Inremna Ni (Yom Kippur)

In chunga bawsetuhai in ngaidam chun, in Pa
vana mi khomin ngaidam veng a ti cheu. In laka
mihai bawsietna in ngaidam si naw chun, in Pa vana mi
khomin in bawsietnahai chu ngaidam bik naw nih.
- (Mat 6:14-15)

A châng chun a san tak hriet si loa kim naw deuh trut amanih, băksam iemani neia inhrietna ka nei a, ka ti deuh hul hlak a, mi tam tak tonhriet khom a ni vé el thei. Hi hi Saptronga ‘disorientation’ an ti laia chi khat a ni el thei. Ei ngaisak zui naw chun iemani chenah a rè nawk a. Sienkhom, a san ding awm ei dap ruok chun, ei ngaituona thuo dang, nuom nuoma ei thunun thei lo, sub-conscious mind an tia thil lut le châm zingin, ei thunun thei, ei ngaituona (conscious mind) bŭra thil hung thun lut nawk a tum lei dam a lo ni nuom khop el. Mihriem ngaituona lungril le a thlarau inzomna le inkungkei dan hi a Siemtu chauh naw chun tu khomin an la hriet chieng tak tak thei nawh. Sam 139:14 a “mak tak le râpum taka siem” a ni thu a hril kha mihriemin a hrilfie thei dan hnai tak chu a la ni hri el awm.

Chuonga ka um chu September 25, 2012 thimbut lai a nih. Kan tupa Emmanuel Fimate-in Manipur Civil Service ekzam-a a tling lawmnan thlaithleng kan buotsai tum a. Sienkhom, remchang nawna leiin a tûka thaw dingin an hung sukthluk ta lem a. Chuonga an hung ta si naw ding a ni chun tiin Zawlnei Isai lekhabu ka ennon mek lai chu sunzom dingin ka computer ka zuk hong a. Chuong lai chun ka na rilah ‘Day of Atonement’ ti, ‘Inremna Ni’ tia Baibula ei inlet hi a hung inri a. Kum 19 zet liem taa Israel rama Inremna Ni (Yom Kippur) ka hmang champha kha ni theiin ka zuk hriet a. Ka lekhabu ziek ‘Thuthlung Ram’, a hun laia Mizorama chu ‘Second Bible’ an ti nuom hiel chu ka zuk en leh a lo ni hrim a, a mak ang reng. Ka lungrilin, “E khai, a lo ni takluo hi tie! Voizana an hung naw hi a lo thra lem a nih. Fak le dawn nei chu hril lo, nupa chen khom, an ran vaihai chenin, inpawl an khap hun a ni leiin, a tûka an kum thar an lawm huna an hung chu a lo fŭk lem ding a nih” ka ta. Chu thu chu a nih tu truma ei bi vak ding chuh.

Yom Kippur
Juda sakhuo hi ei kristien sakhuo innghatna bulthrut a ni a, an Thuthlung Hlui-ah anni chu an tawp a, ei Thuthlung Thar-ah kristienhai chu ei intran ve thung a. Thuthlung Hlui hi Thuthlung Thar buotsaina a ni a, Thuthlung Thar hrilfiena chu Thuthlung Hlui a nih. Chu Thuthlung Hluia chun Judahai kalchar, an thusim le thurachi (myths and legends) in thu a hril nasa hle a. Chuong laia pakhat chu an thil thra thaw le an thil suol thaw po po inziekna Van Lekhabu amanih Hringna Bu (Sefer HaChaim) um dinga an ring chu a nih. Hi lekhabu hi an kum thar ni khata intranin kum tawp niah khăr zie niin an ring a. Chu sunga suol thaw, ngaidama um lo chu ziek lut a na, thi hnunga rorêlna hmaa phor lang ding a nih. Chuleiin, Judahaiin an ni inser lai po poa an lak ursûn tak chu Yom Kippur (Yom=Day, Kippur=Atonement) a nih. Hi hun hi a liem hma ngeia an suol thawhai inthiel fai an tum a nih.

