Search


Nov 26, 2012

Khawbungah Ka Bung


Travel in the younger sort,
is a part of education; in the elder,
a part of experience.

- Francis Bacon

Mizoram Champhai District sungah Khawbung ti khaw hming pahni a um a. Pakhat chu Khawbung (North), Champhai District hmunpuia inthoka 1.2 km a um, in 538 le mihriem 2097 chengna, ziek le tiem thiem (literary percentage) 98.2% le Graduates 94 zet umna a nih. Khawbung dang chu Champhai sim tienga um Khawbung (South), Hla Kungpui Mual innghatna, ‘Khawbung a la ti tah deuh deuh’ ti hung suokna hmun, in 854 le mihriem 2577 (Source: Internet) umna a nih.

Khawbung a la ti ta deu deu
Khawbung khuo le Khawbung pahnam hi tangka hmâi hni ang an ni lai zingin, a khaw hming le a chi-hnam hming hre hrang lo an kat nok tah leiin, thil dang ei hril hmain, hi tronglamkei “Khawbung a la ti tah deuh deuh’ ti hung suok dan chanchinah tran hmasa inla, a thra awm ie. Mizoram Khawsak Tuipui râl, Biete khaw ep, suo tienga um Khawbung khuoa Hmar hnathlakhai an um laiin Sailo lalhai an hung lien a. Anni hnam bing chanpui naw po, indonaa anni ngam nawtu chu an bawiah an sie hlak a, chuonghai chu ‘Tuklût Bawi’ tiin an ko. Pastor Thangngur piengna, East Lungdar bula khuo Lailen-a Sailo lal ropui Kairuma inlal laiin Khawbung khawa um hai chu an hnam hming indon chieng vong dingin mi a tir a. Tuklût bawia an um nawna dingin tu khomin Hmar an ni thu hril lo dingin a khawtlangin an lo inhril rûk vong a. An ip zo teu tâk vei leh, a tawpah mi ang lo pakhat hi an hang indon leh ‘Hmar ka nih’ a ti el tah a. A khuohai chun an hal sup sup el a. An hang indon chieng nawk leh, “Hmar ka ni tlat chu! Hmara khom Khawbung ka nih” a la ti ta deu deu a. Chuongchun, hi khuoa um Hmarhai chu Sailo lal tuklût bawiah an lŭt pha tah a nih ti hi hril dan tlangpui chu a nih.

Hi le inzoma thil dang dang baka ngaituo ding chu: Hi thil hi ieng huna tlung am ning a ta? Hieng hun lai hin inkona tlanglawnah ‘Hmar’ ti hi an hmang tah hrim am a ni? ti chu a nih. Sailo lal Kairuma kha kum 1912 February 22 khan a thi a, kum 60 a dam a, kum 20 a niin a’n lal tran a nih. (Zoram Encyclopedia, B. Lalthangliana, p. 214-219). Chu umzie chu 1852-a pieng, 1872, Vai Lien Voi hnina laia inlal tran a ni ding a nih. Sipaiin 1896-a a khuo Tlaikuang an rawpek leia a sè vèl khaw hrang hranga an inpĕm dar laia an inpĕmna khaw pakhat chu Khawbung khuo hi a nih. Chu umzie chu, hieng lai hin khuo a lo um daih tah tina a nih. A khaw mihai chun kum 100 a tlingna Zabili chu kum 2003 khan an hmang a, chu umzie chu mei mit loa an hluo tranna chu kum 1893-niin an pom tina a nih.

