Search


Jan 1, 2012

Suo Tieng Nghain


Heihah! Sawl zawnga inkhi chun sak tieng nghaa tang deu zing el chu sawl a um ve tho a nih. Kum 2011 chu ka ta dingin India hmar sak tienga inzin kum a ni ringot. Delhi nekin hmar sakah ka khawsa rawn lem ni ding a na, London-a inthoka chawl hmanga kan naulutir Margaret Thangmawi a hung tlung chun kan nuin, “Kan mikhuolpa hin in a ngaisak hman nawh; a châng po leh a mi hung kan luot hman chauh a nih” tiin a lo ripawt. Inthiem a um ve tho. In lo nghakpui ding January 8, 2011 khan nau thar kan nei tah leiin inzin ka hang âm deu a nih.

‘Sak’ amanih ‘Suo’ tieng hril tah laklaw si chun la hang tuihni met inla. Zo hnathlak chi bing hming an phuok laia eini rawi ngirhmun le inzawl tak hming chu Saksuok (Chhakchhuak) a ni ka ring. Sak rama inthoka hung suok vong ei ni tlat leiin ei inpêm dar pei hnunga ei hmun inson thu ei hrilna trongkam khom ieng dang ni loin ‘thlangtlak’ ti a nih. Hmar tieng amanih sim tieng amanih panhai khom hmartlak le simtlak ti loin ‘thlangtla’ ei ti vong. Mingohai, abikin America rama inpêmhaiin tronglamkei ‘westward movement’ an ti char hi ei thaw ve a nih. India rama chenghai, abikin Aryan le Dravidian hai hin ‘thlangtlak’ ti hih an nei ve naw niin ka hriet. Eini rawi chu nisa ang ei nih: sak tienga inthokin ei suok a, thlang ei tla. Ei ngaituona khomin sak ram a dap a; ei lunglengna khomin, hla phuok thiem Damhauhva dungthulin, sak ram a sun tlat a nih.

Tukram lêntu a kai chiai e, chhak tiang daiah,
Truahpui, vau kan zêm thinlai a zing riai e.


72-piengcham lawmna: Aizawlah
Kum 2011 chu ka ta dingin ‘lawmpui kum’ tia ko tlâk a nih. Ka mang khoma ka lo beisei phak ngai der lo, Tv. Lal Remruata Varte, ZOlife magazine le Zo Infotech neituin kum 72 ka suona champha chu nuoi iemani zat sengin Aizawl tlanga ropui taka lawm a hung rot tlat el a, ami barakhai hle. Chuonga lawm a hung rot tah si chun lekhabu pakhat bek buotsai chu thil thaw awm nia ka hriet leiin ka thu ziek iemani zat thlang khawm chu Mizo-Lusei le English trongin kan buoipui chûk chûk a, L.KEIVOM THUKHAWCHANG 1 kan sut a. Ka piengcham lawm ni July 15 ringotin kawpi za tam a liem duok a, thla khat sungin kawpi a sanga tiem a liem hman a nih. Remchanga lain, thralai mi thiem ruol le ram le hnam thua zalen taka inpawlna hunk an hmang bakah Pachhunga University College-a Faculty & Students, Department of Mizo haiin thu le hla ruoi an buotsai bok a. Ngaihruina thu mawi tak el Department of Mizo-in an mi peka chun hieng hin an ziek a:

Mawlna leh atna ram tlanchhuahsan tura i beih dan te, retheihna leh harsatna luipui hrang hrang dai kai a, mihring mihrinna leh eizawnna lamah hlawhtlinna tlang i chuangchhuak thei hi kan ngaisang che a.

Chu mai ni lovin, lei taksa, sum leh pai leh tisa rothil dangte a tawihral vek hnu pawha ral ve lova, mawi taka parchhuak reng tur thu leh hla tha leh mawi kan hnam tana min hnutchhiah zawng zawngte hi kan ngaihlu takmeuh a, lunghlu tha mi angin kan vawng tha zel dawn a ni.

Leilung hunbi chhiara kum 72 ral i lo kai ta hi kan lawmpui em em che a; Zo hnam leh mihring nun tana malsawmna thlentu la ni zel turin Chung Pathianin vengin, hualhim zel che rawh se.

