Search


May 12, 2012

Sinlung Hills-ah II


April is the cruelest month, breeding lilacs
out of the dead land, mixing memory and desire,
stirring dull roots with spring rain.

- T.S.Eliot (1888-1965)

Keivom bilpui
April 24, 2012 Mauchâr. Ka naupa David Lalhmingsang le kan tlungna dinga an lo buotsai chu Mauchâr Village Council Secretary Vanlallien in a nih. A nuhmei hi Keivom a lo ni leiin kan màkpa a nih. Mak takin, Mauchâr-a hin Keivom in 29 zet an lo um chu tie! Cachara Keivom hlang umna le inlalna, ‘Aw Kan Hmar Ram’ ti phuoktu Lalkhum Keivom (1920-1997) inlalna le a thlan umna Kuokluong (Budonnagar) nekin an tam lem a nih. Iemani zat chu hungin an mi hung chibai a. An hmèl le changchavoi vêl khom Keivom tak a nih. Dannaranin Keivom ruol hi pauzo rak lo, inphalam hmel put, a lu neka a meitehema thrang, khawtlang ta dinga hnoksak lo, kohran tieng le thu le hla tienga inhmang mi, an ni tlangpui. Keivom ruol hi kan lo hâng deuh hlak hrim am a ni ding, ka nu, Pherzawl lal sungkuoa inthoka hung, ngo ve takin a mi hril dan chun, “In pu Bulhmang kha a hang dawn inrui deuh phuol pha leh, ‘Keivom ruol, Keingoa ka siem cheu’ tiin fiemthuin ka pa a soisak hlak. Mauchâra kan tlungna nu khom hin keivom nekin keingo tieng a pawl lem.

A hmaa ka hril tah angin, kan inzin lai hi hmarsak tlangrama thlipui hrang nuom hun a ni bakah kum 2012 hin furpui vanglai angin ruo a tam a, thli leh riel leh an inthuo a, khaw tinah in a mùt siet thu chu an titi zai thruoitu laia pakhat a nih. Zan khawvar deuthawin ruo le thliin a mi not a. Kan inhnàr riin mi sukin thei naw kan inlau kha thli ri le rangva inchunga ruo thûm chur chura sûr ri chun a hlân dai a, a tizie khop el. Kei chu tlangrama seilien ka ni leiin, sawt tak tlang hmu loa ka um hin ka thlarau a ngui a, a khuo a sik a, tlang ka hmu hin ka thlarau a keihar a, chona a mi pek a, ka chang a par. Rawsur ka hmu hin ka thlarau a kei har a, ka nuna thlaler a sukhnawng. Zana raw sur hmer hmer ri le imu mi zim chiei chiei lai hang infawp kara imu intuo tluka inhoi hi khawvelah a tam nawh. Tu khom hin nipui inthuok huom huom hnuoia inzin dinga kan inbeisei laiin, malsawm ruopui a hung lèng inhma leiin, tui harsatna khuoa hril, chu leia khaw hminga put hiel ni awm Mauchâr khom thral rum lai, April tlangah a hnawng dup el.

Nghil lo champha
Hi thil ka zuk inzawtna san chu kum sawt tak liem taa Pherzawla ka thil tuok rapthlak tak ka hril sa nuom lei a nih. Puithuna (superstition) ring mi ni lang chu, hi ni hin inzin kher naw ning. Mauchâr kan lut ni champha, kum 57 liem tah, April 24, 1955 chawhnung, sikul trina raw puta kan fe kha, sangharkhawthlir kan ti lai hmun kan hung khêl charin thlipui le rielin a ni nuoi a, thi loa kan dam khawsuok kha thil mak a nih. Kan umpui C.S.Row Riengsete le Fimlienvung leh kan ni a. Kan raw put chu lamlien koah intung a, a hnuoia inbik chu kan tum hmasa phot a. Sienkhom a hung hrang tak zet chun, chem ngei taka thing kau ei fik ang elin hmu thei lo thli kawlhnam chun thing kau lien tak tak chu a sok hmok hmok a, a sok nawhai chu a fen thluk a. Riel hlak chu kutpui tiet tieta lien hi a hung inbaw thla huk huk el a. Ram tieng kan tlan a, ka ruolhai pahni chu inkhieng lien tak, thliin a mut thluk hnuoia chun an inbi a. Kei chu lamlien hrawin ka tlân pei a. Lamlien chunga cherpui thing, mi pathum pom vela lien chu a hung mut thluk a, ka tlân pel hman char a, a zung inkarin pil a hung vor thlak chun a mi hung phû sung el a. A vela hnuoi chu an hning dut a, ka hamhai taluo chu ka tlu a. Ka hang tho chun kuo phakin cherpui thing chu ka sirah nu buon hrât lo zalin a lo zâl ruou el! Ka lawm, Lalpa.