Champhai District sunga khaw tam tak hin Hmar hnathlak pahnam hming an la put a. Chin Hills-a inthoka Luseihai hung thlangtlak kha 1700 A.D lai vel khan Trieu vadung, ramri an hung kăn hman tah niin histawrianhai chun an sŭt a. Chuong chu a ni laiin, Hmar hnathlak, thlang tla hmasa, Bengalihaiin ‘Kuki’ tia an lo kohai chun Tripura chanchin zieknaah kum 1500 A.D khan an inlang hman daih ta a nih. Thlang tla hmasa le Luseihai hung tlung hun inkara hin a tlawm takah kum 200 chuong a tla a, chu chu Zo hnathlakhaii histawria kei zom le hruk bit ngai chu a nih. Mizorama la chambang tam tak chu Sailo lalhai hung lien leia zâm an ni a, a zâm lo, tuklût bawi anga an sie tam tak an um bok a. Sailo lalhai vĕk anni le anni an hung indo (Sim le Hmar Indo 1849-1856; Sak le Thlang Indo 1877-1880) kha remchânga laa inpêm phei tam takin hmar tieng an pan leia ‘Hmar’ ti hming hi inkona tlanglawna an hung hmangna hi 1850 vel bawra intran chauh ni dinga ka ring thu kha hma khan voi tam ka ziek ta a. Khawbung khaw mihaiin tuklût bawia lŭt an inlau leia tu khom ‘Hmar’ inti lo ding ti hrila um hi Kairuma Sailo inlal kum 1872 hnunga thil tlung a ni leiin, ‘Hmar’ ti hming hi a pieng tah ti ring a um a, chun, hi truma ‘Hmar’ ti hming săma um hi histawri-a ‘Hmar’ ti hming inlangna hmasa tak a ni khom ring a um. Zieka a hung inlangna chu 1900 A.D hnung chauh khan a nih.

A ieng khom chu ni sien, H.K. Bawisuok pa mi ropui, Aizawl tlanga hausa hmasa tak, a hnunga Watkin Roberts (Saptlangval) le nasa taka rong bawl tlang H.K.Dohnun chanchin an suinaa chun Khawbung khuo hi HK Dohnun pa Sunga (sorkar rikawtah Chhunga) chu pa var le fel, Saptrong le Hindi khom hre nêl nuol a ni leiin, Vailien-2 (Briitish Expedition 1871-72) lai khan Sailo lal Kairuma aiawa British-hai kha lo dawrtu tak a ni leiin British sorkarin Khawbung tlang hi inlalna dingin an pĕk a. A naupa H.K.Dohnun kha Khawbunga pieng a na, baptisma a changna lekhaa chun April 17, 1884 (SA Brig. Sapliana:1885) a pienga ziek a nih. Hieng laia dâr hla pakhat chu, “A khua pawh Khawbung, a lal pawh Khawbung, bung bok, bung bung bok, bung leh bok” ti a nih. (Source: Hmar Khawbung Dohnuna by Lala Khobung, 2011)

Pipu sulhnung
Hieng lai vel ram hi Hmar hnathlakhai lo chengna hmun vong a nizie sukchiengna dingin Khawbung khaw ep, Khawsak Tuipui ral hmar thlanga Sailo Kairum inlalna, Biete khaw chanchin chauh hang zep vak ei tih. Hi khuo hi Bietehaiin an hluo lai chun ‘Zielung’ khuo ti a ni a, an lal Hrangkhup chu lal ropui le huoisen, a naupa Suonvawr (Chhuanvawra) khom mi tribaiuma an hril, Hrilei thattu a nih. Hmarhai laia pahnam indo chok suoktu khom Hrangkhup le Thawnglai (Hawnglai) an ni thu Hranglien Songate chun ‘Hmar History’ (1958 p.17-19) ah a ziek.

Hi chanchin hi ‘Hmar Hla Suina’ (1980) ah phek nga lai ka ziek a. Sinlunga an cheng laia unau indo lo ding tia thu an lo thlung chu Zielunga an um hnunga Hrangkhup le Thawnglaiin an bawsiet thu hrilna, pipu hla khom hieng ang hin ka’n chuon a:

Tiena raw khuo an sieng a, khuo Sinlungah,
A’n tuk a’n tha um naw ro, kan khuo a nih;
Tiena raw khuo an sieng a, khuo Zielungah,
Hrangkhup le Thawnglaiin laitha lo siem;
Simbupa laitha tir a awnthing lerah,
Tlangchawi lo làm, va tin lu bing ang lo khai.


‘Unau tienami hril khom a’n ang nawh’ an lo ti angin, Lusei tronga tienami anga an ziek le Hmar tronga an chanchin an ziek dan a’n ang nawna a um zeu zeu. Lusei tronga chu ‘Zialung khaw chhan Hrangkhupa’ tia hril a ni tlangpui a, Biete khuo le a se vela hin ‘Hrangkhupa Perkai, Hrangkhupa Sekitui, Hrangkhupa Vawrhkawn, Chhuanvawra Khawthlir, Raifan Lui (Biete tronga Lawmna Vadung)’ ti a la um zing. Kum 1780 vel khan Biete hai chun suoksanin thlang an tla pei a, Assam, Meghalaya le Tripura velah an cheng tah a nih.

