Tuivai kai, leilak bul khing tieng khing tienga chun sipai an sie a, kan fe laia umhai chu Assam Rifles an nih. An hotu tak, bel thum bel, Gurkhali chu Manipur kai tieng a um a. Lampuia kan motor intang thu ka hril a, a mihai tira hang kei suok dingin ka ngèn a, a remti a. Chu hma el chun, mi tuok dinga hunghai chu an tlan phei nghal a, sipaihai fe hman hmain kan motor intang chu an hung nam suok thei hrâm a nih.
Motor hung tlung ding kan nghak sung chun Tuivai kam lam sira hotel-a chun ka lut a, thingpui le fak ding an hung sie a, dawnin ka fak a. An thingpui siem chu ka du zawng tak, lam sira vai thingpui siem ang tapa tak a ni a, a thlum hlea chu no thum zet ka dawn a. Iemani chen hnungah David Buhril khomin a mi hung zom ve a, an thingpui inhnikzie chu ka lo hril mol mol a, ama khomin no hni chu a zuk tlak nghal a. Thingpui hi khawvel mi tam lemin a senin an dawn a, bawngnene le pola dawn chu dannaranin British-hai le an rampera umhai deuh chauh an nih. A sena dawn chun a sen riem riem a ni ding a nih. Bawngnene le pola dawn a ni ruok chun thingpui tak deuh chu a lo inhnik lem tei. Dannaranin ei ram tienga ei thingpui siem chu bawng zuna bawngnene tlawmte pol ang deuh, sen lo buong lo, Laodikei tak a ni leiin dawn hmaa a hmel ei hmu ringot khomin thingpui dawn chakna a sukbo dèr hlak. Ei thingpui buong siem rong hi ei mizie inlarna chi khat khom a ni el thei.
A ieng khom chu ni sien, kan tum tak chu Hmar Biel tlung hrim hrim kha a ni a, tu hin chu kan tlung ta a, nu trânga muong taka naute inbei angin kan thla a muong a nih. Kan zuk inhril chun ralkânga mi lo hre êm êm vong an lo ni a, an mi hung chibai sap sap a, an thingpui semtu nunghakte khom chu Keivom a ni thu an mi hril mol mol a. Mani ram, mani mihai le mani trong hmang ngeihai laia um chu hmun pilril Tuivai suo khom ni sien Peter dungthulin bawkte khaw ei zuk rot nuom nghal el a nih.
Ka pieng le murna Pherzawl, kei le ka sunghai ta dinga Hmar Biela khaw poimaw taka inthoka kum 1955/56 a Tuithraphai tieng kan inpèm hnung le sorkar sin thawa India ram dung le khang ka fang hnungin India palai sinthawin kum sawmhni chuong ram puo tieng kan khawsa a, chu sung chun khawvela khawmuolpui (continents) po po ka sir kim ta a, hmun inhoi le mawi tak tak khom ka hmu rawn ta hle. Sienkhom ka pieng le murna ram an ni tlat naw leiin mit suktlai hle hai sien khom ka ta ding chun an mawi thlawn a, hluo phak lo ding sinemaa nunghak hmel thra chil far zoi zoia thlir ang chauh a nih. Chun, chuong rama chenghai khom chu ruol kan man rawn hle a, sienkhom chuong kan ruolhai chu ka mihai an ni thei tlat naw a, anni mi ka ni thei bok nawh. An rama inpêm chu ni lang, an khuo le tui (citizen) ning ka ta, sienkhom an mi le sa ruok chu ka la ni thei chuong nawh, ka chipuihai an ni tlat naw leiin. Hmar Biel ruok chu kum sawmnga chuong zet taksaa ka lo suoksan tah ni sien khom ka thlarauin a la suoksan thei nawh. Hi hmun hi ka aidentiti (identity) inthlungna a nih. Van rama hming ziekna lekhabu an ti hih a um tak tak a ni chun, ka passport-a an ziek ang bokin hieng ang hin an ziek ve ka ring: Lalthlamuong Keivom of Pherzawl Village, Hmar Area, Churachandpur, Manipur.
