Search


Apr 12, 1985

An Lo Duoi Bik Nawh


Zan khat chu New Zealand Prime Minister David Lange leh kan titi inhnik vieu el a. Ama hi niukliar ralthuom sukbo tuma tu laia thrang nasa taka latu, Oppostion Leader a ni laia ruola ka man, Prime Minister a ni hnung khoma inruol thra zui pei, ka fielnaa chu an protocol khom ngaisak lova hung el hlak a nih.

Chu zana kan titi le inzoma tienami ka hril chu khuongbai chanchin, a hmatiemin a taksa a fâk a, a tawpah a lu a beng thoih thu kha a nih. A tawiin a ho hel hol hle. Mani lu beng ta êm êm chu awium lo deu a nih. Lei sei ta ding chun, mani tukkhurhnung liek awl lem dai a tih. A khuongbai hla, "Khuongbai uo chirit, Thlaram pha leh ram ka ta, Ka malpui kha pâm ta raw se, Khuongbai uo chirit" ti kha hieng ang hin ka zuk inlet a.

Woe unto me, a cricket!
Come September and I perish,
With my lovely thighs, oh, how sad!
Woe unto me, a cricket!

Hi tienami hi ka hrilna san chu a hma deuva piengtharna chi khat ka dong lei a nih. Piengtharna hi chi tam a um a, a thlungpui tak ruok chu a hmaa thil ei hmu le hriet chieng thei lo, iemani hnunga einia chieng uora hung inlang kha a nih. Saptronga ‘realisation’ ei ti ang hi a ni tak. Ni tina ei thil hmu, hriet le tuokhai umzie hrea ei inhriet hlak hi umzie danglam daia ei hmu hun a hung tlung pha chun ei lo hriet nawzie ei hriet thei chauh a nih.

Kum 1971 April thla khan zantieng unau hmelhai, thla dêt tir dal riei hnuoiah Delhi-a kan umna External Affairs Hostel, Curzon Road kawlah kein damten kan vâk a. Chuonga ngûk taka khawvel le hringnun ka dawnkhawl lai chun ka ngirna hnuoi le ka hmu thei taphot chu keima taksa bung le inlaichin vong an ni thu ka zuk hmusuok phut a, ka har huoi a. Hi hi thu inthup ni lo, mi tin hriet ding ni awm tak, sienkhom ka lo hriet ngai lo thil ni bok si a nih. Ei taksa hi pilah a kir nawk pha chu hi hnuoi taksa hi a zom nawk el a nih. Hnuoi taksa kong hrang hranga hung inchang thlai le thei rahai, ei taksa chawmtu chu ei taksain a mamaw po a chel tâng hnungah a dang po chu ei zun le êkin hnuoiah an kir nawk nghal vong a nih. Ei taksa ngei khom a tawpah hnuoia bok a kir nawk el a nih.

Hieng anga lungril var phuta thil umzie zuk hriet le hmu chieng hi ‘mystical experience’ an ta, ei trong chun ‘rau hriet’ ti ding ni mei a tih. Hiengang piengtharna lei hin a nih ei khuongbai tienami mawl tak chu suong taka Prime Minister meuh ka hril chu nih.

Ama hi pa var le lungril hrât deu el a na. Ka tienami hril chu ropui a ti hle a, trêk angin a lungril a deng a. An ngai vung vung a, "Hi tienami tawi anga ropui hi tienami tawi dang ka la hriet ngai nawh. In pi le puhai chu an lo var ngei el. Mani lu beng, thil thei lova inlang chu tuhin mihriemin thaw tumin hma a lâk mek a nih" a ta. Hmun hrang hranga a thuhrilnaa khom hi tienami hi a sehme rop el. Ei pi le puhai kha an lo duoi bik nawh. Chu ka tina san chu ei hril pei ding a nih.

Prime Minister David Lange hi niukliar ralthuom tribaium, voi tamtak khawvel sukchimit thei ding an siem le sie khawl hnêr hnûr le chu ralthuom chu hmanga indo dinga an intin tuo thrup el hi sukbo tuma a kûl a tâia thrang latu laia pakhat a nih. Prime Minister a ni hnungin, niukliar ralthuom phur long rêng rêngin New Zealand ram an lut a khap leiin an inthloppui USA khom a sukhmûr bût a nih.

