Search


Dec 9, 2016

Hla Inchü


The hardest thing to explain is the glaringly evident
which everybody has decided not to see.

- Ayn Rand, The Fountainhead

Phuoktu nina an inchŭ hla hrim hrim hi iemani hun le hmuna hla thra le inlăr a ni tlangpui. A phuoktu tak hriet chieng naw lei dam; a hla inchuktirtu le suklâr hmasatuin a phuoktu ni-a a hril thang lei dam; mi ta dinga phuokpek, a phuoktuin a phuokpek phuoka a pek suok lei dam; threnkhatin a hla an dit em leia “Hi chu ka hla a nih” ti-a an hril lei dam; hmingthang nuom leia phuoktu nina inchŭ tum lei dam; a hla thluk siempektuin phuoktu nina a hnunga a hung inchŭ lei le thil dang dang lei dam a ni hlak.

Hla inchu threnkhat
Hmar tronga khawtlâng hla, phuoktu nina inchŭ ka hriet hmasa tak chu ‘En tum mihrang pasalthrahai’ ti hi a nih. Hi hla hi hun sawt tak Dr. Thanglung phuok nia ngai a ni laiin, a phuoktu lema inhril H.L.Sela (Hmangliensel) chun kum 1926-a a phuok a ni thu le zirtirbu BU HMASA a siemah 1929 khan inchuon a ni nghe nghe thu ziek ngeia a hril leiin, thil chinchang hriet fie tumin HSA thruoituhai khomin nasa takin an suidon a. Hla inchu buoi a hung ni tak leiin Lenruol Hla Bu sut hnina (2005) khan a phuoktu hming sie loin a um a. Hieng lai thu hi ‘Hmar Hla Suina’ (1980 p.238-239) ah ka ziek nghe nghe. Research kan thaw khan Dr. Thanglung chuh muol a liem daih tah a, Rev. Sela ruok chu a la dam a, ziek ngeia hi hla a phuok dan le a san a hrilhai chu file-ah ka kol thra.

Mizorama hin inzakum khopin hla inchu buoi an chǐng a, a mak ang reng khop el. An thu ziekhai ei hang tiem a, an mit le khit de ang hiela chienga hmu le hrea thil hril ngam an um hlak. Mi dangin an hung hril ve pha leh, a letling char ni si, an hril neka chieng lema hrie le hril thei an um nawk pei a. Ei ngaithlak nuhnung hnung kha indik tak lema pom palh a ol khop el. Hla phuok thiema inlâr hmasa pahnih R.L.Kamlala (1902-1965) le Patea (Zaliana, 1894-1950) hai phuok ni-a hla bu hrang hranga an ziek iemani zat hi thu chieng lema an hung sui hnungin an phuok ni lo hi a lo um zeu zeu a. Chuong laia pahni chuh, V.T.Kappu phuok ‘Pielral ka ngai, ka Lal lengna’ ti Patea phuoka an sie le Thangngur phuok ni-a hriet, Kristmas hla “Khawvela hin lal tam tak an hung pieng tah a” ti R.L.Kamlala phuoka an sie hi a nih. A hmasa hi hla bu threnkhata chun Lienrum phuokin an ziek bok.

Hla pakhat inlar tak, Lusei tronga phuok hmasak, a hnunga Hmar tronga an inlet chu February 14, 1931-a Roneilien phuok, “Ka thinlung sual bawlhhlawh hnu kha” ti hi a nih. A threnin Thangngur phuok, a threnin Chawnga phuok, a thren ruok chun Patea phuok niin awm tak takin an hril. Hieng hun lai, Thado-Kuki Pioneer Mission (TKPM), a hnunga NEIGM tia an hung thlak le a phuntu Watkin Roberts le H. H. Coleman inkara insuotna a um laia ngirhmun poimaw chelh Chawnga pathum an um a. Pakhat chu Senvon-a Chawnga, Dawrkai Chawnga ti-a hriet a nih. Chawnga dang chu Rev. H. L. Chawnga ti-a hriet, Dr. Rochunga Pudaite pa, Senvona inthoka Phulpuia inson kha a nih. Chawnga pathumna chu Bhutana misawnari-a fe hmasa tak Thattinlien Sungte pa, Sartuinek mi, Suongsang laia tirko-a um le a rongbawlna maksana serhuon siem, Rev. Chawnga a nih. Chawnga pathumna hi a nih hla phuoktu nia threnkhatin an hril chuh. [1]

