Search


Sep 6, 2008

Lung Lam Suiin


(Peeping into the heart)

NEIGRIHMS
Delhi nipui hrâng buon buon chu iemani chen suoksan malam ni bokin mani mi le sahai kan dingin kan nu leh India hmar sakah April 28-May 24, 2008 inkar sung khan kan inzin a. May Day-ah Shillong kan chuong kai a, kan damnaw kan tum tak Lalhlimpui khom kan beisei nêk daiin a lo thra lem a. Ama hi oxygen hîp zing naw chun chau thut thei a ni leiin Shillong-a kan cham sung iemani chen chu a chawl hadam thei lem dinga ngaiin NEIGRIHMS-ah May 5 tukin kan zu admit a. Hi Institute hming lam sei chu North Eastern India Gandhi Regional Institute of Health & Medical Sciences a ni a, sorkar laipuia Ministry of Health-in damdawi tieng inchukna inpui insang a ram sunga pathum a duong tahai laia pakhat ve ngat a nih. A danghai chu All India Institute of Medical Sciences (AIIMS), Delhi le Postgraduate Institute of Medical Education & Research (PGIMER), Chandigarh an nih.

NEIGRIHMS bawlna ding hin Shillong suo tieng, Mawdiangdiang-ah acre 306 (pari 150 vela) lien, far bil an inchawk a, chu sunga chun Rs. 422.60 crore sengin kum 2001 laia inthok khan hmun an indin tran a, a thuolpui chu an zo phuor tah niin a’n lang. A thrut (foundation stone) ruok chu ruo ching leh an innang leia 1986 daia Rajiv Gandhi-in a tlungna hotel-a inthoka a hong tah, UNION Minister of Health & Family Welfare Dr. C.P.Thakur-in August 2000-a a hmun ngeia a thrut tak tak a phum, voi hni zet hong tuok a nih. Harsatna chi hrang hrang karah, sikiek (hiccup) chi hrang hrangin kei hlak sien khom damten hma a sawn pei a, Department poimaw zuol chu a um kim deu phuor tah niin a’n lang. Hi Institute hi MBBS, Postgraduate le Nursing inchukna ding a ni leiin hospital khom khum 500 inleng dinga duong a nih. Kum 1994-1997 sung Maldives-a ka um lai hospital thar, khum 200 inleng, India Gandhi Memorial Hospital (IGMH) bawl le indin kha keini Indian High Commission enkolna hnuoia thaw a ni a, kum thum chuong zet ni tina ka tonhrieta inthokin hospital thar bawl le indin hautakzie hi iemani chen hre vein ka’n ngai a. NEIGRIHMS enkoltuhai hma bak khom hi a’n ko hle a, sîr hrang hranga inthoka bawbuoitu an nei lem chun an sin a sukhautak zuol ka ring.

Lung daktorhai
NEIGRIHMS-a fe tah rau rau si chun tiin kan nu khom Cardiology Department-a lu tak Dr. Animesh Mishra kuomah ka thruoi a, ngun takin a en a. Kan inzin suok hmaa daktor dang kan inentirhai hril ang bokin, a taksa lungah ieng khom himawna ding a um nawzie a lo hril ve a. Test hrang hrang thaw dinga an inchaw chu a tuka thaw dingin rem kan ruot a. Lalhlimpui kana fe tho ding kan ni leiin, remchang hun inchawa Trana leh inen ve dingin Cardiology Department-ah kan fe a. Dr. Mishra a lo la um naw leiin a hnuoia mi Assistant Professor Dr. Manish Kapoor-in a mi en a. Blood , ECG, X-Ray le ECO tests thaw dingin a mi ti a. A tawpna taka ECO test ruok chu Dr. Mishra-in a hung thaw a. A mi hang ekzam zo chu “A thra vong” a ti ka beisei laiin admit nghal ding le a zingah lunga thisen fe dan enna angiogram an ti chu thaw dinga keini pahni chu mi buotsai dingin a rawihai chu thu a pek a. Thuomhnaw inthlakna ding bek la dinga suok phalna ka hni a, an mi pek hràm a. Happy Valley tieng inthlakna ding kan hang lak malamin lampuiah Ropuithang le a nuhmei Lalthienghlimin zanbu an lo buotsai chu tlanbahrikin kan hung fak a.