FACULTY AND STUDENTS
DEPARTMENT OF MIZO
Dated Aizawl
The 19th July, 2011


Moneitu thrien dangdai
Ka beisei phak lo bok chu David Buhril nuhmei neia thrien dinga a mi fiel tlat kha a nih. Ama nek hin kum sawmliin ka pieng hmasa a, ka naupa a tlum tak nekin kum sariin a naupang lem. A hre taphot maktiin an innui. Zoram khawvela moneitu thriena thranga chuh a upa tak le mi suknui rawn tak ka ni el thei. A dangdai bok hrim a nih.

Thil dangdai pahnina chu an inneina hmun a nih. Pansak-panthlang innei an ni chu thu dang ni sien, David Buhril hai panthlang, an ram pekah biekbuk a um a, inkhawm pei naw deu chang khoma an bathlara inthoka an thu hril ngaithlak phak a nih. Sienkhom, innei kha an in kota Happy Heart School compound lien le inhoi tak tuolzawlah puon in pathum zarin, nisa, thla le arasi le mi huoltu tlang mawi tak tak hai mit hmu le uopna hnuoiah kan thaw tlat a nih. December 14, 2011 khan chu khawvel khom hlimin a’n nui ver ver niin ka hriet. Samari nu kuoma Nazaret tlangval thukhawchang, “Hi tlanga kher naw khom” ti anga, ‘Biekbuk sunga kher naw khom” ti ri lungril naa hre phak lo, biekbuk sung ngeia innei hi thienghlim le felfai bik dinga ngaina khawvel thring taka chenghai ngaia chu thil dangdai a ni hrim a nih. Hieng ang thil thaw nachang hriet hih, tisa le thisen inhriettirna ringota inthoka suok chu a ni naw hmel khop el. A hrim hrim thuin, ei biekbukhai hi sumdawngna le pawl innghirnghona zun le êk thaknaa ei hmang porche nasat tak leiin, Isu ngeiin Jerusalema Tempul a hmu dan leh khan a danglam ta naw el thei. Ei sungrila ‘tempul’ hi hluo tlâka a fai le fai naw hi a nih a poimaw tak lem chuh.

Thil dangdai dang chu minit nga sung vel chauha kutinsuina tak chu kim tak sia kan zo thei kha a nih. Inneitirtu Pastor Samuel kha pa fel hrim hrim a ni el bakah a la tlangvalin a tulai bok a, innei hun hi sarmon thlak hun a ni nawzie a hriet a, a thaw ding tak chauh a thaw a, kan zo nghal a. Sienkhom, ei thil ching nghokum, mi kei châitu ni rop, sietni thratnia prokram sukporchetu, mi hrang hrangin a lang khera thu insama thilpek an inhlan hlak ruok chu sukbo hrâm kan tuma chu kan hlawsam a nih. Hi thil hi ei lemdernain a hring suok, video a hung suok hnunga ei hung uor zuol, siet-thrata ei fangson taphot sukporchetu a nih. Hnam changkanghai chun thilpek pekna pindan an ruot a, chu taka chun ei pek a, prokram a chokbuoi ngai nawh. Eini chuh mi hmua inlang phet phet ei tum leiin hi thil hi ei thaw a nih. A san bul ei sui chik lem chun Matthai 6:1-2 zawmtu dinga ngai kohran hi a kaikuongpa tak a ni el thei. Shakespeare (The Merchant of Venice) in, “The devil can cite Scripture for his purpose” (Setan khomin a trânghma kei zawngin Pathien thu a changchawi thei) a ti ang khan Isu’n thilpêk pèk dan ding a hril (Mat 6:1-2) kha Matthai 5:16 changchawiin Isu hmûr bok hmangin ei inselthlaktir dèr ngam a nih. Ei huoisen dan hi a dangdai khop el.