Ka la dam zing a nih ti ka hriet suok chun lam chung tieng, phùl hmun, thing a tam nawna tieng chun ka tlan tung a. Theichang, ui pum tiet vela lien, tlang châra zung nghet tak phan chu ka bèl a. A zik hnuoi phit hiela nain thli chun mut sien khom a tlu nawh. Riel le ruo chun chàt zâi a rêl el naw a, saihlia inper angin inri fok fokin a mi hung deng zot zot a. Ka tuolzakuo chu ka hlîp a, ka lu chunga chun domin, theichang bula chun ka tuktuum inthrung a. Kutchâng inri foka a hung dèng chàng chu rem lo deua thin hlawp hlawp naw chu chang dang a um nawh.

Riel le thlipui a hung rê deuh chun ka ruolhai zongin ka suok a, rawl tawpin ka ko khek a, ka rawl chu thli hrang vut vut chun a lèn hmang a, mithi khuoa tlang insam ang a nih. Ka raw put kan intung khawmnaa khan an um ringin ka tlan phei a, sienkhom a chung ela vangsîp lien tak, thliin a mut thluk chun a lo del hmât vong si. Lovai inlawi hun a ni leiin, mi incha ding zong dingin khuo tieng panin ka hung tlân a, lampui chu thing tluin a dang rawn leiin fe hrat thei a ni nawh. Lovai ka hmu hmasa takhai chu thil umzie hrilin thu ka’n cha a, ram tieng pan chun ka ruolhai zong dingin ka kir nawk a. Lam sir intluonin rielin vate a deng silhai, vuong thei loa inban lawp lawp le inhrâm rong rong an tam em em a, hang thrangpui ngaina hlak chu a um si nawh. Thlipui kan tuok hi fîng khat vela liena thli hlawm inleng a ni leiin, a lampuia thing le ruo chu chem ngei taka buor bil sam fai ang elin hlà muol a nei nawh. A tukah thlipuiin rampui a hrawna lai chu hei thlir inla, lamlien sat thar hlol ang elin a’n lang. Riel khom a tlak rawnzie chu, a luong khawmna lam sira chun dung chen chena insangin an intieng hnèr hnûr a, kâr khat sung khomin an intui ral nawh.

Hringnun khaltu
Jona hai, Paula hai ang ela a tak ngeia thlipui triumzie tuok tah ka ni leiin, iemani chen chu thlipui hi ka trì thei khop el. Amiruokchu, hmangaina thilthawtheizie tlang insampuitu, Amerikaa an guru Leo F. Buscaglia (1924-1998)-in, “Mihriem nun khaltu kut thil pahnih, puo tieng le sung tieng a um a. Puo tieng thil, thlipui dam, lirhning dam, tuilien dam, sietna chi hrang hrang dam, natna le hrileng dam chunga hin mihriemin thu ei nei tlawm em em. A poimaw tak chu sungril tieng thapui a nih. Sietna hung tlunghai chu iengtin am lo dongsawng ka ta? Chuong thil ka dongsawng dan ding chu keima lieu lieua innghat a nih” (There are two big forces at work, external and internal. We have very little control over external forces such as tornadoes, earthquakes, floods, disasters, illness and pain. What really matters is the internal force. How do I respond to those disasters? Over that I have complete control) a ti angin, khuorèl thil tlunghai hrim hrim hi mihriem kuta innghat a ni naw a, thaw thei ei nei tlawm. Amiruokchu, trit amanih le lo lungngai sap rakin umzie a nei nawh. Sawl thlawnna mei mei a nih. Chuleiin kum sawmli vêl liem taa inthok khan kei chu ka thaw pei ta nawh. Lungril taka, “Damsung mi tuok ta po, i tir ni sien, A’n hoi le rinum khom hi lawm ka tih” ei ti ngam pha leh chu rama chun ei lut thei chauh a nih.