Tuivai kaia inthoka khaw hnai tak chu Sipuikawn a nih. Imphala inthoka Lal Remsiem motor hung tir Pick-up van-a chun sip trala inhnawin thimbutin Sipuikawn panin kan suok a. Lam innal tawk chara ruo a sûr hmer hmer leiin hlam tam kan fe hmain motor chu a’n tâng nghal a, kan trum a. Nam suok tuma kan nor rak leh lam sir koah dak uou khopin a ke hma voi tieng chu a’n per tleu a, liem sien chu kei dok huphurum tak a nih. Kan rik taluo leiin motor sukzangna dingin tiin lam tung innal zuolna po, pieltlep khêl chen mi iemani zat chu thimtham hnuoiah kein kan lo fe a. Tuivai ral Mizoram tienga kan lawn leh belin km nga chuong zet David Buhril leh chu kein kan lawn a nih. A boruok a’n hoi a, ngai a muong bok leiin sawl hmêl khom ei hriet nawh. Invot khomin za an ngai a, pakhat khomin an mi kai ve der naw chu tie!
New Lungthulien
Lungthulien kan tlung chun a zàn ta hle a. Hi khuo hi kotsuoa lungthu lien tak tak pathum a umna le chu leia hming a put phàna Lungthulien khuo tak kha ni ta loin lamlien NH 150 bula khuo an siem thar chu a nih. Lungthulien khuo tak chu a hmun hlui tlangah a la um zing a, sienkhom in sawmli vel chauin an nghak tah niin an mi hril.
Kum 2006 January 15 zan lungngai thlak zana Meitei helpawl United National Liberation Force (UNLF) le Kangleipak Communist Party (KCP) haiin a khawnawta mi khal khawm a, ran vuoka an vuokna tuolzawl, sim tieng Senvon panna le hmar tieng Parbung panna lamthruoma chun kan chawl a. Motora inthokin kan trum a, ru le chang a not let kha a pangngaia sie nawk dingin tuol boruok inthienga chun van tieng nghain ka hang inzimar a. Van zawla arasi tlep tuora mi lo thlirtuhai chu ka hang ‘hello’ bok a. Ka naupang laia an inlang hnai ang bok khan thei hmin anga hang lo phak el khopa hnaiin an inlang a, an lampui seng ringum taka hrawin, lungruol takin an inher diel diel a; ka mit hrat lai ang kha put zo ta naw lang khom, an var mawi dan chu a la danglam chuong nawh. Kei hlak chu mihriem dam kum pangngai dinga khuonu ram ri kham (Sam 90:10) hmawr chu kepuia sir phak tain, Thuhriltu (12:3) trongkam hawin, ka bu herna khawl hapui le ha hmai khom tlam tain, ka lu-ah kèl sam a lo tro sip ta si. Siemtu kutsuok seng seng, ei tlo le tlo naw dan hi a lo va hang inthlau de aw! Thilsiem po po laia hlu tak le a ngai poimaw tak, ama angpuia a siem mihriem ni si, thuok ang chaua tawia a hringnun a lo siem el hi ieng lei am ning a ti maw?
Kan chawlna bula dawra chun ieng thil am an zor hrim ti hriet nuomin ka lut a. Chu dawr neitu chu HPC tak tak vul vanglaia ram le hnam ta dinga hringna chan tah nuhmei le ringum taka a trùlpui a nauhai an nih. Hun tepter tak karah ditsak takin thingpui an hung inlum a, Lungthulien khaw thara thingpui no ka dom hmasa tak chu inhnik ti takin ka dawn a. Chu thingpui chu an hril New York khawpui le London khawpuia ka thingpui dawn tah po po nekin a hlu a, a’n hnik lem bok, inngainatna le inhlutsakna thingpui a ni tlat a. Ei ditsakhai le mi ditsaktuhai bula um hi pielral intem lawkna a nih. Chuong ang bokin, ei theidahai le mi theidatu bula um khom hremhmun intem lawkna a ni bok.