Ka tonhriet ve
Khêl hin hmêl le ze hrang hrang a put rawn a, a rong khom a kai det nuom khop el. Ka hriet ve dêr lo, hla ka phuok le tienami ka ziek dan chanchin threnkhat, ka bul ngeia an hril mol mol ka hriet rawn ta a, a mak khop el. An thu hriet chu thu indik a ni nawzie hmaisanah hei hril ve inla, thu thup tumah mi’n tumin khêl hril lemah an mi sie nuom el a nih. Entirnan, ka ruolpa Darkamlo Faiheng hla phuok, ‘Lalnunnem ka ngai em che, Khieng mi awisan naw la’ ti hih ka phuoka ngai nghet tlat an um chu tie! Tienami ka ziek, ‘Lalnunnem ka ngai em che’, a hnunga ‘Lalnunnem’ ti-a kan keitawi leh an ngai kop lei a nih. A hun lai chun a hla le tienami hi an inlâr bok ning a ta, tienami ka phuok fawm a ni thu ka hril khoma awi nuom lo, ka chanchin tak taka ngaia lunginsieta mitthli puma mi trà khum khom ka tong zeu zeu tah. Khêl buru khom tak anga mihriemin ei lo pom nghet tah hang thlak chu thangtlawmah ei lak tlat a hoi. Mi puitling chun thudik chela inthlakthleng a ngam hlak.

Kristmas hla: Phuoktu inchu buoi
Kristmas hla laia ei sak rawn pawl tak chu ‘Khawvela hin lal tam tak an lo pieng tah a” ti, mi tam takin Thangngur phuok ni dinga ei hriet hi a nih. Independent Kohran Hla Bu (6th Edition, 1968)-a khom chuong ang chun ziek a ni a, 10th Revised Edition, 1997-a ruok chuh a phuoktu hming ziek a ni ta nawh. Synod Music Committee, Presbyterian Church of India (Mizoram Presbyterian Kohran) buotsai le sut, Lusei (Mizo) tronga mi, tonic solfa le inkop Mizo Kristian Hla Thar Bu (Sut Sawmna, 2007) a chun (No.22) R.L.Kamlala phuokin an ziek. Rokunga buotsaih Thalai Hla Bu (1952,1962,1989)-a chun a phuoktu ziek loin Harmonized by Rokunga ti a chuong.

Ka tupa Dr. Lal Dena chun kha hma khan hi thua hin lekha a ziek ta a, Delhi Thurawn-ah insuo a ni nghe nghe a. A thu ziek hmasakhai ennonin, a thuthruoiah, “Pastor Thangngur phuok ni ka ring” ti hmangin a tuoi nam nawk a, chu chu hi ka thu ziek leh hin a ruola insuo dingin DT-ah pek a nih. Chun, hi hla hi a English Version, Manipur University Evangelical Fellowship, Canchipur buotsai hla bu te, Shout to the Lord: Songs & Praise and Worship-a chuong chu a hnuoia ang hin a hung thur suok bok a:

1
Many worldly kings have been reigned after ‘nother,
But there’re none like the King Jesus Christ our Saviour;
Saviour Lord was born at the manger of Bethlehem,
Oh rejoice in the Lord, He is the King of Kings.

Refrain:
Let the glad alleluia resound far and wide,
Men and angels sing loud and rejoice side by side;

‘Glory be to the gracious and Almighty King’,
Glory we now proclaim and forever we sing.

2
Why should men on the earth be so gloomy and sad
Since our dear Christ Redeemer made all men so glad,
When from death and from sin He has set them free,
And had opened to them the gate of liberty?

3
When all sins now depart and is crushed by His grace,
Then true life and true health comes at once in its place;
Then the angels and men filled with joy may sing,
As they see and adore Christ the newly born King.

4
On the earth out of darkness shines now bright light,
Which the angels on high sing with joy on this day:
“Glory, glory to God and God’s peace to men,
May be now and forever, Amen and Amen”

Hi hla hi South Africa-a Kulu hnam pi le pu hla anga tlar tin lam (syllable) 12 vong a nih. English Version-a chang khatna ti chauh naw chu eini Version leh inangna an nei nawh. A tlar hmasa taka an Saptrong hmang hi grammar zawnga inkhi chun a tritroin a bumbo hle a, nu tronga English hmang hlak mithiem kutsuok chu a ni nawzie inhmai ruol a ni nawh. Trong danga mi hla, Saptronga inlet sawng ni sien a hoi khop el.

