A little learning is a dang’rous thing;
Drink deep, or taste not the Pierian spring:
There shallow draughts intoxicate the brain,
And drinking largely sobers us again.
- Alexander Pope (1688-1744)
December 10, 2004 (1000-1600 hrs) khan Nuhmei Magazine Editorial Board huoihotin Young Learners’ High School, Churachandpur-ah HMAR TROBUL SEMINAR HMASA TAK 2004 an nei a. Hi Seminar-a hin mi parietin Paper an buotsaihai chu an tiem bakah mi paliin thu an hril a, hril tlangna an nei bok a. Chu Seminar thutlukna siem le ripawt, phek 35-a sei chu a huoihottuhaiin February 2005 khan a buin an insuo a. Hi thu hi thu poimaw tak a ni leiin hun tepter tak karah Sura favang lo enin ei hang bi thuok ding a nih.
Hi Seminar-a an thu chai tak chu an thutlukna siemah ei hmu a. Chuonghai chu (i) HMAR hming hi Pawihaiin an mi kona HMARH tia inthoka hung suok a nih; (ii) Hmarhai hung suokna Sinlung chu China ram Szechwan Province-a um a nih; (iii) Sikpui Kut hi Sanzawla an um laia an hmang tran a ni ta a, a hlapui khom hi Kristien ei hung ni hnunga an phuok a ni nawh, ti a nih. Tuta truma ei bi hman ding chu Suok Khatna (Part –1) chauh a nih.
Mi thaw dan pangngaiin Seminar papers-hai inchuon sa awm tak a ni vei leh, pakhat khom a thrang sa naw leiin mi hrang hrang thil thlir danhai hriet thei a ni naw a. Chuleiin, an thutlukna chu an thu fepui dan seng ni dingah ngai phot inla. A thupuia ei lut hmain inchik tlak dang pahni a um a. Pakhatna, hmun dangah Hmar hnam trobul suina Seminar mi dangin voi ieng zat hiel am an lo nei tah ti ngaituo loa hieng thila Seminar hmasa taka an puong top el hi a nih. Mosie le Johan angin, “A tirin” ti êm ruok chun an tran nawh. Pahnina, darkar ruk sung chaua Seminar paper pariet tiem le hril tlangna an nei el bakah mi pali thuhrilna hun le a bebawmhai thawna hun an nei el thei hi, an paper buotsaihai a thra taluo leia hril sap ding an nei naw lei a ni ngot naw chun, ngaisang an umin Seminar dang buotsai nuomtuhai chun an thaw dan hi indon chieng a, inchuk tlak ni dingin ka ring chu tie!
Hmar hming trobul
Hi Seminar hin Hmar hnam hming hung intranna chu Pawihaiin anni anga lu sipa sam ziel ve loa tukhnungkhura intom lem, Zo hnathlakhai laia unau sawm, Tukbemsawm tia an ko hlak, abikin Lusei hnam intihai an kona ‘Mer/ Merh/ Hmerh/ Hmarh’ a inthoka hung suok a nih ti a pom a. Chun, Mizorama inthoka Lusei lalhai opna hnuoia intâl suok, hmar tieng pana fehai chu Luseihaiin ‘Hmarho’ an ti leia Hmar hming hi hung suok a nih tia ngai le hril pawl hrim hrim chu ‘Hmar hming hrilhnawm tumnaah a ngai’ bok a nih.Seminar-a an thu khing tak chu 1938 a sut Rev. Liangkhaia ziek MIZO CHANCHIN; kum 2000 a sut, histawrian B.Lalthangliana buotsai India,Burma & Bangladesh-a MIZO CHANCHIN le June, 2004-a ka ziek PHUOKFAWM HISTAWRI a nih. Chu taka ziektu po po chun Hmar hming hi Mizorama inthoka hmar tieng pana Lusei lalhai opnaa inthoka tlan suokhai an kona hming a nih tiin an hril vong a nih. Chu thu char inziekna, Saptrong lekhabua chu Hmar hnam hming umzie a chuongna hmasa tak ni dinga ka ring, 1912 a sut, J. Shakespear ziek THE LUSHAI-KUKI CLAN ti ruok chu, a awrizinal taluo an ti lei amani ding, an inthrangtir sa ve nawh.