Artui ka hlaw
Tuol ka suok chun nu pakhat a hung a, artui a mi hung pek tlat chu tie! Ka va hang lawm ngei de aw! Thingtlanga inditsakna tawpkhawk inentirna pakhat chu artui inpek a nih. Chu chu lunghlu le rangkachak neka hlu lem a nih. Chu artui chu Andhra Pradesh-a inthoka a bawmpuia an hung tol, India hmar saka an zor hlak ang mei mei le ar farm-a artui ang mei mei a ni nawh. An in luma an arbua an ar vai tui ngei chu a nih. Chu neka hlu lem chu a mi petuin a mi pek nuomna lungril chu a nih. Chu chun ka lungrilah sermon inring deu el a hril a. Ieng anga tlawm khom ni sien, lungril taka Pathien kuoma ei thil nei ei pek hi Lalpa’n a va hang lawm awm de aw! ti chu ka sermon dong thupui chu a nih. Alabastar bura hriek rimtui chawia rimtuia Isu hung tultu nuhmei kuoma Isu thu hril kha ka hriet suok vong vong a.
Artui inpek hlutzie hril taka chun hang hril sap met lang. Kum 1997 May 24 Inrinniin Mizoram sim sak Vanlaiphaia inthokin zing inhma taka suokin ka publisher M.C.Lalrinthanga hai khaw hlui Bawktlang kan sir a, lawmlutna ropui takin an lo siem a. Chu taka inthok chun sak tieng panin East Lungdar-ah kan hung chuong kai a, zingbu kan fak a. Ka hung ti an hrietin chibai buk dingin an hung inhawr khawm a, bân kham rak khopin kan inbuk a. Mi chibaia hunghai lai chun nupui pakhat, nau puo hi a thrang ve a. Nu te tieng, hmai inphàn, khawsakna tieng khom a phur a zâng nawh ti a hmêla inthoka hriet thei nghal a nih. Ama chu hnamah Hmar a ni a, Hmar trong khom a hriet a, sienkhom a thaw thiem ta naw a. Chu nu chun a thil hlu nei suna mi lo lawm lutin, artui a mi hung pek tlat chu tie! Hi hi Mizorama ka artui dong hmasa tak a nih. Chu nu thil hni chu ka naah a la châm zing: “Pu, i lekha ziekhai hi YMA librari-a inthoka hawin ka tiem ve hlak a. A tiem nuom kan tam leiin thla thum dam nghak a ngai a. A hmasahai lem kha chu an tiem triek tah a, a phek kim lo dam a um a. Hi neka kawpi tam lem hi YMA librari-a hung pek dan a um naw maw?” ti a nih.
Lawmlutna chibai
A hmaa Lal Remsiemin thu a lo incha lawk angin Parbung tieng panna khaw hmawr tieng lawmlutna le thlaithleng an lo buotsai thu an hung hril hnung chun Senvon tieng pan el loin an mi lo nghakna tieng chun kan tlan phei a. Khawtlang thruoituhaiin lawmlutna kot siemin, WELCOME PI LALREMSIEM ti lien kuouin an lo tar a, chu taka chun a khawnawt deuthawin suna inthokin an mi lo nghak tah hi a lo ni a.
Khawtlang hotu aiawa hriltuin lawmlutna thu Hmar tronga iemani zat a hril hnungin spesial taka Joseph Zaihmingthang lawmlutna thu Lusei tronga an ziek chu kèl lawn thei khopa inawnin a hang tiem suok a, lu a mui chuoi chuoi bakah kut tin hnara lut tak ei nuom el a nih. Chu chun a nih kan tlangval thruoi kha hla sak thiem le mi inlâr, tu lai trong taka an ‘idol’ pakhat ve a lo nih ti ka hriet ve chauh chu. Thring mi ti ngot an tih.