Imu inhnik taka ka in lai chu zanrilah hospitala thok Khasi pakhatin a mi hung kei thrang a, “Mi zui rawh” a ta. Muhaiin ka zui a, pindan pakhatah a mi thruoi lut a, chu taka chun Khasi dang, tumbailok tiet chau chauh mi dang pahnih an lo um a. Ka kekorte hlîpa khuma zâl dingin an mi ti a. Chu chun ka hmul vaw dinga an mi thruoi a nih ti ka hriet chauh a nih. Ka rampui an thriek lai chun hnapkawng pachang hmu an hril ang elin an tronga titiin an innui baw hok hok a. Suran a tilmu hmarchadengin a siem a, a nuhmei Thairanchongin lei lem vang khopa inhnik a ti ang el khan, anni khomin inhnik an ring ve am a ni ding, an naw leh “Ka ta leh tum a rik lem” ti an inkhi amani ding, an dom insawk let let a. “Kan nu chauh naw khom a hlimpui an lo um ve a ni hi tie” ka ti lungril a. “An nuom tawkin tlai raw hai se” ka ta, ka insan dai a. An mi kei har chun ka zakhnuoi hmul khom an lo vaw fai kèl tah. Hieng hi inzak thila lak nekin mit ei insìm a, ei insan dai a, a hadam thlak tak. Ei kutchal ei inzakpui naw phot chun inzakpui bik ding ni lo. Van rama lem chu saruok ngota lêng ding ei nih.

Angiogram
May 7, 2008 chawhnung dar thumah khawlah ka lunga thisen fena lampui lien le chin le a lampui a fai le fai naw en dingin pindanah an mi tol lut a. Inah tuidawt lien ei lak lut a, chu tuidawt liena inthok chun tuidawt hrang hrang, a lien dan le sei dan khom inang loa zoma hmun dang danga ei lak peng ang hin thisen lampui khom hi a lien a chin inzoma inpe sawng ve a nih. Tuidawt chu ei hmang sawt pha leh damten tuia bal kai kha tuidawt pangah a kop a, bal intangna hmuna chun bal dang a hung intang sa pei a, a tawpa chu tuidawt kha a hnaw ping a, tui a fe thrat theina ding chun a hnawtu kha inthiel fai a ngai a. A chang chun bal inhnaw khawmna hmun dam kha a hung ngharêk a, a hung hmon a, a hung tre a, tui kha a fena dingah fe loin a put hmang hlak. Chuong ang chun thisen dawt khom hi hnaw pingin a um thei a, inthiel fai a ngai.

Taksa bung hrang hranga inthoka thisen le oxygen hmang bal hnung lung (heart) le chuop (lungs) sukfai dinga a hung lutna lampui, eini tronga thizam ei ti hi Saptrong chun ‘vein’ an tih. Lungin thisen bal a sukfai zoa taksa bung tin mamaw thisen fai, boruok thra oxygen le hratna le inthrang lienna dinga taksa mamaw bu ‘nutrients’ a thon suokna lampui, thizam hi ‘artery’ an tih. Thisen fena dawt a hnaw bit amanih a dawt a koi chun thisen fai, oxygen le nutrients hai kha a fena dingah a fe thei ta naw leiin, a fe nawna po kha a hung thi a, chu zoa lung thrawngtu ri ei hriet nawk hmasa tak chu mihriem trap le dâr trap (death/funeral knell/bell) vuok ri a nih. Chu chu inthrena po po laia mihriemin pom thiem le tuor thiem harsa ei ti tak a nih. Thil dang anga tuok rawn leia ngaia nei le nèl thei a ni nawh. A tuok rawnin a triumzie an hriet zuol sauh. Chu ângsie hnuoia chêng mihriemhai chun a pumpelna zongin sakhuo hrang hrang ei indin hrim a nih. Chuleiin, hi angsie laka chatuona fihlimna lampui a thlawna mi siempektu ring le pom nuom nawna tluka invêtna, vangduoina le suolna hi um thei naw nih.

Pathien thilsiem po po lai le a khawl siem po po laia mak tak, thra tak le ringum tak chu mihriem taksa bung tin a siem dan hi a ni ka ring. Ama angpuia siem ei ni hrim a nih. Thil dang chu hril lo, lunga thisen hung lut a sukfai dan le taksa bung hrang hranga a sem dar dan ringot khom hi thil dang buoipui loa dam sunga inchuk tham le hriet seng ruol lo a nih. Pathienin mihriem a siem ropuizie Davidan thlarau mita a hang hmu zet chun “Mak tak le râpum taka siem ka ni leiin lawmthu ka hril” tiin hla ropui takin a khêk suok hiel a ni kha! (Sam 139:14). Hi châng char hi thupuia hmangin Dr. Paul Brand le Philip Yancey-in lekhabu ngainuomum tak el Fearfully and Wonderfully Made (1980, First Indian Edition 1999) an ziek a, hi lekhabu hi kristien taphot chun tiem ngei chi lekhabu nia ka ngai laia pakhat a nih. Indian Edition lem chu Om Books, Secunderabad hai sut a ni leiin a man cheng sawmsari chauh a nih. USA-a inthoka Zondervan Publishing House sut ruok chu a man cheng zanga vel a ni thung.