Seminar-a fehai sirtlukpui hi thudikah ngai ei tum tràl a ni chun, hieng zawna poimawhai hi lo thei loa don dinga a cho suokhai chu ning an tih: (i) Zo hnathlak hnamhai laia chi hlawm binghai inkona dinga hming tlanglawn ei hmang tranna ieng hun am a ni ta a? (ii) Pawihaiin hnung tienga sam intom Zo hnathlakhai, abikin Luseihai an kona hming Mer/Merh/Hmerh ti hi ieng leia Tukbemsawm dang tu khomin hnam hminga som si loa Hmar hnathlakhai chauin an som bik am a na? (iii) Tukbemsawm tia an hril vethai hi a tuhai tak hi’m an na? Pawi hnam ti lo po hnam sawm (tukbemsawm) chauh nia ei ngai a ni chun, chuonghai chu tuhai am ni tang an ta? (iv) Hi hming hi Hmar hming intranna le an lo inkona a ni si chun, ieng leia Hmar hnathlakhai khan an hnampui hming chu an hriet naw am a na? (v) A hrie an lo um pal khom ni sien, ieng leia an lo hmang ngai naw am a na? (vi) Ieng leia Hmar hnathlak thlang tla hmasahaiin tu chen khom hin Hmar an nih ti an la hriet chieng naw/ pom nuom naw zing am a na? (vii) Ieng leia pi le puhai thu le hlaah Hmar hming a chuong der naw am ning a ta? (viii) Vai Lien Voi khatna (1871-72) le Vai Lien Voi Hnina (1890-91) chen khom khan ei chengna ramhai sir siin, chanchin an ziekna hrim hrimah hnam chikte tea ngaihai hming chen a chuong laiin ieng leia ‘Hmar’ hming hi voi khat khom an ziek ve naw am a na?
Vai Lien Voi khatnaa khan hmar tienga inthoka nor pawl chun Silchara inthokin Tipaimukh-ah an hung tung a, chu zoah Senvon zopuiah an kai tung a, chu taka inthoka trum thlain Tuibum vadung an zui a, Chiepui, Vanbawng, Khawlek, Khawlien, Parvachawm le Hmar umna khuo iemani zat an sir a. An inzinna thu hi chipchier takin Silchara um Political Officer Edgar-in ripawt a maksan bakah Lt. R.G.Woodthorpe-in phek 325-a sa, The Lushai Expedition 1871-72 a ziek a, kum 1873 khan a suok nghal a. Hieng thuzieka hai hin Senvon le khaw dang dang chu hril lo, Tuibum vadung chen khom an ziek hmai naw laiin, ieng leia ‘Hmar’ ti hming hi voi khat khom a chuong ve naw am a na? A san chu, hieng hun lai po po hin Chin Hills le Mizoram puo tienga Hmar hnathlakhai chu ‘Kuki’ tia hriet an la ni vong lei a nih. Seminar-hai thutlukna anga Hmar hnam hming hi Chin Hills-a um laia pieng a ni ta si chun, ieng leia kum za khat hnung daia khom an la hmang naw am ning a ta?
Hieng zawnahai laia mi a iengkhom hi phuokfawm thrang lo thudik besana ei don a ni phot chun Seminar thutlukna hi thu boruok mei mei a nizie hre thei nghal ei tih. Boruoka an in bawl tum suknghetna dinga thu le hla an fom khawmhai khom hi chik taka ei chanchin hlui le thu le hla sui hlaktuhai chun ngairuotna khawvela chenghai thu phuok khawm le pasal thra ramsuok anga lut chil ngam lo, titi lenglak besana ei histawri suituhai thu vuok thlak a nih ti hre thei nghal an tih. Chun, ei sawsaitia ‘intellectual bankruptcy’ hang nasatzie khom ngairuot thei nghal bok an tih. Ringvang thu phuokfawm le histawri tak tak chun Belzebub le Krista ang bokin inzawlna an nei nawh. Amiruokchu, 1 Lalhai 22:23 a Pathienin zawlnei zali zet hmura ‘thlarau khelhlip’ a sie ang kha ei hmûrah a lo sie ve a ni ruok chun ieng am hril tang ei ta!