Eini laia innei chu “Moin mo neitu hmel chauh, a thlir angin kei khom” ti hlaa mipuiin ei inawi dup dup naw chun a kal kim loa ngaina a um. Hi innei dangdaina pakhat nawk chu inneina velvuol zoa trongtraia an khar zoin insukhlimna prokram-in a zui nghal a. Damsunga nupa ni dinga hmangaina biethu an thlungna ni a ni leiin hmangaina hla (love song) le hla lenglawngin ‘Pistol Puokruk’ le Sinlung Superstar Laltuoklien hai, Kanghlingpa Lalthankung Tusing hai, le ‘Thlawibuong Hmel thra’ phuoktu Zaituokung hai rawiin an mi’n awi a, mit le na a tlai hle. A gospel nawh ti pawl ruok chu um an tih-beiruol inkhawm ni nghal lo chuh!

Keivom Nite
Churachandpur laia an la thaw ngai zen zen lo, Keivom Nite hmang chu Sinlung Indigenuous Peoples Human Rights Organisation (SIPHRO) Chairman David Buhril-in a nuhmei nei zo zing nawk December 16, 2011-ah a hung rot a. Thla thuma inhmain Khawmawi-Ramthar nunghak-tlangval ruolin a pawla sak dingin ka hla phuok an inchuk tlut tlut a. David Buhril hlak chu a nuhmei nei ding nek hmanin ‘Keivom Nite’ buoipuiin a a buoi lem a. A hun ding a hung hnai chun lekhabu pakhat bek hi zana tlangzar ding buotsai chu thra dingin ka ngai a. July thlaa lekhabu kan insuo ang boka ka artikul ziek sa thlang khawm, a bua siem chu ngaituonaa hung inlang hmasa tak a. Chuonga thaw chun ni sawm sunga zo el thei ni dingin kan ring a. Sienkhom, ka ngaituonaah thu thar a hung lut a, ‘IMPRESSIONS’ ti thu mal hi ka mitthlaah a hung inlang a, ka naah an ri zing bok a. Isun a zirtirhai kuomah, “Mihaiin tu am an mi ti a?” a ti ang khan, ruol thra le hmelhriet, ka ditsakhai le mi ditsaktuhaiin an mi hmu dan, an chanchin le inzomin hung ziek hai sien, chu chu lekhabuin siem inla, a ziektuhai autobiography ni bok, ka biography ni bok a ni ding a ni leiin chanchin suina thra tak, historical value insang tak nei thei ni dinga ringna a um a.

November thla bul khan a ziek nuom nuomin hung ziek dingin chanchinbu le website hrang hrangah Siphro-in fielna a’n suo chùk chûk a. Mi mal kuomah a hrana fielna ruok chu siem a ni nawh. Mizoram tienga bawzui sin chu Lala Khobung le Lal Remruata Varte mawphurnaah kan sie a; Manipur tienga bawzuitu dingin David Buhril le Buonga (Vanlalhlun Tryte) kan dande a; khawvel hmun danga mi po Lalremlien Neitham le ka kutah. Phek 150 vel bek ni sien kan ti a, a hung hmasa sa editing kan thaw pei a. December 10 hma ngeia sut zo naw chun kan chawi hman naw ding a ni leiin mi lo la nghak dinga ngenna tam tak um sien khom December 4 khan kan khar a, ni 5 khan setting kan zo a, ni 6-in final editing le proofreading kan thaw a, ni 7-ah press-ah kan pek a, ni 9 zan dar 10-ah tlangzarnaa hmang ding kawpi 50 an hung thak hman a nih.

Lekhabu puitling, phek 309-a sa, mi 40 chuong lekha ziek hieng anga inranga buotsai le sut zo hi a tam ka ring nawh. Editing hi thil hautak a ni leiin, kar hni sung chu darkar 4-5 chauh inna hun ka nei hman trawk a nih. Hi Iekhabu hi December 16, 2011 khan auto-pu, thu-mi Lal Remlien Neitham-in Keivom Nite-ah khùn takin a tlangzar a, ka lawm takzet. Mi tam tak chun an lekhabu buotsaih tlangzar dingin mi lien mi lal an fiel hlak a, sienkhom a tlangpuiin hieng mi lien mi lalhai hin an lekhabu tlangzar chu an tiem ngai naw a, an tiem hman bok nawh. IMPRESSIONS ON KEIVOM lekhabu tlangzartu ruok hi chu thu le hlaa inhnik mi, BA/MA tam tak neka hrietna tienga dangchar le phingtram nachang hrie, hrietna tui dawn zing mi a nih. A dangdai nawkna chu, tlangzartu kuoma hin Siphro-in lawmthu chanchinbua a hril hman hmain tlangzartuin Fiel a ni leia a lawmna thu Hmasawnna Thar-ah a hung insuo lem daih a nih.

