang bokin thil thra lo khom ei hmu ve naw ding am a ni?” tiin rawl nêmin a don lem a nih. “Aw Pa, anni hih ngaidam rawh, an thilthaw hi an hriet naw lei a nih” ti dam hi innêm hlê sien khom hnĕna hlado a ni tlat leiin Setan na ril a dĕng a, nâ tia inkonin iniel ngon ngon ngei a tih.

Sun le zan imu hmu loa na tuora inrûm chu kan dingin a ruolhai pathum, Teman mi Elifaz hai, Suha mi Bildad hai le Naamat mi Zofar hai chu an khuo senga inthokin a ruolin an hung pan khawm a. An hei hmu chun Joba a nih ti khom an hriet thei ta naw a. An silfenhai pot thlerin, an lu-ah pilvut phulin, inring takin an trap a. A natna chu a’n rim ĕma an hriet leiin a bula chun ni sari le zan sari to trokin an inthrung a. Damnaw kana fe ka hriet lai chu an la turu tak.

Chuonga trong dĕr loa kâr khat top sŭn le zăna an inthrungpui hnung chun Joba chu a hung trong suok a, chu chu bung 3:1-26 hi a nih. Judahai tluka khawvela zuolko thiem le thil uor thiem, mise se tluka hnam threnkhatin an ngai naw khom keipui hmuomhma tluka pangzatum le naa hril thiem an nih. Joba’n Pathien hril se si loa a piengna ni trongsie a hang inphur le hlamzuia lo thi el loa hienga natna rinum tuor dinga an lo indamtir am a na? ti hla thu mawi eltienga a hang insam thlak dap dap hang ngaithlak hin sikhlim a puor uoi uoi a, lu a mŭi chuoi chuoi thei a nih. Uong thu loah, Delhi Version kan buotsai lai, hla bawrpui (poetical books) bika ngai- Joba, Sam, Thuvarhai, Thuhriltu & Hlahai Hla- hai lai Joba lekhabu tluka harsa le mawi le thu ril fûn rawn kan tong nawh niin ka hriet. A hnunga ka hang tiem non changin, hienga kan lo intuo thei el hih mak ka ti a, keini ringot thaw thei ruol a ni nawh ti ka hriet. Baibul pumpui sunga hin Joba tluka Hmar trong a par suokna a um naw el thei.

Debate Ropui
Joba’n a beidong thusim an zawt trana inthokin Debate ropui hi tran a nih. A ziektu hin buk thum vongin a thre a. A ruongamah Joba, Joba ruolhai le Pathien kara inbiekna angah a sie phot a. A hmasain Joba ruolhai pathum-Elifaz, Bildad & Zofar- haiin voi thum seng an hril a, an hrilhai chu ahmatiemin Joba chun voi thum seng a don let a. Chu chun bung 4-27 chen a hluo a, Round 1 a nih. Round 2-ah Joba’n voi thum (bung 29-31) a hril zoah a ruol thra dang, a hmasa pathumhai neka naupang lem le hrietna hau lema inngai Elihu-in voi thum a hril a (bung 32-37). Round 3 chu Pathienin Joba a donna a na, bung 38-41 a hluo. Bung 42: 1-6 hi Pathien hmaa Joba a dolzorna a na; thuruonga ziek chang 7-17 hi a lekhabu kharna a nih.

An thu chai laimu tak chu Pathien thilthaw dan, ieng leia mi felin an tuor a phal am ning a ta? ti hih a nih. Chu le inzoma zawna dang threnkhat chu: Tuorna le vangduoina hi Pathien hremna a ni? Ieng leia Pathienin tuorna le vangduoina hmanga mi fel le indik a fie hlak am a na? Thuthlung Thar huna ei zawna indon chu ni sien, ieng leia kraws tuorna fe thleng kher loa Iengkimthawthei chun sandamna lampui a siem el naw’m a na? Ieng leia misuol an hlawtling hlak am a na? Ieng leia Kristien ram le Kristien ni lo ram inruol ronga thlipuiin nuoi a, lirnghingin a sawi chim dur dur am a na? Zawna indon seng lo a um.

Joba thlamuong le hnem dinga hung a ruolhaiin a kuoma an hril tak chu Pathien dit naw zawng a thaw leia vangduoina le hremna tuok a ni thu le insir le sim a, thupha chawi a, inlamlet a, chapona a bansan chun Pathienin a tungding nawk ding thu a nih. Var le hrie inti em emin, filawsawfi le theulawzi hrang hrang an hriethai chu chokpolin Joba chu an ruolbom a. Sienkhom, anni nek daiin varna le hriet thiemna umzie le poimawzie chu a lo hriet lem daih bok si. Bung 28-a chuong lai thu Joba’n a hang hrilfienaa chun zawna poimaw tak el, Varna chu khaw la’m hmu suok thei ning a ta? ti donna chu hieng hin a lo ziek a nih: “LALPA tri hi varna chu a ni a, thil thra naw nghatsan hi hrietthiemna chu a nih” tiin (28: 28). Hieng lai thu le Solomon thuvar bung 1-9 vel hi chuh bêlpui pakhata inthoka thur suok an ni chieng khop el.