Hnam tinin upa deua insâl hi ei tum vong a, Hmarhaiin ei thaw ve a ni khomin chu chu thil mak a ni hranpa nawh. Chun, Zo hnathlak, Chin Hill-a inthoka thlang tla peihai lai chu Hmar hnathlak tia hriethai hi a thlang tla hmasa le Bengalihai zu paw hmasatuhai laia mi ei nih ti hi thudik, sel ruol lo chu a nih. Kuki hming put hmasatu ei lo ni chun, Chin Hills-a inthoka a thlang tla hmasa pawl chu kum 1450 vel khan Tripura chen an tlung tah ring a um. Tripura Reng Dhanya Manikya inlal hun, A D 1490 lai khan Tripura suo tienga um Thanangchi rampuiah Kukihai an um tah ti rikawt a chuong hman ta a. Alexander Mackenzie buotsai The North-East Frontier of India (1884) a khom chuong hun laia Tripura Renghai le Kuki hnamhai inkara inzomna thu chu makmawa ngaiin a ziek sa ngei bok a (p.269-270). Chuong chu a ni chun, Lusei lalhaiin Mizoram an lut hun le Hmar hnathlak, thlang tla hmasahai inpem hun inkara hin kum 300 vel bek a tla tina a nih. Chutaka inthok chun Hmar hnathlakhaiin hma an lo tawn dan le Kuki hming put hmasatu an lo nizie chu suidon thei a nih. Amiruokchu ‘Hmar’ ti hming hi chuong lai chun a la pieng naw a, hriet khom an la hriet bok nawh.
A.D. 1700 hnung tieng Luseihai an hung thlang tla a, inthuruol taka hma an hung nor hnung chun anni do zo thei an um ta naw leiin Mizorama Zo hnathlak hnam hrang hrang lo chenghai chu an lalna hnuoiah an lut ta vong a. Chuonga chambang, Hmar pahnam hrang hranghai trong le Lusei trong inchok pol chun trong thar a hung ching suok a, chu chu Khawsak Trong an ta, chu trong chu tu laia ei hmang tah, Hmar Trong ei ti hi a nih. Chu trong thar hmanghai, Mizorama inthoka hmar tieng pana inpemhai chu Lusei lalhaiin ‘Hmarho’ an ta, chuonghai chun pahnama in ko ta loin hming tlanglawn dingin ‘Hmar’ ti chu an hung hmang tran a, chu taka inthok chun HMAR ti hih hnam hmingin ei hung hmang tah a nih ti hi ieng angin hnawl tum inla khom thil um dan a ni tlat leiin, chu chu ei pom thiem chun insuikhawmna lampui inhong pei a ta, ei pom nuom naw ruok chun konkawpui pei ei tih. Ieng leiin am?
