Search


Jan 10, 2009

Ka Biekzinna-6


(My Pilgrimage)

Pherzawl, October 24, 2008, Zirtawpni. Kan ruol hlui Lalngaithangin kel meu thatin zing tieng ka hmingin ruoi a buotsai a. Ama hi kan khaw hlui Muolvenga kan tuolbawmpa, ka tupa Laldena hai leh phulzawlah tlangsam buk thratna lai lai baw pên a, siel siela thaw a, ruo bawhok a sur chang le tuisam a put changa bal nenga tui ting a, perlunga inhnel a, pawi kan inhnokpui hlak, pa chêr khan el, hrisel lo hmel deu, sienkhom dam sawt chi, mi lungril thra le ngil a nih. An nupa hin nau an nei nawa chu enkol khop nau le tu le te Pathienin a pek a, inrep taka khawsa an nih. Dr.Lal Dena inzin nuhnung tak khomin ama hin kel thatin ruoi a lo buotsai bok a nih.

Thingtlang kelhai chu hna hring nem inno fa le boruok inthieng dong, fak an zong sung po chechang zing an ni leiin, phairam khawpuia lekha le polythene bag peihawn ring le boruok bal hîpa khawsa mei mei kelhai leh chu an sa, a bikin an chek thienghlim dan le inhnik dan chu hrilkhi chi khom a ni nawh. Thingtlang kel chek hme chu ngai a ngam. Iengti kong zawnga suong le bawl khom ni sien a’n hnik dan a danglam a, mihriem thluoka thil inhnik hrietna ril tak a hol phak a, an hniknain ei lei a hang tawk charin ei taksa bung kim hi a ruolin an halelui el a nih.

Khop le tlai taka hmangaina le inngainatna ruoi kan kil zo chun Parbung panin kan inthok suok a. Pherzawl le Damdiei inkar lampui iemani chu a trûl el khelah lungpher khokrok a tam a, kum tam fur tuiin a hor siet tah a ni leiin motora kan hang inleng phei chu leidara bu sêp le indang ang char kan nih. Hang intet nasat zuol chang chun kan kel chek hme inhnik tak el dam kha tet dok pal inlau a um rum rum el. Chuonga fe pei chun sun changah Damdiei khuo a mi sep lut a. Darkar thum deuthaw a khaw mi threnkhat le Tuolbunga inthoka palai hunghai leh kan inpawl tlang hnung chun chawhnung dar thumah Parbung panin kan insep suk nawk tah a nih.

Bûng tlangpuiah
Zan tieng nisa tlak tawmin Parbung khuo kan chuong lut a. Parbung hi Tipaimukh Sub-Division hmunpui, Sub Divisional Officer (SDO) umna a ni a, kan inzin laia SDO chu Lalramsang Infimate a ni a, a nu le pahai chu Parbung khawsuok an nih. November 12, 1969-a Manipur State chu district 5 le sub-division 25-a an hung thre dar khan Tipaimukh Sub-division khom hi a hung pieng a. Chuong laia biel MLA le Minister ni bok chu Ngurdinglien Sanate a ni leiin ama khuo ngei Parbungah hmunpui a hung innghat a. Parbung hi Churachandpur-a inthoka km 247-a hla a ni a, a khaw hmun tak hi a lawilen inhoi naw sien khom a biela hmunpui innghatna ding chun hmun laili tak a nih. Ka’n zin laia MLA chu Ngurdinglien naupa Ngursanglur Sanate a nih. Hi khuoa daktor um le thok hmasa tak khom Dr. Lallukhum Fimate, tuta Regional Institute of Medical Sciences (RIMS), Imphal-a Director hi a nih. Kum 1960-a Kuki le Hmar buoi laia Hmar Volunteer-hai Commander-in-Chief Damkung khom Parbung mi bok a nih. Chun, Manipura cheng Hmar hnathlakhai laia B.A tling hmasa tak H.Thanglora khom Parbung khawsuok a ni bok.