Hi Hringna Lekhabu thu hi Juda pa bokin a ziek Thupuonga chun voi ruk top a săm a, bung 20:15 a chun, “tu khom hringna bua hming chuong naw chu meidilah an pei” thu a ziek. Ezekiel chun, chu lekhabu chu Israel sungkuo hming ziekna niin a hril (13:9. Daniel 12:1 a chun chu lekhabua hming chuong taphothai chu san himin an um ding thu a hril bok. Malaki 3:16 a chun hi lekhabu hi Hrietzingna Lekhabu, Pathien tri a, a hming inzatuhai hming chuongna niin a ziek. Isai (4:3) chun Zion-a la um zing, Jerusalema la um zinga an hming inchikhai chu mi thienghlim tia ko an ni ding thu a ziek bok. Jeremia 22:28-30 a Pathienin mi bohmang list-a sie ding le inchik dinga a hril ruok chu Jehoiachin, Hebrai tronga ‘Jekonia’ an ti bok, Isu thlatuhai laia thrang ve dinga ngai ni si, trongsie a phur leia thrang ta lo chuh, a ni ve thung. Hieng ang list-a thrang ve hi ram le hnam ni sien, sungkuo ni sien, mi mal ni sien, thil tri-um tawp a nih.

Daliyya Kibbutz
September 22-29, 1993 sung khan Israel ramah ka biekzin a, Yom Kippur khom Daliyya Kibbutz-ah ka hmang nghe nghe a. Tel Aviv-a inthokin hmar tieng panin Sharon phaizawl ka hraw phei a, Rome inlal laia an Kaisar hminga khawpui an indin ‘Kaisari’ khawpui hlui, Pontia Pilat inthrungna hmun ka pêl a, chang tieng inherin Jezreel phairuomah ka lut a, lam sira muol pawng, khăn thra, Megiddo (Armageddon) umna tieng ka pan a, Megiddo tlung hmain hmar tieng panin ka tlan phei a, Daliyya Kibbutz chu zing dar 1130 hrs-ah ka tlung tah a nih. Hi khuo hi muol zam inhoi tak chunga an bawl a na, a thawvengin khawthlirna a’n hoi a, Pherzawl tlanga favang thlifim dong ang elin, ei ha a dam song song el a nih.

Dalliya-a inthok hin hmar sak tieng hang thlir inla, Karmel tlang mawi le hring dum dur, zawlnei Elija le Elisa hai tuol leng laia Kanan mihai pathien Baal thiempu le zawlnei mi 450 zet Elijan a cho dolna tlang kha, a’n lang a. Ngaituonan Elija maichama bawngsa vŭm thura a sie, dam kha a dap a, vana inthoka mei hung tlain a kăng hmui rum rum lai rim dam chu hnârin a zong bok a. Davida rawia sawl taka Karmel an tlung hnunga a rawihai fak le dawna lo thrangpui dinga mi hausa Nabal kuomah thu a’n cha a, a lo ŭksak naw leia Davida lungsenin a sung le kuo po po that chimit vong dinga an khăm lai le Nabal nuhmei Abigail-in var taka Davida le a rawihai a thlĕm lungawi lai dam le Nabal thi hnunga nuhmei dinga Abigail a thruoi lai dam chu (1 Samuel 25) mitthlaah a hung inlang uor uor a. Eini rawi hin ei histawri nêk daiin Israelhai chanchin hi ei hriet lem a, ei khaw hminghai nèk hmanin Jerusalem le Bethlehem ti dam chu ei săm inzing lem chang a tam. Chuleiin, Israel ram fang chu mani khaw hlui fang nĕk hmanin lung sukleng vong vong thei thil ei hmu rawn lem a nih.