Unau suopui insuikhawmna
Hmarhai hi tien laia inthoka tu chena pahnam zawnga fe hlak le intekem hlak ei ni leiin tu hriet hlaw zo loin ei umna sengah ei ning ningin ei khawsa hlak a. Sienkhom ‘Hmar’ ti hming hnuoia insuikhawm iemani zat ei hung uma inthokin kum 1900 vela inthok khan histawri phekah ei hming a hung inlang tran a, chu chu tu chena ei ngirhmun a la ni zing. Chuonga fe peiin, hming pakhat hnuoia intêl khawmhai chun hma ei hung sawn pei a, hmathruoitu takah ei hung um a, hmun hrang hranga indar le pahnam hminga in ko ei hnathlakpuihai chu insuikhawmpui dingin hma ei lak bok a. Ei hlawtlingna hmun khom a um a, ei hlawsamna hmun khom a um bok. Ei hlawsamna san pakhat laia mi chu tuta Seminar ei hril laia mi threnkhat lungril le ngaituona ang, chongkor mit put ei um lei niin a’n lang.Hmar hnathlak, ei suopuihai, Hmar hming a pieng hmaa lo thlang tla tah, Hmar la ni hman lohai umnaah ei fe pha leh, “Hmar ni si, ieng dinga Hmar trong i thiem naw?” dam ei ti ta mei mei a. Hi hi thil vangduoithlak tak a nih. A san chu, Old Kuki an ti hnuoia pahnam tam lem hi Hmar hming a pieng hmaa inpem dar an na, an trong khom Lusei trong le inchekpola inthoka suok Hmar trong ei ti hi a ni ve naw a, Hmar pahnam trong hlui, a original tak a la ni lem a. Chuong ei hnampuihai, a bul lema inngaihai kuomah Hmar hnam hming le Hmar trong chu bar lui ei tum hlak leiin hnam inpumkhatna dinga ei kalchawi a sukhnufum hlak a nih.
Hmar hnathlak hrang hrang hai, Old Kuki ti hnuoia chuong le chuong nawhai khom huikhawm ei nuom takzet a ni chun ei hma lak pei dan dingah ei fimkhur hle thrang a tih. Ei suopui unauhai kuoma ei fe pha leh, “Keini hin ‘Hmar’ ti hming hi eini hnathlak po po insuikhawmna dinga hnam aiawtu dingin kan lo pom ta a. Nangni chu Hmar hming a pieng hmaa lo thlang tla le inpem dar tah in ni leiin, hi hming hin inko loin, pahnam hming sengin in la’n ko zing a, chu chu keini khomin kha hmaa kan lo thaw dan a ni leiin kan ngaithiem khop el. In trong hmang khom hi Hmar pahnam trong bul a la ni a, keini trong hmang neka inbul lem, ei tuolsuok trong a la nih. Amiruokchu, pahnam hming senga um hran hi ei hrat nawna bul niin kan hriet a, chu leia Hmar ti hming hnuoia insung khawm kan ni hrim a. A neitu bul lem hman chu nangni hi in ni leiin, tuta inthok chu in khatah inlawi tlang tang ei tiu” ti ang zawnga ei hril ruok chun, inhawk takin hung lut an tih ti ka ring.
Chuong chu ni loa, Seminar ei hrila fehai thuok laka thudik loa ei nor chun sukhel pei ei tih. Inti neitu bik anga thilthawna a um pha pha leh mani ta anga hung nei tumtuhai kha ei hnot zam nghal a, insuikhawmna kal a sukchai hlak. Chu chu Mizo thila khom ei harsatna lien tak pakhat a nih. “Hmar ni si, Hmar trong i thiem naw maw?” ti le “Mizo ni si, Mizo trong i thiam nang e?” ti hi a kakhawk le nghong thuhmun char a nih. William Shalespeare-in, “Striving to better, oft we mar what’s well” a ti kha hre zing ei tiu khai.
Chuleiin, Chin Hills-a ei um laia inthoka Hmar hming pieng dai taa inhril hi upat hlawnaa ngai suol pawl thlarau chawm hle sienkhom, boruoka phing hnaw mar ang mei mei le mani le mani inhlemna a nih. A pieng ta si chun a puttuhaiin ieng dinga an hriet naw am a na? An hriet si chun ieng dinga an lo hmang naw am a na? Mihriem ngaituona pangngai put si, mani hming khom hre lo le hmang lo an um hlak am a ni? Seminar thutlukna hi ei pom ding a ni chun, Hmar hnathlakhai hi mani hming hre lo le hmang nachang hre lo khopa intlaw le huiphaiah ei puong tina a nih. Chu chu ngaituona pangngai put tukhomin an nuom ring a um nawh. Hrietna dinga na nei chun ngaithla ngun raw se.
(April 30, 2005)
###
No comments :
Post a Comment