Parbung hin sorkar high school a nei a, chu chu H.C.Lalnilen rawia kum 45 neka tam liem taa an indin a nih. Hi School-a hin kum 1964 khan January-June chen Headmaster sin chelin ka zu thok ve a. Chuong laia Class VIII inchuk, ka rawipa Laibatthang chu tuta Headmaster ni lai hi a nih. Ama hmaa kum tam tak Headmaster-a um chu a khaw mi bok, thu ziek thiem le trongbau thiem Thangsawihmang a nih. Vangduoithlak takin, a khaw mihai ngei enkolna hnuoia um ni siin hi school hin inthrang nekin a kum telin zùr tieng a pan tiel tiel a, kum tam tak hi hringinhroa um, dam si, sienkhom zeng tlat si anga khawsa a nih. Tu hin fiemthu thaw hrata tungding thei ni sien, Manipur-a school thra tak kai thei ding a ni vei leh, a ngei naw zawng ni ngei ding a na, a ni têlin tlum le ho tieng a pan deu deu lem niin a’n lang a, a poi inril khop el. A khaw mihai bek hin lainat nachang le inngaisiet nachang an hriet di’m maw!

National Highway 150 an hung rel lai khan hmathlir sei tak neiin, Thanlon Biela unauhai chun an ram le an khuo tin lamlienin a hraw theina dingin theitawpin an thrang a, a tira an lam rel khom inthlak danglamtirin, kawi êm êmin an khuohai an inhrawtir a. An hril dan chun, Parbung ruok chu an hni khom ngai loa an khuo lamlienin hraw phei dinga lam an rel sa kha Commander-in-Chief hlui le mi var danglam Damkungin a puhai zawngtra phun a hraw siet ding a’n pâm leiin ro-khol a siem a, tu lai trong takin a ‘object’ a. Chuleiin, Parbung tan tlang a, hmawng kawna Lungthulien tieng pana liem thla ding kha Parbung khuo lut loin Sipuikawn tieng a liem thla dai a, motora hunghai khom an khaw bul hla fe-ah trumin, an thuomhnaw an inkot trêng trêng hlak a nih. Parbung mihaiin an khuo le veng an hmangai dan hi sui chet tham a nih.

Tu ruok hin chu var thar thawin, Parbung khuo chu motor lamin an insun tlangtir ve ta a, 1986 kum bula Khuplal Memorial Shield Football Tournament an nei truma Chief Guest-a an mi fiel leia ni thum lai chama ka zu sir lai nek khan chu an inhai khom a lo changkang deu tah. Hi truma kan zin lai le Republic Day an tuok a, ka um ti an hriet leiin Republic Day parade-a Salute latu dingin an mi hung fiel a, helikoptar trum zawl (helipad) ah khong takin ka va thaw nghe nghe kha tie! Hieng lai hmun kan tlan pel lai chun chuong thilhai chu mitthlaah an hung inlang a, khawsawt a um vung vung ngei.

Kum 1964-a thla nga vel chauh Parbunga Headmaster sin ka zu thaw sungin neitu chan changin High School siem thratna dingin thil tam tak kan thaw a. Inthununna, inthuruolna le beiseina hring thruoituhai le naupanghai lungrila kan tu chu sawtnawte sungin hmu theiin a hung inthrang a. Thu le hla tienga chi ka zu thlak khom ka um lai ngei a hung tro tran a, chu chun a hnungin hla thra tak tak a hung hring suok a. Hi trum hin a nih kei ngei khoma ‘Hril a hai dawn kir changin’ ti hla, tu chena sak la hlaw zing hi ka phuok ve chu nih. High School Committee, Village Authority, khawtlang thruoitu Val upahai le kohran tina luhai leh pawi kawm thin ang ela inthuruol le zai khata luong kan ni leiin thil thaw a’n hoi a, tu khom khermei zong le kawmaw bawl ngam an um nawh.