Israel rama khun, ram dang khaw lai khoma an la nei ngai lo khuo, a sunga chênghaiin iengkim deuthaw intrawm a, sungkuo pakhat anga an chĕng khawmna, an nei a, chu chu ‘Kibbutz’ tiin a ko a. Ka’n zin lai hin chuong ang khuo chu 273 a um a, khaw khatah a tlangpuiin mihriem 300-800 an um a, 2000 chuong umna khom a um. Daliyya Kibbutz hi a laihawl, mihriem 550 umna a nih. In hrang hranga chenghai sien khom choka pakhatah bu an fak khawm vong a, mani thaw dinga bituk seng ni tin dannaranin darkar riet, sin hautak a ni chun darkar ruk, an thaw seng a; damnaw an um leh an nursing home-ah, mani inenkol thei ta lo khopa tar an ni leh tar inah, sun le zan enkoltu umna-ah an sie a. Faktawri pahnih- Detergent Factory & Water pump factory an nei a, chuonghai chu an sum hnăr le inbengbelna tak a nih. In khom sung ruolin an hluo lien a, a tlawmin an hluo chin a, a lien bik, inlal bik zawnga en loin an mamaw dungzuiin an sem. An mamaw tawk motor an nei a, a khaw lutna kotpuiah petrol pump a um a, chu taka chun petrol an mamaw an thun a, computer-a kontrawl a ni leiin anni kibbutz mawtor-a naw chu a dawt va thun ve ringot inla, petrol a pek suok nuom naw hrim hrim.

Daliyya Kibbutz hi Juda mi, German rama inthoka hung inpemhaiin ka pieng kum 1939 laia an indin tran a ni a Sulsutu laia mi a dam iemani zat an la um a. Chuonghai laia mi pakhat Mikha, kum 85 mi le a nuhmei Miriami, kum 83 mi hai chu ka hmu hlau a. Anni hi German tronga inbe le lekha zieknaa khom German trong la hmang ngat an nih. Hi khuo an indin hlim lai chanchin an mi hril chu ngainuom a umin chona nasa tak a mi pek a. A tira lut po chu mi 140 an ni a, sienkhom khawsak a harsat leiin mi 15-in an suoksan nawk a. An lut hlim chun hi muol hi lung ngota sip a ni a, an inthiel ngat ngat a, thing an phun pei a, mi pakhatin thing 3000 seng phun le chawm hring chu an sin pangngai baka thaw dinga an inphŭt a nih. Miriami chun, “Kan khaw kawla rampui inhoi tak tak i hmuhai hi kut lawnga kan phun ngot, thlan tuia kan chawm lien a nih” tiin a mi hril. Hieng sulsutuhai hi lekha thiem deuh vong, Israel ram thar indin dinga lungril po po, hratna thahrui po po le an theina po po seng huoma, tumruna thuom haka hma nor an ni bok a. an chanchin hi ngainuom a um el chauh ni loin, inza a um takzet a nih.

Israelhai hi chi hniin an inthre a, sakhaw mi (religious) le sakhaw mi lo (non-religious). Sakhaw mi hi 15%, sakhaw mi lo 85% an nia chuh an hnam le sakhuo (Judaism) hi tangka hmai hni ang a ni leiin thre hrang tak tak thei a ni nawh. Kibbutz 273 lai hin sakhaw mi chengna chu 17 chauh a na, chuonghai chun sunakok (inkhawmna in) an nei a, a dang chun an nei nawh. Amiruokchu, kût poimaw hmang thuah sakhaw mi e mi lo e an ti nawh, an kalchara an ngai le pom a ni leiin an hmang tlang a, Yom Kippur lem hi chu inser tak tea an inser seng a nih. Daliyyah Kibbutz khom hi sakhaw mi lohai khawzawl ni sien khom Yom Kippur an inser lai chun an ui le ar hai chen khomin ri an nei nawh.

Juidahai hin ser le sang le kût an hau hle a, sienkhom an kŭt poimawhai hi chi hnia thre thei a nih. Chi khat chu nambar pasari bi thlieka tiem chi (Septenary Festivals) a na, chuonghai chu Sabat, Tawtawrawt kŭt (tha sarina), Israel ram an hluoa inthoka kum sarina kŭt (Sabbatic Year), kum sari hmun sari invoi hnunga kum sawmngana (Jubili Kum) dam a nih. Pahnina chu, kum tina an inser hlak (Fekân Kŭt, Pentikos kŭt, Chawlkar kŭt (Bu thar kŭt) Inremna Ni (Yom Kippur) le Bawkte kŭt an nih. Hi bâka hin an umna le tonhriet zirin ni inser hrang hrang an nei bok. Sienkhom sakhaw mi le mi lo khoma an nagi poimaw lak ursun tak chu Inremna Ni hi a nih.