Niukliar ralthuom hmanga indo a um vai chun khawvel mihriem hi tu khom a him bik ding ei um nawh. Bomb tlakna hmuna mi chauhin tuor naw ni hai. Bomb puok darh khu khan thingtlanga chappui an raw nia a khu intûr ngulin van an khum hlak ang hin sa takin hnuoi hi tuom a ta, nisa var lut thei naw ni a, dei taluoin hnuoi hi vûr khalin inchang a ta, thlai le thil hna thi vong a tih. Chun, tui dawn ding po po niukliar turin chie vong a ta, a dawn dawn chu tûr dawn ang ning an tih. Chuongang hnuoia chun tu khom a dam khawsuok um naw ni hai. Chuleiin, niukliar ralthuom hmanga indo chu mihriem insukchimitna, khuongbai anga mani lu beng thoi ang ding a nih. Ei khuongbai tienami ang tluka hi ngirhmun hung tlung thei hi hrilfiena tienami dang um kher naw nih. Chu chu pi le puhai lo duoi nawzie entirtu a nih.

Hi khuongbai tienami inrilzie hi zuk hriet fie ding chun Saphai khuongbai tienami leh hang tekhi inla a chieng tak. Anni tienamia chu, khuongbai hin nipui, sinthaw hunah sin ngaisak lovin hla sak le inhawi thaw ngotin hun a hmang a. Thlasik a hung ni pha sil le fen lum le fak le dawn ding a lo sêk khawl ve naw leiin phingtrâm le dei tuora inkonin thlasik hun a hmang zo, ti a nih. A thu zirtir a thra, a tienami khom a tluong. Eini tienami ruok chu khêl buru ngei ngei ti hriet nghal, sienkhom entirna thudik tawpkhawk la ni thei tlat si a nih. India hmarsak rama cheng mi tam lem khawsak dan khom hi hang bi chieng inla, kawrapson tûr chun damten a mi fak siet a, mani le mani lu ei beng tran mek a nih.

Ei pi le puhai khan khawvelin a chai lat lat tham thu an lo vuok thlak a. Entirna dang pakhat chu tienami inbiel, Chemtattepu tienami hi a nih. Ni khat chu mong inphong hleu hleuva Chemtattepuin vadungtea chem a tât lai chu kaikuongpa uminhnelin a mazute inthên nal nal chu a va chep hlok el a, a kakhawk a sei hle. A tienami chu mi tin hriet a ni leiin hril ngai lovah sie inla. Ka hril tum ruok chu hi tienami makna le ropuina chu a nih.

A tienami intran dan hi a dangdai khop el. Tu lai chu tienami ei hang phuok hin thla ei hang inlirtir té tè a, chu khom chu fûr sung chawm kânin favang tlang, sumin van a baw naw zan kherah ei hang inlirtir a. Annawleh, a changtuhai kha pakhat ei hang inpiengthartir a, khawtlang mit tlung dingin a nun ei hang chei a, a rîng kham rak khopin Baibul châng ei inortir a. A khingpui ruok kha chu zu ei hang inhêtir a, hausa insunga inthokin ei khal suok a, nuhmei-pasal thilah mi zauthau le baw hla insam hrâtah ei inchangtir a. Chu zovah a hrat ding chu hriet sa ngawi ngawiin suol le thra ei hang indotir a. Chemtattepu tienamia a changtuhai ruok chu tuia chêng dam, rama tro thing le ruo, hnachang le thlai ra dam, ramsa dam, hnuoia invâk thilhring le boruoka vuong thei dam le mihriem dam an nih. Amiruokchu, a tienami an phuok thiem êm leiin thil ni thei vong angin an lang tlat a nih. An hang tranna khom, vadungah chem a tât vet vet el. Awm deu a nih.

Chemtattepu tienami ngaisangum ka tina sanpui pahnih a um. Pakhatna, tienami mawl tak hmanga a rama mi cheng le an khawsak dan, an nungchang, a rama tro thing le ruo dam le ramsa, vate le thilhring chenghai le anni inkara inlaichinna chieng taka a tar lang lei a nih. Thilhring laia chîn tak anga ei ruot phaivang le rannung laia lien tak sai a changtuah an thrang ve ve a. Hnuoilêng le chunglêng aiawtuah varung le bâk an thrang a. Mihriem laia hnuoihnung taka an lo sie hlak hmeithainu le khuoa an lal tak an thrang bok a. Rorelna khawl an nei tah a, thieng le thieng naw thlier dan chen, entirnan, tuikhur hnâra inhnawm an khap thu khom ei hmuh. A tienami khom tuikhur hnâra hmeithainu lungsen inhnawm thawr thu an bichara inthoka hung suok vong a nih. A tawpa kaikuongpa an hrem dan le thubuoi ching fel tuma an sui dana inthokin thudik man suok tuma an thrang nasatzie le bawsetu chu ngaidam el lova an hrem ngeizie ei hmu thei bok a nih. Hi tienami hi ‘chem’ hmang dan an hriet hnung, sienkhom kekor an bun hma, hrenpereng takngiel khom an la kei hma, saruoka an la khawsak laia an phuok ni dingin ring a um.