Sienkhom, tiem chin neia fe ka ni bakah hmabak hnot pei dinga insiem ka ni leiin rin taka ka suoksan a trul a. Parbung ka suoksan ni ka ka theinghil thei nawh. Zawlnei mit put ang elin, ei ram sikulhai hung tluk siet ding hi chieng êm êmin ka hmu a, ka lung a na a, ka sungril mitthli a hul nawh. Chuonga Parbung khuo hi lo chengchiltu le invoitu ka ni leiin, sawt um hman naw lang khom, khang hun laia mihai khan chu Parbung miin an mi ngai a, kei khom chuong ang tak chun tu chen hin inngai tlatna ka la nei a, Pherzawl tluk deuthawin hi khuoa hin ka tlangnêl a nih.

Parbungah ni khat kan cham sungin, ruo sur zingin hun inchêp hle sien khom, remchang inchuin kha hmaa lal veng, ka ruolpa Ngurdinglienhai umna, sikul trin zata ka hung pan hlak Khuplal (Hmangropuipa) umna, ka’n khawmna hlak Independent Church ngirna muol chu inhmaw takin ka sir hràm a. An in hlui bula um, Ngurdinglien hrietzingna lungphun mawi taka thu an ziekhai dam chu tiemin a thla ka lak a. A bul ela NEIG Mission, a hnunga EAC biek in le tuta RPC biek in ni ta pei, kan sikul zaipawl leh inkhawm a, thu ka hrilna hlak dam chu a thla ka lak bok a.

Sim tieng chun Independent Kohran biek in, kum 44 liem taa ka’n khawmna hlak chu hmel pangngai char putin a lo la ngir zing a. Sienkhom, vangduoithlak takin, tlak tieng panga muol thrut intol thla mek chun biek in lailung takah a kei kak a, a truong chu hmun thumah a kak uor el a. Mi dawikawlok deuh ta ding chun indên taka inkhawm a harsa el thei. Biek in hi um naw sienla lem chu, a chenve chu mimin a kei thlak daih tah ka ring. Hi biek in hi kan naupang laia mi bieltu Pastor Khuonga hai le khang laia Mizorama inthoka tirko hmingthang Lalkher hai, Liengkhai hai le Hmar Bungpui Rev. Thangngur le Krista ta dinga pasalthra tam tak lo fe tah haiin pulpit thum dut duta chuma Pathien thu an hrilna in a ni leiin, a hang chim thlak el ding chu lung a na ngot el.

Mi hrat khawkheng Khuplal
Biek in kot, hmar tieng panga chun lungphun insang tak tak pathum a um a, chuonghai laia pakhat chu mi hrat khawkheng Khuplal lungphun a nih. Ama hi hrata a hmingthangna nekin thil hre mi le inchik mi a nina hi ngaisang a um lem a. Headmaster-a ka zu um lai chun sikul trinin a inah ka hung pan hlak a, hla hlui le tienami ka’n don a, thlai suong pumin a mi hril a, a thlarau a thok chang chun hla thu mawi tak tak a hung insam suok zut zut a. Hla thu a hang insam ri chu a mawi a, a umzie hrilfie ngai loin a fie a, a ri-phawi ang chara ei ziek chun ziek zom le zom naw ding ngaituo buoi khom a ngai nawh. Ei trong hi mal tin umzie nei le thu mal inang chie khom a thluk anga kawk hrang hrang nei (monosyllabic & phonetic language) a nina chu a bau suok hin fie takin a hril el a nih. Ei trong le Saptrong inang nawna laia pakhat chu, Saptronga an hril ei fie naw khom a thua ei tiem pha ei fie a, eini trong ruok chu a ziek ei tiema ei fie naw kha a lam dan awphawi indik taka an hril pha chu ei chieng kieu el.