Siphro buotsai Keivom Nite kha mel lung poimaw a nizie tu hin a hre chieng ei la tam naw a ni khomin, hnama ei dam khawsuok a ni phot chun, ei la hung hriet deu deu pei ding a nih. Hieng ang thaw nachang hre thei ding le hmu thei lo hmu thei dinga sungril mitvarnaa inthuoma um, tarmit ni lo ‘varmit’ nei David Buhril hin, kha hmaa thang a suohai bakah ni hni sungin thang voi hni zet suo nonin mel lung pahni a phun: December 14-ah a nakru inhmang a hmu kim nawk a, December 16-ah ‘Cultural Revolution’ kotkhar thar a hong.

Hi zana hlapawla min awituhai hi tleirawl tak tak vong an ni a, an hla sak hmasa tak ‘Hmangai Nunrawng’ chu kum sawmnga liem tah 1960-a ka phuok, an nu le pahai pieng hma an naw leh an naute laia mi a nih. Hla pakhat, ‘Chantawka khuonu ruot reng chu” ti lem chu kum 1957-a Rengkaia ka phuok, a thu kan hriet suok zo ta naw leia kum 2003-a Khawmawi-Bethela ka phuok sap a nih. Kum 54 hiel upa a ni tah. Thrahma tienga min awitu Ms. Vanlalhriet hai, Lalzarlien Zote hai, Zaituokung hai, Kanghling Pa Lalthankung Tusing hai khom hi zan hin chuh an vul thar a, an hla sakhai khom kum 50 vel liem taa ka phuok deuh vong ni sien khom zani ta phuok ang elin an sukthar a nih. Ka nu thi trum, 1971-a ka phuok ‘Ka chûn nunnem’ ti hla hi mawi tak taka sak an tam taa chuh ka lung tlu zâna sak hi an la um naw a. Hi zana Jenneth L.Varte-in a hang sak zet chu lung a runin a tlu zân a, “I pian a tlai, kei ka hma si a..!” ti hlaa sunzom tak ei nuom el a nih. Pholeng Kids haiin ka hla phuok ‘Thrangruolin’ ti hlaa Hiphop dance an hang thaw chu 1990-a Chicago khawpuia Blacks hai buzawl kotthler kan hraw lai a min hriet suoktir rum rum.

Cultural Mapping
Kum 1894-1928 sung khan George A. Grierson, ICS inrawina hnuoiah British-haiin India lien lem, Afghanistan ramria inthoka Burma le Thailand inramrina inkara cheng, an ram op sunga trong hrang hrang suina an nei a, chu trong suipui chu a hmingah Linguistic Survey of India ti an inbuk a. Hi truma eini tlangmi, abikin tronga sul khat kuol pawlhai chu Tibeto-Burman Group hnuoiah mi sie-in, kum 1904-a sut Linguistic Survey of India Volume III, Tibeto-Burman Family Part III, Specimens of the Kuki-Chin & Burman Groups-a chun trong hnakhat hnuoiah a mi khum khawm a. Hi hnung hin hieng anga chipchiera trong suipui hi thaw a um ta nawh.

Kum 1991 intiempui khan India ramah ‘mother tongues’ an ti 1576 le ‘other mother tongues’ an ti 1796 an um a. Hi hnung hin, kha hmaa Grierson rawia suipui an nei ang kha kum 2007-2012 sunga Central Institute of Indian Languages, Mysore inrawina hnuoia thaw nawk dingin thu a um a, India sorkarin Rs. 2.8 billion a sangson a. University 54 hnuoiah investigator 2000 le linguist specialist 10,000 ruoia thaw ding a nih. Sienkhom, kum 2010 khan hi prawzek hi bansanin, NGO pakhat Bhasha Research & Publication Centre hnuoiah Himalay tlang le a se vela hnam chenghai trong suina nei dingin an ti nawk a. Hi khom hi trong hrang hrang hmanghai lai intibingna le inchungdelna lungril sukpungna ni thei dinga ringna a um leiin sorkarin an lìmsak naw a, hma la mumal thei loa um a nih. Hi ngaituona sunga thil inphum hi a nih thil trium chuh. Chok tho loa ngai thra deua inumtir a, damtea chim ral an ni hnung chun an chanchin sui ding um ta naw ni a, sui khom ngai ta bok naw nih ti thukhawchang a hoi khop el.