Pathien thu hrie le var inti Joba ruolhai thrangsan thuhai hi ukilin dan hrang hrang sirsana thubuoi an hril ang elin, hang ngaithlak vuoi chun Joba tuorna san le a hung dam nawkna dinga an damdawi inchaw hi awm takin a’n lang. Amiruokchu, a tuortuin a tuorsana an hril chu thu indik a ni nawzie le a tuor san tak a hriet bok si naw leiin a Pathien lakah nuor a, dem a, hril sietna ding a hriet nawh. Ama hmu a, a hma bula a chungthu inzawt a nuom a, sienkhom a hmu thei si nawh. Chuong sa khom chun, huoi takin, ‘Mi’n Tlantu chu a hring ka hriet’ (19:25) a ti fak ngam tlat a nih. Chu chu a thuphunga hretu le a taka ringnaa hre chiengtu danglamna a ni hlak. Chuong mihai chun beisei ding a um der nawnaa mi ngaia khom Sikhawvar an hmu hlak.

Mi’n Tlantu chu a hring ka hriet,
A tawpah hnuoiah la ngîr a tih.
Ka vun hi a siet vong hnungin,
Taksain Pathien la hmung ka tih;
Keima ngeiin, ka mit ngeiin,
Mi dang mit ni loin hmung ka tih,
Lungrilin ka va nghakhla ngei de aw! (19:25-27)

Round 3-a thrawngaleivira inthoka Pathienin Joba a hung donna thu hin bung 38-42 a hluo a. A voi khatna bung 38-39-a chun mihriem varna hmanga a thu selkaltu don dingin zawna 60 zet a siem a. A voi hninaah dûma cheng a thilsiem pahnih, tui samak Behemot le tuipui sahrâng, awle le rulpui (dragon) inkop Leviathan hmangin Pathien hratzie le thilthawtheizie inentirna dingin zawna 19 a’n don bok a (40-42). Ei hang tiem a, ei tlawm rong rong a. Joba dungthulin,

Iengkim i thaw thei ti ka hriet a,
I tum khom dàl thei a ni nawh.
‘Tu am a na hrietna nei si loa,
Ka remruot kaltu hi?’ tin i’n don a.
Ni e, kei ngei hi ka’n nawm,
Ka hriet phak lo thilhai lo hril a,
Ka ta dinga mak ropui taluo,
Ka man phak ruol lo hriltu chu.
‘Ngaithla rawh, hril ka ti che,
Thu indon ka ti che a,
Chu chu i don ding a nih’ i ta.
Ka na ringotin ka hriet ta che a,
Tu ruok hin chu ka hmu ta che a;
Chuleiin, keima hi ka’n tirdak a,
Vut le pilvutah thrungin ka sim (42:1-6)

ei ti ve naw thei nawh.

Tlangkawmna
Joba lekhabu hi a bul le a tawpa thutluong (prose) pangngaia ziek lo po hih hla ruonga ziek, Saptronga ‘Versification’ an ti hi a nih. Saptrong le eini rawi trong danglamnaa pakhat chu hla trongkam bik ei nei ang hi an nei ve nawa chuh hla ruongama thu phuok, ‘poetry’ an nei. Thu le hla hlun (classic literature)-a ngaihai hi, sakhuo hrang hrang lekhabuhai khom thrang sain, hla ruonga ziek deu vong a lo nih. Chuleiin, thu tluong anga tiem pur pur loa hla insam anga insama tiemin a thu inrilna le mawina a suok tak tak thei chauh a nih.

Joba ruolhaiin filawsawfi le theulawzi hrang hrang hmanga a ngirhmun phet thluk an tumna thuhai hi thudik chenve tam tak a um leiin, Baibula chuong a ni lei ringota Pathien thutak anga ngaia khukpui hlut lo dinga fimkhur a ngai. Ringtu hmasahai kha an lo fimkhur a, Pathien thu anga an ziek nazong hi Pathien bausuok thu le inmil a ni naw chun Baibula inthrangtir dingin an lo hlu lut mei mei nawh. Joba lekhabu khom hi sir tina inthoka an lo thlithlai hnungin, AD 95 lai vela Jamnia Council khan Baibula thrang sa dingin an pom tlang a, an lak lut nuhnung pawl laia mi a nih.

Joba lekhabua a thu chabi chu ‘fiena’ a nih. Joba ringumzie fie Pathienin a remti leiin Setan kutah a pek suok a, vangduoina le tuorna hmangin a fie a, sienkhom a hringna ruok chu lak a phal nawh. Chu chun Setan chu Pathien thu hnuoia um a nih ti a sukchieng. Hi lekhabu hin tuorna chungchang hril fie a tum a. Khang hun laia Judahai ngai dan tlangpui chu tuorna hi suolna leia hung um a nih ti hih a nih. Hi lekhabu hin chu ngai dan chu thriek a tum a, suolna le tuorna hi an inzom vong nawh ti suklang a tum a nih. Suol leia tuor chu um sien khom, mi fel tak khomin a suol lei naw khomin a tuor thei. Mihriem chunga Pathienin thil a’n tlungtir po po hi mihriemin a san a hriet vong kher nawh ti Joba lekhabua inthokin a’n lang chieng khop el. Isu hun laia pieng tira inthoka mitdel a sukdama khom khan ei hmuh (Joh 9:1-7).