Thisen lampui tieng bok kir nawk inla. Inâtna pindan (Operation Theatre) a an mi thruoi luta an thaw ding chu ka lunga thisen lut le suokna dawt hrang hranga khan a dawt ieng zat am a hnaw bit tah ti an zong suok ding a nih. An thaw dan chu, chang tieng thral (groin) a hin thizam lien (femoral artery) paw dingin thrim lien (sheath) an rol lut a. Chu taka chun sehriet dawt (catheter) an thun a, thisen lampui hrang hranga chun a lampui a ping le ping naw en dingin an rol lut pei a, a fena po po hmu theina dingin damdawi chi khat, ‘dye’ an ti hih an kap lut a, x-ray hmangin computer hmaiah an lo hmu el thei a nih. Chuleiin, daktor-in angiogram a thaw laia a en tak chu computer hmai a nih. Hi an thaw lai hi inentu khomin computer hmaiah ei lo hmu ve thei vong a nih. A enna khawlpui, Catheterisation laboratory (Catch lab) a computer-in thla lain a lo rikawt vong bok a. Dannaranin mi pakhat enna dingin darkar chenve vel a lak.

Angioplasty & Stenting
Hi an mi enna rizal hi a suok chun Delhi tieng ka kir nawk hman ta a. Telefawna a rizal an mi hung hril chun ka lung voi tieng dawtpui hmun khatah 75% le a dawtte hmun khatah 75% hnaw ping le ka chang tieng hmun khatah 75% bok hnaw ping a lo um hi a ni a. Delhi-ah ka daktorpa Animesh Mishra a hungin a mi hung sir a, thaw vak a thratzie le a kuoma Shillong-a thaw dingin a mi fiel a. Kan nau anga kan man a ni bakah ama hi mi thiem filor, a sina inhnik le hlawtling, ieng khom a la um naw laia a bula inthoka NEIGRIHMS-a Cardiology Department hi indintu le daktor dangin sum tam tak an insengtir hnunga sukdam thei lo hiela an hrilhai khom sum tlawmte le an ngei ding damdawi tlawmte inchawa sukdam theitu, kut hlawtling a nih. Chuleiin, August 8, 2008-a kan ina a mi hung kan trumin Delhi ni loa Shillong tieng ‘angioplasty’ chu thaw dingin thutlukna kan siem tah a nih.

‘Angiogram’ chu thizama thisen fe ding hluotu a um le um naw enna a ni a, ‘angioplasty’ chu thizam hnaw pingtu hongna le inthiel faina a nih. An thaw dan chu angiogram an thaw ang bokin chang tieng thrâla thizampuiah (femoral artery) ah sehriet dawt (catheter) an rol lut a, lunga thisen dawt, a pingna hmun an tlung pha leh sehriet dawt hmora balun an inbuk kha an mut puom a, an inthla thep a, an mut puom nawk a, thisen lampui pingna kha balun-in a kuo dang leh inruola a kap hong pha leh a kap martu ding thîr lèn inkuol inrem charin an thun a, chu thîr lèn chu Saptrongin ‘Stent’ an ti a, thîr lèn inbuk chu ‘Stenting’ an tih. Stent hi kar li le kar ruk sungin thizam dawta taksaah a’n chang vong thei a nih. Chun, thizam a pingna hmun le a ping dan zirin, balun hmanga thizam pingna hong (angioplasty) hi threnkhat chun thaw loin dairekin thir lèn an inbuk hlak. Thizam ping threnkhat chu angioplasty le stenting thaw thei chi lo a um a, chuonghai chu mihriem siem dawtin an thizam thrat nawna lai inbaw kântirin a thratna chinah an zom a, chu chu bypass surgery an tih.