“Idol’ ti hril taka chun hang sap sa met inla. ‘Idol’ ti hi Saptrong a na, milim amanih milem biek, mi amanih thil amanih lungrila ei ngaisang zawng, pathien biek taka biek tina a nih. Chuong ang thil biekna chu ‘idol worship’ ti a ni a, a betuhai chu ‘idol worshippers’ an tih. Kha hma deu khan USA-ah hla sak tienga mi inlar zongin inruolsiekna an siem a, chu prokram hming chu ‘American Idol’ tia hriet inlâr a nih. Chu chu khawvel hmun hrang hrangah lo enton vein Mizorama chen khom ‘Mizoram Idol’ ding zongin, theina thilpek hrang hrang neihai lai inruolsiekna an siem a, a’n vet chilh ngiel ngiel khom an tam. Chuong ‘idol’ hai chu an fena taphotah miin an bawr luoi luoi a, thla lapui thei le television-a inlangpui thei chu insuktheinaa an ngai a nih. Chuleiin, political party hai, khawtlang thruoitu hai le kohran thruoitu hai chenin mi ko khawmna remchanga ngaiin inkhawmpui le kampen an neinaah hlaw pein an thruoi hlak a, chìng takah an hung nei tah a nih.
Hi thil hi sîr hrang hranga inthoka bi chieng a ngai khopin ka hriet. A thratna le trangkaina a um lai zingin a thrat nawna muol khom um ngei a tih. Pawlitiks muola an biek tak chu thuneina le thilthawtheina a ni a, chu chu nei tumin an intlansiek a, an nei theina ding a ni phot chun thil suol ieng ang khom thaw an intìm nawh. Ei ram laia pawlitisianhai thil tum tak chu ‘idol’ a insiem niin a’n lang. Chu ngirhmun chu kohran khomin ei hlat ta naw khopin a’n lang. Pathienin a hmang leia inlârhai khomin a hmangtu kuoma chawimawina le ropuina inhlana a hnung zuitu ringuma thrang nekin, a sabengtung chuongna ding chuong khal a, a hmaah fe a, chawimawina a dong ding po po dong khal ei tum el a nih. Tlawma hang inlâr methai hlak chun an nina ding rèng chela inngaiin a chung tieng an mel tlat a, Nilai zan inkhawm amanih, inkhawmpui liena a nipui ni tak ni loa thu hril dinga ruot chu inhmusitna angah an ngai el a nih. ‘Idol’ intihaiin an biek hmasa tak chu anni le an hmelhmang a nih. Mi hausa Zakai chun Isu a hmu charin thinglera inthokin a hung trum a, a inah a’n tlungtir a. Idol-a inngaihai ruok chun hnuoia hung trum nuom ta loin lawn kai insang deu deu an tum a, an lawn kai insang po leh ei tlakna ding a’n sang ting el a nih ti hrim ei hriet fuk nuom ta nawh. An tlak huna hlak chu a lo domtu ding Isun a mi fe pel dai tah hlak si.
Ei hriet naw karin, milem biekna (idol worship) hi ei thaw nasa tah em em niin a’n lang. Baibul thu ngun taka tiem a, mani sungril indap a, piengthar tum ei vang tah. Ei mi ngaisang deuh, thu hril thiema inlâr, ei ‘idol’ hai beiruol thawnaa naw chu piengthar tum khom ei um ta nawh. Ei crusade le camping chi hrang hranghai khom hi lembiekna leh hin inthuk takah an intringmit a hoi khop el. Ei inkhawmpui lienhai khom chuong ang tho. Inkhawmpui hlawtling le hlawtling naw inkhina taka ei hmang khom ei ‘idol’ mingo ruol ieng zat am ei hung thruoi thei ti ang mei mei a ni tah. Lungthulien tlanga nghok khom dawn chang loa zan deia lo nghaktuhai khom hin hmu an chak tak chu an ‘idol’ Joseph Zaihmingthang le a hung thruoituhai an lo ni khomin inthiem naw ding an ni bik nawh, enton ding an nei thra êm annawm.