Ditsakna ruoi
Chuleiin, Mauchâra kan riek hmasa tak zan khom, ruo le thli a hrât deuh changa in hnuoia kèl inbe throtin a mi sukthrang zeu zeu ti naw chu, thlamuong takin imu kan intuo a. Ka zing tho chun, kèl khan kan hung inzin lawmlutna ruoipui chang dingin bêlpui a lo nghak hman dèr tah a nih. Lawmum bèk bék ni si, sienkhom inphalamum ka ti hlak chu, inzin chang buoi èm éma an mi lo mikhuol baka ran thata ruoi an mi siempek hlak hi a nih. Mauchâr khaw mihai lem hin chuh thingtlang khaw tam tak nekin ei suotlang hluia ei Eden nun ze mawi kha an la kol rawn a, van leh an inkar a la hnai a, an trong a hawikhawm a, châm dinga an mi hang thlo lem chu, ka mi thruoi David Buhril le ka naupa David Lalhmingsang tieng ngha a, Peter dungthul a, “Hi khuoa chàm zing hi ei ta dingin a thra. Bekte pathum khawng ei ta, in ta dingin pahnih, ka ta dingin pakhat” ti hlut nuom a um el a nih.

Fienriel bûk
Tlangram le phairama khom eini khawvela inzin chânga thil buoithlak pakhat chu insilna le inzun-inhnawmna in a nih. Ei thokrim ra, ei baua lut po po a luong suokna le inzak loa ei inphor vongna hmun um sun a ni leiin ram changkanga chuh khum pindan tluka fai le inhoiin an siem hlak a nih. Zing tho, thingpui inhnik tak dawn zoa ngaingam taka Europeon-sitail inhnawmna ‘Commode’-ah inthrung a, inhnawm puma newspaper-a khom Editorial Column ngei hang tiem veng veng chu dam man a um hlie hlie a, chu ruol chun hrietna thar le varna thar ei dong treuh bok a nih. Chu nun chu kum sawmli chuong hi tuk tin deuthaw ka lo thaw tah hlak a ni leiin, a boa khawsak a ngai chang hin kal a kim naw tlatin ka hriet hlak chu tie!

Sapramah in hluo ding ei zong changa a in neituhaiin an min hluotir nuom ding le ding naw an sukthluk hmaa an indon chîk laia pakhat chu choka le insilna/inhnawmna in ei enkol dan a nih. Eini khawvel chiktea khom hin ngaituona changkang le hnufuol inkar inkhìna chu hi thil ei ngaithà le thà naw-ah a ni sei khopin ka hriet. Inhnawmna in nei lo ei la um bakah a nei ve hai khomin inchêp tak, ei hlaa, “kot chu kùna lut a nih” a ti ang deuh khan kùna lut ngei, kotkhar nei loa puon zar fawm ngai a ni deu vong. Kan nauhaiin ei khawvela inzin an huphurna tak chu fak le dawn ni loin ei thil hril hi a ni hlak. Inhnawmna tlak fienriel bûk siemna dingin ni tam le tha tam a ngai nawh. Panthlang elah thing le ruo lak ding a umna hmuna lem chu ni khat thil thua bawl el thei a nih. Sienkhom, a ngaisak naw chun an thaw chuong nawh.
Vangneithlak takin, Mauchâra kan tlungna ina kan fienrielna bùk chu leidâr le hmol chawi ngai loa inzo theina a ni leiin kan vangnei èm èm.