Eini Zo hnathlakhai version ruok chu tienami anga Isu pieng huna thil tlung chanchin, a hmatiema inzawtna hla, narrative poem/hymn a ni a, a luong thra dem dem khop el. A hmaa ei hril tah ang khan, MKHTB-a chuh R.K.Kamlala phuoka ziek a ni a, sienkhom ama dam lai ngeia a hla phuok sut dinga a rem khawmhai lai a thrang ve naw leiin a phuok nia an sie hi ringvang thu besana an thaw ni ring a um lem. IKHB-a Thangngur phuoka an ziek le a hnunga an ziek nawk ta naw thu ei hril tah khom khah a phuok ngei a nih ti sirsan mumal a um naw lei a ni ring a um. Thangngur dam laiin a phuok a ni thu trongbau le zieka a hrilna a um ti hrie an um naw niin a'n lang. Hi thil pahni hi zeldin thubawla a bebawm thilhai (circumstantial evidence) hmanga don ei tum ding a nih.

Thu le hla hi mimal irawm thusuok, zierang inlarna le pholangna (personality projection) a ni leiin a changtuhai hi zei dan chi hrang hrang nei an ni a, an mizie le nungchang, an changchavoi amanih thlek dan le thil hril nuom dan a dang deuh seng a nih. An hmel hriet chieng thei hma khomin an hoiher le lawn dana inthokin ei hmu hlakhai chu rala inthok khomin ei hriet nghal thei. Ralvengtuin hla taka inthoka sakor tawlailir hung khaltu khal dana inthoka a ngairuot dan a hril, “An thruoitu tawlailir khal dan saw Nimsi naupa Jehu khal dan a hoi khop el, mi invêt ang elin a khal hlak a nih” (2 Lalhai 9:20) a ti ang kha a nih. Khal dan le lawn dan tum tum ei nei seng. Ka thu le hla ziek dan an kawpi ka tiem fuk changin ka hriet nghal hlak.

Chuong ang chun, Thangngur khom a thu le hla thlek dana inthokin a kutsuok chu man nghal theina chin a um. Trongkam hmang thuah a khap suol ngai naw tluk a nih. Chuong chu a ni leiin, ei thlir lai hla hi ama phuok a ni thei le ni thei naw dan chang khatna le a thunona inthokin hang bi chieng tum ei tih.

Hmar Version:

Khawvela hin lal tam tak an hung pieng tah a,
Sienkhom Lal Krista ang hi an la pieng ngai nawh;
Van Lalnau a hung suok Bethlehem bawng inah,
Van Lalnau lawm dingin hnuoi le van mi an fiel.

Hlim takin lawm ei tiu, Van Lalnau inpakin,
A suok ni lawmin leilung hi zaiin sip sien;
Van Lalnau a hung suok, Lal kraun mi’n khumtir di’n,
Van mi khomin mi hung lawmpui ve raw hai se.

Mizo Version:

Khawvelah hian lal tam tak an lo piang ta a,
Mahse, Lal Krista ang hi an la piang ngai lo;
Van Lal Fa a lo piang, Lal kraun min khumtir tur,
Van mi zawng zawng pawhin min lawmpui ve rawh u.

I hlim ang, i lawm ang, van Lal Fa i fak ang,
A pianna lawmin leilung hi zaiin khat se;
Van Lal Fa a lo piang, Lal kraun min khumtir tur,
Van mi zawng zawng pawhin min lawmpui ve rawh u.

Hmar Version hi hang bi chieng inla, a chang khatna le thunona chauh voi li zet a khap suol. A hmasa takin, ‘Pieng’ ti aiah ‘suok’- Van Lal Nau a hung suok (voi hnih) le a suok ni lawmin- ti voi thum hmang suol. Trong hmang indik thua inkhap suol ngai lo Thangngurin chu chu a thaw ring a um nawh. Pahnina, “Van Lal Nau lawm dingin hnuoi le van mi an fiel” ti-a hin zawna pahnih indon chieng ngai a um: (1) Hnuoi le van mi chu tu am a na? Hnuoi le van mihai ti chuh ni sien, a umzie a chieng ding bah. (2) Hnuoi le van mi fieltu ‘an’ hi tuhai am an na? Mizo Version-a chuh a um ve nawh. Thangngur phuok ni sien, hieng thil hi a thaw ring a um nawh. Chu ringot khom chu a phuok a ni naw dingzie hrilfiena dingin a huntawkin ka hriet.