Hi lawmlutna prokrama lung tawk êm êm chu thralaihai hlapawl sak a nih. An rawl a’n thiengin an thiem a, an hla a hring a, ngainuom a um kher el. Pastor Lalditsak lem chun a dit zuol a, a san chu, ama hril danin, an hla thua khan a sermon ding po po a um lei a nih. Hi hla hi, a hnunga an mi hril dan chun, kum 2003-a Hmar le Dimasa buoiin a nghong suok, Haflong tlanga inthoka hung put thla a nih. Ni dangah, a remchang ang peiin, hi hla le ei hla kurinkukpui danghai thu hi chik takin ei la bi ding a nih. A san chu, English hla phuok thiem P.B.Shelley-in a hla To a Skylark a,
Our sweetest songs are those
That tell of saddest thought
Ei kurinkukpui zaihlahai khom hi,
Lungkham beidongna biethu’n an sip si
a lo ti kha a ngiel a ngana sukdiktu ei nizie chieng taka tar langtu chu tu laia ei hlahai hi an ni lei a nih. Trappui tlok tlok ding ni awm tak, “Thaw ro, indin thar nawk ei tiu, a siet nawna a um nawh” ti dam ei hang lampui mup mup el hi chu pangzatum tak chu a nih. Thupha chawi tieng chu ei hrat, sima insiem thrat tum ruok chu ei vang. Lungril po po hretu, ‘Hienghai hin bauin an mi’n pak a, an lungril ruok chun an mi hlat hle si” titu mit le na ei va hang sukkham thei awm de aw! Biekbuk hi ei lemchangna inpui tak a hung ni tah.
An mi lo hmuokna hmuna inthoka hnai tea chun Joseph Zaihmingthang hminga ruoi an lo buotsai chu kîl dingin kan lut a. Chu in chu kum 1989 March 5-a Churachandpura inthoka New Vervek ban dinga ka’n zin truma zan tieng minit khat chauh inhmaw taka a intekpa V.L.Bawia chibai dinga ka lutna kha a hoiin ka hriet a. Ka zuk indon leh a lo ni tak tak a. Aman muol mi lo liemsan tah sien khom a nuhmei a la dam a, pindana inthokin a hung suok a, kum 18 liem taa tlanbahrika ka zuk chibai vuot dam kha a la hriet a. V.L.Bawia hi pa var, mi biengbiek thiem, Hmarhaiin Mizo Union hmanga pawlitiks rim an hriet trana inthoka hnam thruoitu banpui ringum laia pakhat a lo ni hlak a, a nauhai laia pakhat Songlienthang khom pawlitiks bepui tuora muol liem a nih.
Tlai taka ruoi kan kil zoin dar sawm velah Senvon panin kan inthok suok nawk a. Airuo khom thrahnemngai takin a sûr hmer hmer zing a. Zan rilah kan tlung a. HYA huoihota mi hmuok dinga Lailak zawla darkar tam mi lo nghaktuhai khom an trin dar zo ta a, sienkhom mi iemani zatin tlawmngai takin an mi lo nghak ngar ngar a. Hmuok dinga mi lo nghak an nih ti kan hriet si naw leiin kan hang tlung chun kan driver-in a tlan pel a, a kawl hnai ela kan tlungna ina chun a mi’n nghat tah lem a. Kan hriet naw leia kan thaw suolna lakah HYA hotuhai kuomah hi lekha hmang hin ngaidam ka hni non a nih.
Khawvel dang le Senvon khuo inhlat dan hi inkhi thiem a harsa khop el. Aizawla inthoka Senvon, km 200 vel chaua hnai ni siah darkar 18 kan thang a nih. Chuong anga hla chu Italy-a ka um lai chun car-in darkar khat le a chenvein ka tlung hlak. Ram hmasawnhai le hnufuolhai fe hrat dan inang nawzie khom chuong ang char chu a nih. Kum za deuthaw liem tah, 1910 khan Watkin Roberts (Saptlangval) chun Aizawla inthoka Senvon banna dingin ni ruk (darkar 144) a hmang ve thung a nih. Chu hun ngaituo chun ei changkang ve ta tho ie maw? Amiruokchu, chu chu inhnemna riengvaium a nih.
(Delhi, November 8, 2007)
No comments :
Post a Comment