Ngaidam thei lo suol
Inremna Ni le inzom hin thu khir tak pakhat a um a. Pathien le mihriem inkar thua bawsietna chu a bawsetuin insîr a, thupha chawi a, a sim chun Pathienin a ngaidam el dingah ngai inla. Mihriem le mihriem inkara bawsietna chu iengtia thaw ding am ni tang a ta?’Mishnaa’ an hril fie dan chun, Pathien laka mihriem bawsietna chu Inremna Ni-a inthien fai thei a ni a; mihriemin a mihriem nipui laka a bawsietna ruok chu anni inrema an inngaidam tuo si naw chun thai hmang thei a ni nawh. Hi thu hi khaw lai hmuna um ringtui intihai chun bawk sika ngaituo a trûl khop el. Isun a zirtirhai kuoma trongtrai dan ding a hril truma, “Kan laka bawsetuhai kan ngaidam angin, nang khomin kan bawsietnahai ngaidam la” tia a hril kha indik lo taka inletin, “Kan chunga thil suksuoltuhai kan ngaidam angin, Nang khomin kan thil suksuolhai mi ngaidam la” tiin indik lo takin inlet inla khom, kha hmaa ei hril tah kha, mihriem le mihriem inkara an bawsietna an inngaidam si naw chun Pathienin law ngaina a hriet nawh, mihriem kuomah ditthlang theina a lo pek ta si leiin. Kohran inti si, inngaidam thei lohai dam chi ieng anga hming mawi le inno put hai sien khom, Hringna Bu-a an chungthu ziekna po po hi rorelna nia an la hmasuon ding a ni si chun, khawvela inhnar um lo tak chu kohran thruoituhai hi an ni daih thei a ni aw! A pung tam tak laa sum inpuktirtuhai khom hi an chan ding ngaituo a um khop el.

Inremna Ni-a chung tieng lo hriet tlaka bu an nghei nawzie le Lalpa lawm tlaka bu nghei umzie a hrilnaa chun zawlnei Isaiin hieng ang hin Pathien thucha a hril a (58:6-7):

Bu nghei dan ding ka dit chu,
Rilo taka hrĕnthǐra in hrĕnhai,
An hrêngthir sŭtthlâkpĕk dam,
An ringkol hlǐp thlâkpĕk dam,
Nêksawrhai insuo zalen a,
An ringkol suktliekpek dam,
Retheihai laia fak ding sem dam,
Ina vakvaihai thruoi lût dam,
Saruokhai sil ding pek dam,
Laichinhai nghatsan lo dam hi,
A ni lem naw am a ni?

Galili dil kamah
Dalliyah Kibbutz-a zan thla var hnuoia ka’n zinpui, ka ruolpa Solomon le a nuhmei Ruthi hai mi sor, Gujarati mi Mona le a nuhmei, Juda mi Debori leh kan pathumin Inremna Ni bu nghei chu ni tlâk ruola nasa taka an kum thar hung tlung an lawmna a ni leiin, chu chu Galili dil kama hmang lem dingin ni tlak ruolin Dalliyah Kibbutz chu kan suoksan a. Lampuia kan sir hmun po po hi hril ding ni inla, Baibul tiem hlak nuhai lung sukinnoin sukleng taluong ei tih ti inlau a um bok si leiin, Galili hmar tienga Ginosar kibbutz-a an guesthouse-a ka tlung thu chauh hril inla. Mari Magdalin-hai tuol lengna an khuo le veng khom ka tlungnaa inthoka hnai te a ni thu chen khom fe kân vong inla.