Delhi vs. Shillong
Delhi tlangah thaw loa Shillong tieng angioplasty thaw ka tum lem thu a hre taphot makti naw an um nawh. Kan veng Mayur Vihar-a CGHS Dispensary-a Chief Medical Officer, nu fel tak el ka hril chu a ngaina a hriet naw hle ni ding a na, iemani chen chu trong thei loin a kahâk a nih. A hung trong suok thei chun, “Pu, i fiemthu mei mei a ni naw maw? Delhi tlangah inenkolna hospital le hmangruo thra tawpkhawk, khawvel hmaa insitum lo daktor thiem an um a. Ieng leiin am Shillong chu pan i tum am a na? Hieng tienga damdawi in thra tak Escort a um a, a lu tak kuomah lekha ziek ka ta, thra takin zu’n enkol lem rawh. Seng po po hlak chu sorkar pek vong ding a ni bok si, ieng leiin am kal man tam tak sengin Shillong chu i pan ding?” a mi ti a.

Kei chun, “I hril chu a’n dik vong a, ditsakna le hmangaina rawl a nih ti ka hriet a, ka nauhai le kan laichinhai khomin nangma ang bokin Shillong ka pan ding hi mak an ti a nih. A thren lem chun ka ngaituona a kim ta naw amani ding an ti hiel hrim a nih. Amiruokchu, nang le kei inkara hin tronga inhrilfie thei lo chadan inthuk tak a um a, chu chu mita hmu fie thei khom a ni nawh. Delhi hi ka sinthawna hmunpui a ni a, ka in a um a, kum sawmli deuthaw taksaa ka chengna hmun, ka khuolzinna Aigupta a nih. Sienkhom, ka lungril le ka thlarau chengna hmun a ni nawh. Tu hin chu ka lung tieng inenkol ding ka ni leiin ka lungril le thlarau chengna sak ram tieng ka pan a ngai. Siet tuok thut khom ni lang, chu ram tieng chu ka ruong inlawina ding a nih. Ka fena dinga chun ka naupa khom a um” ka ta, ka sukvîng hielin ka hriet a, sien khom poi ka ti nawh.

Kan tum lawk ang takin August 25 chawhmain Guwahati panin kan nu leh kan vuong tung a. Kan hriet ngai lo vaihaiin erpawt-ah parthri leh an mi lo tuok a, mak kan ti hle a. Shillong tieng kan panna dinga Tata Safari thar an lo sie diema chun chuongin nisa tlak tawmin Shillong kan lut a, NEIGRIHMS kan pan vang vang a, Guest House-ah inthawl takin kan tlung a. A mi enkoltu ding daktor ruolin an mi hung pan a, a tuk dar 10-ah inadmit a, chawhnung dar 3:30-a angioplasty chu thaw dingin rem kan ruot a. Delhi kan suoksan hnungin kan mobile hmang thei a ni ta naw bakah Guest House-ah telefawn a um naw leiin kan hung tlung thu khom tu khom hril thei loin kan um a, an hoi naw ang reng khop el.

A tuk August 26 zing dar 10-ah hospital ka lut a, CCU Bed number 12-ah an mi sie a, angioplasty thaw dingin an mi buotsai tran nghal a. Chawhnung dar 3:30-ah an mi buoipui tran a, an khawl thar Cath lab, crore 5 chuonga an inchawk chu hmangin le angioplasty an thaw hmain angiogram an thaw nawk vong a. An thaw zo kha suok el thei ding ka nia chu thral an sunna bea khan thi a suok nawna dingin ke chang tieng darkar 12 chang loa tlun taka sie a ngai a. Chun, inzunnaah dawt (catheter) an inbuk a, inzun-inhnawm fe thei a ni naw a, kawng le zàng a kham bok a, chu chu a rinum tak. A tuk August 27 chawhnung dar 2-ah an mi’n suoktir a, hospital-a ka zal sung po chu darkar 24 khom a tling nawh. Hmun tina mi lo trongtraipektuhai trongtraina Lalpan a don a, iengkimah ditsakna kan dong a, September 1 khan dam thra hieuin Delhi tlangah kan hung chuong kai nawk thei tah a nih.

Delhi pana kan hung suok tukin mang ka nei a. Ka mang chun ka lo tleirawl thar nawk a, inhnik êm êmin, rawl tawp insuoin John Lennon/Paul McCartney hla ‘Let It Be’ (1970) ti kha ka lo sak a A chang tawpna tieng,

And when the night is cloudy
There is still a light that shines on me,
Shine on until tomorrow, let it be


ti lai kha ka sak tlungin ka thranghar a, zing dar riet a lo inri vang tah hiel a. Zing dar 9:30-a suok ding kan ti leiin inhmaw takin kan insiem sok sok a, lunglam suia ka’n zinna, Shillong khaw inhoi le boruok inthieng le mi huol veltu, biethu hlui le thar mi hriltu ‘whispering pines’ hai chu hmu nawk hma khata dingin kan bye bye liem tah a nih.

(September 6, 2008, Delhi)

No comments :