Tlâng inkhawm
Zing dar 10:30-ah Community Hall-a a khawnawta inkhawm dingin HSA thruoituhai le khawtlang thruoituhai chun prokram an siem a. Inkhawm zoah Sinlung Hills HSA Joint Headquarters thruoitu thar thlangna le rorelna nei dinga ti a ni bok a. A khawnawta umni khama hmang dinga inbuotsai an ni leiin, loriek le ramrieka fe dinghai khom an inthrultir vong a nih. An khawtlang inthuruol dan hi kum sawmnga lai liem tah, keini hun laia khawtlang inthuruolna ang kha an la som hring pei a nih ti a chieng a, enton tlak tak an nih.

Kan tlung chun Hall inleng lo khopin mipui an lo inhnaw bit ta a. Session khatna chu ka thuhril ngaithlak a ni top a, a thupui dinga intuk bik ieng khom a um bok nawh. Mipui hmèl ei en chun an mitah beiseina êng a de a, an nà chu thu thra le thil thra chanchin hriet nuomin a kap a nih. An inthuomna enin, Aizawl District-a cheng seng seng, Aizawl tlanga chenghai thuom le anni thuom chu hnuoi le van anga inthlau a nih. Chik nawkzuola ei zuk bi chun, an ram hausakna le an thokrimna rà po po deuthaw chènraltu, vai ruol sora an rama thing le ruo thrá thrà tol hmangtu chu Aizawl tlanga thrunghai le an sangawizawnpuihai an nih. Compensation lak theina hmun taphot deuthaw chu Aizawl tlanga inthrunghai ram inchawk hnung deuh vong a ni thu chu tlâng titi tak laia pakhat a nih. Hausa le rethei inkâra chadan hi kuta inkhi ruol a ni ta naw khom a hoi khop el. Zalenna par zu indawk thau lênglung an pung laiin, inrim taka thok thingtlang mihai chu a ni têlin an chèr tiel tiel si. Chuong dangchar le phingtramhai kuoma chun kei, mikhuol lenglak hin ieng thu am hril tang ka ta? Ram hmasawn le changkanghai thaw dan hril lang, a taka an fak thei chi a um si naw chun iem a trangkai a?

Kum 2009-a Jampui Hills ka sir truma Behliengsip khawthlira inthoka ei ram ka thlirna thu ka zieka chun “tuthlaw le laptop civilization” inkara khawsa ei ni tak thu ka hril a. Uong thuah mi ngaipek naw hram inla. Kei, Pherzawl tlanga vok êk dùra inthoka zung kei hin Pathien thruoina zarin, thiemna thla zara vuongin, civilization tam tak chawm hlênin, tuthlaw civilization-a inthokin laptop civilization-ah ka chuong lut a. A kâr inhlatzie khom a tongtu ka ni leiin ka hriet. Tak ram nek hmanin mang ram a hoi lem chang a um. Sienkhom, ka nina tak chu a la danglam chuong nawh. Ka hmaa inthrung, ka mihai leh hin hna khat suok, trong khat hmang, buchangrum le sithu/sathu changal hme inhnikna hre ve ve, kan lawmna le lungngaina intrawma hril tlang thei kan nih. Amiruokchu, tak ram le ngaituona rama kan chengna khawvel chu khawvel dang daih a ni bok si. Kei chun anni ka hriet thiem a, an ngirhmun lo pal tah sa ka ni leiin. Anni ruok chun ka ngirhmun tlung chu an la pal phak si naw leiin, anni le intuok ding chun an sumphuka ka hung trum a ngai.