Pahnina, Chemtattepu tienami hi histawri hrilfiena dinga thra tak a nih. Historian E.H. Carr chun histawri hi "a continuous process of interaction ….and unending dialogue of the past and the present" tiin a hrilfie a. Ei pi le puhai ruok chun Chemtattepu tienamiah mawl tak le chieng takin an lo hrilfie dai tah a nih. Hi tienami hi nuizat bûra ngaituhai chun a thu laimu an man fuk naw lei a ni el thei.

Thil rêng rêng hi inbâttuo le inkhakhawktuo vong an nih. Thilthaw taphotin ieng kong zawngin amani bek kakhawk a nei a, chu kakhawk chun a kakhawk nawk sawng pei a, tawpintai a nei nawh. Mihriem le ei chengna leilung, sik le sa le a suk a tunga lawn le invak thei po po hin inlaichinna ei nei vong a; chu inbattuo le inlaichinna chun ei khawvel le hringnun hi a her a nih. Mihriem hi varin thil khom ei thaw thei bik. Ûm inzâmna fik hmok thei khom ei tam. Sienkhom, thil indik lo ei thaw charin a kakhawkin a mi deng zui nawk zat pei a nih. Ram ei vât pawn dei duoi chun a hung pawn deu deuva, ruotui a hung tlawm pha a, ram hnawng kha thlaler ramah a hung inchang a, a tawpah a vattu mihriem bokin a tuor el a nih. Hieng anga thil innghongton chanchin suina hi histawri ei ti hi a nih. Histawri hi Chemtattepu tienami anga cause & effect ngaituo rana i tiem pha chu, piengthar hnunga Baibul tiem ang elin hung fie uor a ta, a hmaa a umzie i hriet nawa khom khan umzie thar hung hmu suok i tih. Chu thuruk chu a nih inhril tlâk.

Chemtattepu tienami angin ei ram sietna hi a san hang bichar inla chu ngainuomum ve ngot dingin ka ring. Thiemnaw arbawm khum ve lo, thiemchangna thing bong inleta a vaw hmasaa thrang ding chu mi ei inzong fet ngai mei a tih. Inchukna le thiemna thuah naupangin zirtirtu intum an ta, zirtirtuin naupang. Hlêprukna thuah a thamtuin a mi tham, thamna fatuin a thamtu intum bok a ta. Chuong ang peiin vote zortuin an chawtu, vote inchawtuin a zortu; nawchizorin an chawtu, an chawtuin nawchi zortu; kohran thruoituhaiin an beramhai, an beramhaiin an berampuhai; nu le pahaiin an nauhai, nauhaiin an nu le pa; nuhmeiin a pasal, pasalin a nuhmei.

Kohran tak tak hi thiemnaw arbawm khai lien ding chu a ni el thei. Beram inruktuo thilah bichar inla, Chemtattepu tienami nekin ei chanchin hi inhnok lem a tih. Insattuona dingin lei ei tat ngei a, ei fik thei thei ei fik a, ei thai dar thei thei ei thai dar a, ei phir thluk thei thei ei phir thluk a, intheidana hloa ei chawm ei beram cher tak tak hai chu inngei diela intlakkhawmtir nekin inthi neng nunga insiktir ei ching a. Ei sikul tam tak hi inthamna thilpek, inzawrna hmangruo an nih. Hieng thil thaw trantu chan chun a tawpa chu kaikuongpa chan, inling sor sora meipuia raw ût kha khêl naw top a tih.

Ei thilthaw taphotin kakhawk a nei a, chu ra siktu ding chu eini ei ni si leiin, ei insiemthratna dinga ei châng thlang chu ‘Chemtattepu tienami hre zing rawh’ ti hi ni raw se.

* Hi artikul hi April 12, 1985-a New Zealand khawpui Wellington-a ka um laia ka ziek, ka file hluia ka phok suok, a trûl zuolna tlawmte ka siem thrat a nih - L. Keivom

###

2 comments :

Lankhawpui Weekly Magazine said...

Ka piengthar.👍👍

Unknown said...

Ka tiem hnung hin ka bengvar sot. A tiem an hoi ie.