Kan tlungna pindana thuomhnaw kan sie fel hnungin, zan dar sawmah an kum thar lawmna chu Galili dil thlang tienga khuo Tiberi-a chun zanbu fa dingin kan suok a. Galili dil kama hin restaurant a’n tlar dul a. Karamba Restaurant, a bathlara inthoka Gaili Dil tui zuk them phak ela chun muongchangin kan inthrung a, fak le dawn ding kan awrdar a. Ka fak dingin kilo chenve deuthawa rik ‘Peter Nga’ an ti, a hnungzâng pangparin samthi a ang bĕk leia Arabic tronga ‘Musht” (samthi) an ti bok chu ka awrdar a. Nga lem thlak ruola hlim taka zui thlatu ding uoiin văr an nei thrat tak chu ka awrdar bok a. Ram hmasawna chu ei thil fak le inhme peiin ei dawn ding uoiin khom awrdar a ngai a. Nga amanih, arsa chen khom, sa innema ngaihai hi white meat an ti a, uoiin vàr chi leh hmè a ni tlangpui a; sa sen (red meat) an ti bawngsa, voksa le sa hram tieng rêng rĕng hi uoiin sen le hmè hlak a nih.

Peter Nga hi nga dang neka makna rieu a nei a. Nga lien rak lo, 40 cm vela sei, a lien pawl chu kilo 1.5 vela rik a nih. Thlasik intran hlim, tui a dei tran hin dil hmar tieng a ruolin an inpêm a. Thrâlah tui a hung lum tranin an fe dar vong a, a kop kopin an inzui a. Tui an pai pha leh dîl mong chirdupah kuo an suot a, chu taka chun an tui chu an thup a. A hung kĕu ding tawm chun an lak suok a, an bauah kar hni ka thum vel an thup a, an inkeutir a, an keu hnung khom an tehai chu kâr khat vel an la enkol hlak niin an hril. Mihriem lungril put ve khom an hoi khop el. Hi zâna ka nga hmè hi nga ka hmè tah po po laia inhnik ka ti tak a la ni zing. A nga inhnik lei amani, a boruok mi chǐm sang lei, ka hriet ta bik nawh. Delhi-a ka pu Hmanglien, Saidan lalin a tupa a mi hung kan zana ka puin, “An leh Muonga, ka’n hai hmèl hmuol el a!” a ti truma keiin, “Pu, i tupa kana hung i na, i’n hài hmèl hmuol ding hrim an nawm” ka ti ang deuh khan, ei ringpui tak, mihriem taksa puta a tuol lengna fang chu ngai hang aw ngaina a um le’m!

Zanbu fak zoin, an khawtlang nun intem malamin dil kam hrŭla fe kotthlerpui lun taka chun ke-in kan leng ve a. Nunghak le tlangval an inzi nuk nuk el a. Zing dar khat a hung inri a, trîn darh nêk hmain mi an hung tlung sap pei a. Perkhuong le hla sak ham ham pawl an um a; a thren inkuo le infawp buoi chŭk chûk an um bok a. An felna chu, chuong zozai thralai fuon khawm lai chun inrui buoi le buoina siem pakhat khom hmu ding an um nawh.

Tlangkawmna
Kum 1993 September 24/25-a Israel ram, Galili Biela Inremna Ni (Yom Kippur) le a tuka an kum thar ka hmang dam kha ka zuk thlir letin, thrang hni lai zetin lo kardan tah sien khom, zani ela thil tlung angin ngaituonaa chu a la chieng ngei! An bu nghei zana tuol hlobet innem tak chunga favang thla lir hnuoia keini Jentel mi pahnih, Mona leh mi tuomtu khawvel mawina, trongkama hrilfie thei ruol lo chu lawm a, taksa sung tieng tlengfaina dinga Scotch (Black Label) kan inpawlpui lai dam chu ngaituonaa chu a la chieng kher el. Kei chun sekhon tin, minit tin, ni tin, thla tin, kum tin le ieng hun khom hi Inremna Ni-ah ka ngai vong a. Juda e da lo e, Jentel e tel lo e, mi tuomtu kawr hrang hrang hi ei hlìp pha chun mihriem hi mihriem vong ei lo nih.

(Delhi, September 29, 2012)