Mizo Version hin nasa taka hla thu a zawl lem bakah a fel fai lem laiin chang khatna tlar 3&4 hi a thunonah an insam non ti ei hmu a, chu chun thu a hril sei hmel khop el. Ieng lei am ning a ta? ti-a a san awm ei indon chun, a ziek thlatuhai hi a phuoktu an ni naw leiin, mi phuok dan hril sawngtu khan a hriet buoi a, chang khatna le thunona tlar 3 & 4 ve ve hi a hril non a, chuong ang chun ngaituo chet loin an ziek top el a ni ring a um. Chuleiin, Kamlal-in hi hla hi a hla phuokhai lai a tiem sa ve naw khah a lo ni ding hrim a nih, a hla phuok a ni naw tlat a!

Thu khârna
Chuong chu a ni si chun, ei thu kharna chu iem ni tang a ta? Zoram khawvela ei hla phuok thiem laia filor-a ngai K.L. Kamlala an naw leh Thangngur, pakhat lem lem phuok ni dinga ei hla thlir lai hril lut phêt tum hi a fuk chie naw a hoi. Amiruokchu, kristmas nikhuoa ei hla khukpui le ngaizawng tah a ni leiin, a hung suok dan sui zui pei le Hmar tronga ei inlet dan siem phuisui hi ei thaw makmaw ding a ni hrim a nih.

Siem thrat ngai laia pakhat chu chang lina tlar thumnaa “A pheisen râl a khawm” ti-a ‘râl’ ti hih a nih. ‘Pheisen ruol’ ti ding a ni lem. Mi optu British sorkarin Assam ram le a se vel ramhaia hmang dinga Assam Rifles an din kha Police le Sipai inkopa hmang dinga a riruot a ni thu chuh a chanchin kimchang History of the Assam Rifles (1929) ti ziektu Col. L.W.Shakespear chun a hril a. Anni khan pheikhok sen (brown) an bun a, kawngchŭn sen (brown) par hluk el, a hnûn (buckle) dâr-eng (brass) a siem an chŭn hlak a. Chuonga inthuomhai chu hla trongin ‘pheisen darfeng’ an tih. ‘Pheisen’ chu ‘sipai, pheikhok sen bun’ tina, ‘pheisen râl’ chu ral do mi sipai amanih hmelma sipai tina a nih. Naute that dinga Heroda’n a ko khawmhai kha a râlhai (dotu hmelmahai) ni loin a sipai ruol an ni leiin, “A pheisen ruol a khawm, Judai ram vela mi” ti lem ding a nih.

A châng tawpna taka tlar thumna “Kan kut inrieng hi Mari kut angin ngai la” (Kan kut riang hi i chûn Mari kut chantir la) ti hih Roman Catholic Kohran ringna awnzawnga thlê niaa ngai pawlin iemani chen kha an hnawl a. Chuong mihai chun Kappu hlaa “A sîra lêngkir leiin boral kan lau---- Chăn ka va’n lâu ngei” ti châng khom hin sandamna bo thei lo ti inchuktirna kala an ngai leiin 1968 Sixth Edition-a khan an băn a. Hi le inzom hin chanchin bu-ah an thilthaw indik nawzie ka ziek tah nghe nghe a. Kum sawm hnung, 1977 Seventh Edition-a khan an hung hlu lut nawk chauh a nih. Chu thu chu Hmar Hla Suina (1980) phek 192-193 ah kimchang lemin ka ziek. Ei hla thlir lai khom hi sut nawk pha chuh hieng neka fimkhur lem hin sie tah inla nuom a um. A phuoktua Thangngur hming ei sie lem hin chu pang a suktrim uoi uoi a nih.

(December 9, 2016, Delhi)

[1] Hi chungthua bel chieng dawl nia ka ngai chuh Hlikam Riengsete ziek ‘Hla Phuahtu Chhui Chianna (Ka thinlung sual bawlhhlawh hnu kha) ti, Mizo Academy of Letters Literary Journal ‘Thu Leh Hla’ suok, November 2014, kum 40-na le bu 382 p.11- 19 kha a nih. Chu taka chun a phuoktu Roneilien-in ama ziek ngei rikawt a maksan khom inchuon sa a nih.

###

No comments :