Chun, ‘fiena’ ei ti hih ei man chieng naw lei amani ding, ‘thlemna’ ti leh ei ngai pol a, a poi khop el. BSI sut Baibula chun, “Ka unauhai, thlemna tinreng in tuok hnungin lawmna ruokah ngai ro” (Jakob 1:2) a ti bakah “Thlemna tuor hram hramtu chu a hamthra, fie-a a um pha leh hringna lallukhum ama hmangaituhai kuoma a tiem chu a hmu ding a ni si a.Tukhomin thlemna an tuok lai ‘Pathien ithlem ka nih’ ti naw raw hai se; Pathien chu suol ithlem ruol a ni nawh, ama khomin tukhom a thlem ngai nawh” (1:12-13) a ti nawk daih a! Ei tiem rawn tâk vei leh, kum za kristien ei ni hnung khomin a umzie ei la man naw a hoi.

‘Fiena’ (trial) le ‘thlemna’ (temptation) hi thil thuhmun an ni nawh, umzie dang daih nei an nih. Pathienin mi a thlêm ngai nawh. A fie hlak, sukpuitling le suknghet zuola tungding dingin. Setanin mi a thlêm hlak, suksiet le sukbohmang tumin. Joba lekhabua hin Joba ringumzie Pathienin fie a phal leiin Setan kutah a pek suok a nih. Sienkhom ropui lemin a tungding nawk. Chuleiin, “thlemna tinreng in tuok” ti hi “fiena tinreng in tuok” ti ding a ni lem. Chang 12-a “thlemna tuor hram hramtu chu a hamthra” ti khom hi “fiena tuor hram hramtu chu a hamthra” ti ding a ni lem bok. Hi thila hin Saptronga inlettuhai khom ‘trials and temptations’ a buoi le hmang suol an um a, chuonghai zie chu kum za chuong zet ei lo som pal a lo nih. Tho har a hun tah. DV chun a som nuom ta nawh.

Joba lekhabu hi Baibul lekhabu laia mawi le ropui tak laia ngai a ni-a chu thu harsa a tam leiin tiemtu tam tak a hnot zam a, tiem a hlaw ding angin a hlaw naw pha niin an hril. A Manuscript-a hin thu chieng lo (corrupt text) a tam leiin, inlettu tam tak inlet dan inang lo a um nuol a, tam takin ringsan taka an nei King James Version (KJV) khom hi chu laka chun a fihlim bik nawh. Chu chu besana hmanga eini rawi inlet Baibul version hrang hrang hi hang tiem inla, hrilfiena dang a ngai nawh. Mithiemhaiin thil chik taka research an hung thaw pei ruolin, kha hmaa thil hriet chieng lohai kha a hung fie deu deu a, rong thar le umzie thar an hung put a, ringvang thua an lo inlethai kha chieng lemin an hung sie tah pei a. Chuonghai chu thu le hla inlet sina inhmanghai chun ngaiven zing a ngai.

Delhi Version kan buoipui laia chona nasa tak kan hmasuon laia pakhat chu mimirin tluong taka tiema an hriet thiem thei dinga Joba bu inlet a nih. Duthusam tling zo naw sien khom, tuta mi hih ngaituona hmanga tiemtuhai chun a tira Hmar trong hrima ziek amanih an sawn rum rum el thei. A hmaa Version ei neihai leh an enkop lem chun ni zuol a tih. Thil thei loa ei ngai tam tak hi Pathien zara thaw thei a lo nih. Hi hin Pathien thu nasa taka a sukchieng bakah ei trong le thu le hla (literechar) a dom sang bok. A ring lo ei um chun enkhi sin mania thawa inchieng el thra tak dingin ka ring.

Joba lekhabu an ziek hun le einin ei lo hmu ve hun inkara hin a tlawm takah kum sangthum vel bek tla dingin ring a um. Khang hun lai khoma hieng lawma thu le hla tienga hma lo sawn tah an ni leiin ei inkar hlatzie chu kawlvalensam khel a nih. Kum za kristien ei ni sung chauha hang hnot phak tum chu thil thei lo tlukah ei ngai vong ka ring. Amiruokchu, hlaa ‘Thaw thei ruol loa inlang khom, ringnan thaw thei a nih” ti ang khan, magic of translation hmanga ei kara chadan zau tak chu daw zom thei a nih. Hmar trongin chu chu inlet tah inla, ‘Letdawivai’ a ni ka ring a, a kontrawltu chu Grik khawvela Thiemthainu (Muse) an lo ti, ei pi le puhaiin ‘Khawzing’ an lo ti bok, Iengkimthawthei a nih. Chik taka Delhi Version-a inthoka Joba lekhabu tiemtuhai chun ka hril umzie hi man nghal an tih, ei sumphuka trum, ei tapphela inthrung a ni ta tlat a!

(June 2, 2017; Delhi)

###

No comments :