Khuplal le kan inpawlnaa inthok hin Hmarhai thu le hla bohmang ding tam tak hum phain a um a. Chuong laia entirna pakhat chu Zawllai le Buma chanchin a nih. Hla thu a mi hrila inthokin hienghai chanchin hi a hriet le hriet naw ka’n don a. Chieng lo deua pi le puhaiin an chanchin an hril a hriet chu a mi hril a. Chu chu besanin a hnungin tienami ZAWLLAI ti ka ziek a. Chu taka inthok chun Hmar chanchin suitu threnkhatin chanchin um ngei nia hung pomin an lekhabuah an inchuon a, MIL inchuk dinga chen a luong lut tah a nih. HMAR HLA SUINA (1981) ka ziek lai khom Khuplal thu le hla mi hrilhai hin hmun an hluo rawn hle a nih.

Khuplal ngeiin a mi hril dan chun, ama hi sakhuo tienga lung lut mi, dawi khom thiem, thiempu sin thaw hlak, Vanchunglaizuor chen khom ko thla thei a nih. Vanchunglaizuor chu vana nunghak hmelthra tak um, Tlumte tienamia inlang kha a ni el thei. Luseihai chun ‘Vangchungnula’ an tih. Chuong ang nunghak ko thla thei ngat chu rauthiem le mi tluk loa an sie hlak a nih. Tuta truma kan inzinin kan titinaah chu chanchin chu kan hril kai a. Khuplalin Vanchunglaizuor a ko thlak dan mit ngeia hmutu L.Hmingtho a lo um a. October 25, 2008-a Parbunga kan inpawl khawmnaa Hmingtho hril dan chun, ama ruola hmutu chu Khawli (Zolienkhum nu) a nih. A hril dan chun Vanchunglaizuor a ko thlak dan chu hieng ang hi a nih:

“Patzai hi a hmor ve veah an inhlum a. Hlum khat chu tlungpumah deng hlîmin an bang a, patzai hlûm hni kha bemkhuong sînah an sie a. Chu taka chun dar eng kutsebi le artui an sie sa bok a. Chu bemkhuong sin chu truonga inthrung Tlangvel Piin a kut khing hniin a dom a. A sira chun Khuplal nuhmeiin beraw a raw ut a. Khuplal chun rawsem mûtin, ‘Vanchunglaizuor zuong trum rawh’ tiin a ko a.

“Chuonga a hang ko chun tlungpuma inbang thla patzai zai hni chu a chung tienga inthokin a hung inher thlop thla pei a. Bemkhuong sîn a tlung charin a domtunu chu a’n thin char char nghal a, khuo hre lo le zun che rak khopin an thin a, a thil dom ruok chu a’n thla chuong nawh.

“Iemani chen hnunga chun Vanchunglaizuor chu kîr ta dinga hrilin a rawsem chu a ki dangin a hang mut nawk a. “Raichea thi ding nu, fe ta rawh” ti pumin, zamaw le trong thra naw tak tak hmangin a rawsem chu mutin a hal vel a.

“Chuonga a thaw chun damten patzai inher thlop chu bemkhuong sina inthok chun a hung insut tran nawk a. Patzai a hung inthre chun bemkhuong sin domtunu inthin khom chu a hung re nawk a, Vanchunglaizuor chu a kir nawk tah ti an hriet thei a nih”.

Beiseina êng
Parbunga zan hni chauh rieka ka cham sungin nisa hmel hmu ding um lo deuthaw khopa ruo a ching leiin ka sir nuomhai sir hman loin ka um a. Ruo hnuoiah RPC enkol Jubilee High School bilding thar lien tak el, 2008-a an bawl zo le hluo tran chu ka sir hram a. Hi sikul hi Pawl inhnuoi taka inthoka Pawlsawm chen inchukna a nih. Hi hi Parbung khuo ta dinga beiseina eng ka hmu sun chu a ni el awm. Hi sikul hin naupang 277 a nei a, chuonghai laia 30% chu khaw danga inthoka hung an nih. Sorkara recognition hmu lo a la ni leiin Saikot Children Home sikul Stephen High School hmingin an ekzam a. An ekzam hmasa tak 2006-2007 chun 42.8 % an tling a, a voi hnina 2007-2008 chun 100% an tling phak hman tah a nih. Sorkar ta Parbung High School chu kei tho ruol loin tlu se tah sien khom, Jubilee High School hi a fe thra pei chun Parbung khaw mihai le a se vela khuohaiin thuok an lakna tak ding an nei leiin lawm a um takzet a nih.