Ka hril hmain ka naupa David Lalhmingsangin Saptrongin a hril hmasa phot a, chu chu David Buhrilin hnesaw takin Hmar trongin a’n let a. Khawvel le inpawna dinga hmangruo poimaw chu Saptrong thiem a nizie thu a hril a. Chu zoah David Buhrilin a hril ve a. Kha hma, kum iemani zat kha hieng laia chenghai ngirhmun hi chik taka a hmun ngeia Social auditing an thaw leia kelawnga furpui hnuoia a suk a tunga a lo pal tlang tah sa vong a ni leiin, hieng lai biela khuo ei lutna taphotah David Buhril chun chongpu nina a chang thei vong a, chu chu tu dang neka a chungchuongna a nih. Hi hi tak rama ram le hnam hmangaina sikula inchuk suokhai chauh naw chun, College le University-a inthok amanih, thosilen hnuoia ngaituona invak vela ram hmangai raka inthoka hlaw suok thei a ni nawh. Chuleiin, a thu le hla an fàk a, mi ringzo le lawm a hlaw. Scottish historian, essayist le mi dawnril Thomas Carlyle (1795-1881) chun, hieng ang mi hi a nazongin an suok ngai naw a, ram le hnam tluksiet tungdingtu dingin kum za dana dam, kum sang dana dam Pathienin hnuoiah a hung tir chauh hlak niin a hril. Chu thu chu a lekchar lak khawm, On Heroes, Hero Worship and the Heroic in History (1841)-a a thu zaipui tak a nih.

Ka unauhai kuoma ka hril ding chu, thiemna leilak hmanga mang rama um anga ngai khom hi tak rama inchangtir thei a nizie thu a nih. Keiin ka thaw thei chun anni khomin an thaw ve thei. Ei thluok hi hnam var taka ei ngaihai thluok tluk, an naw leh a neka thra lema Pathien siem a nih ti ei pom a ngai. Tu thluok nek khomin ei thluok hi a nèp bik nawh ti hriet chieng a trûl. Chun, thil thaw tum rikngota tlak loa a tak taka thaw a ngai. Sukpuitling ding chun sekhon tin, minit tin, darkar tin, ni tin hmang hlawk a ngai. Hmang hlawk ding chun a hlutzie hriet a ngai a, taimak a trûl bok.

Miin an thaw thei chu thaw thei ve chauh khom ni lo, a neka thra lema thaw thei dinga inring le chu chu a taka thaw suok dinga inbuotsai ding a nih. Harsatna hi chonaah ngai a, malsawmna hnâra inchangtir ding a nih. Huphur nei lo ding. Huphurna chu mani inngaihnuoina lungrila inthoka suok, thaw thei lo dinga inngaina lungril a nih. Ei inngaitlawm ding a na, ei inngaihnuoi ding a ni nawh. Inngaitlawmna chu hratnaa inthoka suok a nih. Entirna thra tak chu Isu Krista a nih. A’n ngaitlawm a, sienkhom a’n ngaihnuoi ngai nawh.

Session khat kan zo chun cultural dance mawi tak el an inentir a, chawhma prokram chu zana a nek daia ropui le inhoi lema sunzom dingin kan chawlsan hri a. Vangduoithlak takin, nupui pakhat a hming Nguri, hun iemani chen damlo chu a thi leiin zan prokram chu kan thrulh tah vong a nih. HSA palaihai ruok chun rem le rem loin chawhnung tieng rorel inkhawm le inthlang an nei a, an hung san an tlingtla thei hram a nih. Thil mak tak el chu, 2008-a ka naupa David Lalhmingsang ka’n zinpuiin Pherzawl le Senvon-ah mithiin a mi nang ve ve leiin kan prokram ruohmang a khakbuoi a, tuta trum hi kan tuok voi thumna a ni tah. Prokram buotsai lawk tah, mithi leia thrul hi, a ram pumin sûn dinga sorkar thusuok a um si naw chun, hmun danga chuh an thaw ngai nawh. Eini khom hma hung sawn pei ei ta, umni khama siet tuokhai ei insunpui diel diel hun, ei Eden hlui hi ieng angin thlakhla inla khom, ei bansan hun a la um ding a nih.

(May 12, 2012 Delhi)

2 comments :

Sielmat KȚP said...

Ngainuom a um thei ie i thu ziek hai hi.

John L. Pulamte said...

Tiem man a um thei ngawt el.