Chuong ang chun a kum telin tlangmihai hin ei hnam ro hlu, ei thu le hla hlui hai, hnam dan le dunhai, ei trong hai, hnam lam le incheina hmangruo hai ei inhmang pei a, ni tina ei kawl le kienga um hnam var lem le hrat lemhai chim pilin ei um mek a nih. Sîr tinah thil thra le thil thra loin an mi rùn a. Mingohai kalchara thuom tah sakhuoin eini insung ngei khom kum za liem taa inthok khan a mi hung rûn a, Jordan vadungin ei Ri Dil chu damten a hung chim pil tiel tiel a, a chim pil inthuk po leh ei lallukhum sa sot dinga ngai pawl, ringtu mitdel ei hung pung a. Saiâr (ostrich) ang elin, tritna a hung pha leh pilvutah lu ei phum a, tritna ka hmu nawh ei ta, ei sakhuoin iengkimah mi sanhim dingin ngai thla rok a, sandam ei nit a chun him dinga inngaina a um a, thlaraua sipa ei inngai lai tak dam hi ei hnam ei zor hun a ni thei ti dam hih ngaituo nachang hre lo ei tam. Hnama ei dam khawsuok naw chun ei sakhuo khom a dam khawsuok thei nawh. Pastor Thangngurin, “thlarau le taksa inkal loin” a lo ti umzie hi hre fiea inngai, sienkhom kalchar le sakhuo inlaichin dan hre chieng si lo, iengkim thlarau thila la vong tum pawl ei um.

Hieng thil hi ka lungkhamna kum sawt tak a ni ta a, B.A ka zo hlima Institute of Tribalogy indin dan ding ka phan lai khoma ka ngaituona hluotu tak a nih. Chuleiin, Gospel Zabili ei hmang zoa thupuia ei hmang ‘hma tieng panin’ ti hi a taka sukdikna kong pakhat nia ka ngai chu Grierson rawia Linguistic Survey an thaw kha sunzomna dingin Cultural Mapping tran chu thaw makmaw-ah ka ngai a. Chuleiin, trum hni zet Delhi-a inthokin India hmar sakah ka hang inzin a, Old Kuki Group-a mi Sagang Area-a unau Kom-Rem hai le North Tripuraa unau Darlong hai le Hallam Group-a hnam hrang hrang hai lai David Buhril, Vanlalhlun Traite (Buonga) le Lal Ringum Khawbung hai thruoiin sum tam tak sengin kan inzin a, preliminary survey kan thaw a. Hmun hrang hrangah survey mi thawpui dingin an mi thiemhai kan man pei a. Hi thil hi ka thaw san chu, zan khat mitsim khom lo tuok inla, cultural mapping thaw dan ding inchuktir a, ka um ta naw hnung khoma hma an lak dan ding lampui satpui a nih. Hi prawzek hi bawzui ding chun crore tam tak seng a ngai ding a ni leiin, sorkar-ah thrangpuina sum hni dan ding ngaituo mek a nih. Zoram khawvel hi a thu el ni loa a taka a la hung piengna ding chun thu le hla tienga inunauna suknghet pei a ngai. Chu dinga a kongpui pakhat chu Cultural Mapping ahmatiema thaw a, a remchang hun le hmunah Cultural Meet nei hlak ding a nih. Chu sirbi pakhatna chu kum 2011-a hraw tran a ni hih lawmum ka ti takzet.

Tiemtuhai po po kum thar 2012 chibai ditsakna kuta chelin ka buk cheu.

(December 31, 2011, Delhi)

No comments :