Kaisang pahnina
Kha hma khan hming inthang khopa khel phuok thiema hril Parbung khuoa hin a um a, a hming chu Kaisang a nih. Chanchin ngainuomum tak tak khom a hau el. Ama hi muol a liem ta a, thla ieng zat am a maksan ruok chu ka hriet nawh. Ama thla laia mi ni awm tak pakhat ka tuok fuk a, chu chanchin chu hang zep met ka tih.

October 28, 2008 tuk Lungthuliena inthoka zîngbu nang dinga Parbunga kan hung tlungin dawr kawnah thuhriltu inlar Lalnghaksang ka’n hmupui hlauh a. Kum iemani zat liem tah khan Delhi-ah rong a hung bawl a, chu taka ka hmel hriet ve chu a nih. Ama hin Baibul thu a hriet êm êm a, chuonghai chu besana thu hril hlak, maimarawl sermon thaw ve lo a nih. Thuthlung Thar, Sam le Thuvar inkop, Delhi Version kawpi khom chu trum chun ka rochung nghe nghe a. Baibul pumpui a suok tah leiin bu khat ka pek a. Chuong lai chun mi pakhat a hung a, kan titi lai chu a hung ban tan a. Ama chun, “Pu, ngai naw tieng ngai naw la, Delhi Version hi thra ka ti khop el a. Amiruokchu, ‘tr’ in hmang lei hin tiem a sukhoi naw a, mi tam takin an tiem nuom nawna pha a nih” a ta.

Chu pa thu hril chun a mi barakhai hle a. Ka lungrilin, “Kaisang kha a thi taa chu Kaisang dang an la um pei a ni hi tie!” ka ta. A kuoma chun, “Delhi Version buoipuitu ka ni a, ‘tr’ kan hmang hmel ka hriet si naw a. A ieng version am i lo tiem fuk ning a ti maw?” ka ta. A hmai a trim dèr naw a, inzak hmel khom a put thrak nawh. Lalnghaksang leh khan kan ‘Second Kaisang’ hmu chu kan inzak letling lemin ka hriet. Ka Parbung sir kharna ding chun duthu a sam naw ngei maw! Sienkhom ka thu a ni bok si nawh.

Kong khata chu thilmaka ngai ding khom a ni ta nawna chin a um. Hi pa thukhawchang char hi suonlama hmanga Delhi Version Baibul dodal pawl, kristien le thlarau mi fea inngai, mi propaganda innala intol thlu le chu bawia intang tlat si, an intang a nih ti khom hre lo, hmun hrang hranga khom hmu ding an um nok hrim a nih. Suolnain ei sawsaitia hmun a khuor nghet tak dan, ei mit sukdela ei na a sukset nasatzie dam hi ei hmu rawn po leh ei pangzat a zuol ting el a nih. Chintawk le taluo a nei ta nawh.

(January 9, 2009 Delhi)

2 comments :

Unknown said...

Pu Keivom, I thil ziek phawt a tiem an hawi em em nasan hi iem ning ata? Tips imi pek thei ding am?

EPISTEMOLOGY said...

I blog hi ka lo visit ve zauh zauh thin a. Hmar tawng hi ka thiam chiah lo nain ka chhiar ve ziah tho a.

I blog a mi comment hi response pe thei ta thin la, i blog hi nasa takin a lar chho theiin ka hria.