Biete haiin Zielung an suoksan hnung kum sawmriet velah Sailo lal Lalnguou-in a hluo nawk a. Tanhril khaw-ah a khawnbawl upa Bawkchum a’n zin trumin, inpêm dingin an lo fiel a, sienkhom hla-in,

A ngûr siam tawh khawtlang nuam lo awm lo,
Hraichawi laitual an lenna khua zel a nuam;
Zialung e, kan khua ngai ing e

(Mizo Tawng Bu VIII by Dr. Doliana)

tiin, Zielung khuo a ngaizie thuin a don a nih. Kum 1901 a Sailo lal Kairum-in hi hmuna khuo a hung indin nawk chun ‘Zielung’ ti ta loin a lo um hmasahai hnam hmingin ‘Biete’ tiin a thlak a, chu chu tu chen hin a put song tah a nih.

Hieng lai ram, Hmar pi le puhai lo chengna ram fang chang hin, zaipu Damhauvin, “pipu sulhnu hnam tin lunglai kuaitu” a ti zûnin a mi man naw thei naw a, lung hlui a’n leng vong vong hlak. Biete-a inthoka Champhai tieng nghaa mit ei inlĕn lem chun Sortui vela Neilal le Truoni inhĕl lai dam mitthlaah a hung inlang a. Ei thlir hla nawk deuh leh Khawzawl le Kawlkulh inkar sak tienga Keivom Zopui le Ngaizawl khaw chunga Keivom Puk, kan pi le puhai lo chĕngna le kan hnam hming kan hung put tranna tlang dam chu chieng èm émin an hung inlang uor uor a.

Lusei lalhai, abikin Sailo lalhaiin lalna an hung chang hnungin Zo hnathlak danghai hmun hlui, sulhnung, sakhaw biek dan, ser le sang, thu le hla iengkim anni huongah kei lut a, an zierang inputtir vong an tum leiin, ei histawri hi a siksawi neng nung a, siem ngil ngai a tam. ‘Khawbung a la ti tah deuh deuh’ ti khom hi thu siksawi bawma inthoka lak suok ni nawh nih ti thei a ni nawh. Histawri le tienami tam tak hi a arkhong chan changtuhai khuong dan a ni tak.

Hla Kungpui Muol
Zawlnei mit put threnkhatin Khawbung Day hmang dan ding an ngaituo lain, kum 1986 kha mei mit loa Khawbung khuo hi kum 83 an hluona ding a ni tak leiin, chu chu suonlama hmanga inko khawm an rot a. Kum 1985 khan Khawbung khuoa pieng B.Lalthangliana, Mandalay University-a history lecturer chun a piengna khuo hi a hung sir a, March 19 zan an lo inkhawmpui a. Miin zabili an lawm a, kum 83-na lawm ringot el chu a dangdaia an hriet leiin, an hla phuok thiem pahnih, Patea le Damhauva hai chawimawina lung phun a, a hmingah HLA KUNGPUI MUAL ti rotna chu an pom diel a. Chu chu bawzui ngar ngarin, Patea le Damhauva ru trawl an lak chu phûmin, chawimawina lung an phun a, chu chu April 7, 1986 khan Education Minister Prof. Rokamlo-in a hong a, Hla Kungpui Mual chu a tak ngeiin a pieng tah a nih. Kum 1996 khan hla phuoktu 10, thu ziek mi 10 an hlu lut nawk a; kum 2006-ah mi 7; kum 2011-ah mi 4, an rêngin 33 an nih. A nuhnung tak, Silver Jubilee trum hin Pastor Thangngur, Mizoram puo tienga ngai, sienkhom East Lungdar bul Lailena pieng, Hmar tronga hla phuoktu ropui khom, a thrang sa ve tah a nih.

Kum 2011-a Silver Jubilee an hmang trum khan Pastor Thangngur an hlu lut kum le a kutsuok hmêlhriettu taka an mi ngai leiin, Guest of Honour-a thrang dingin an mi fiel nasa hle a, sienkhom ka fe hman naw a. Chun, hieng ang hun hi VIP inlăr suok hun a ni leiin, tum rêng khom ni loa lo hlie pal met chăng um thei a ni leiin, trŭl tongkhong a ni naw chun, insie fihlim daih ka tum hlak. A tak taka thu le hla khawvel lut chilh ding a ni pha ruok chun, mi an tam an tlawm thu thlu loin, ka’n hman naw sá sà khoma thrang ka tum hlak. Tu kum chu hla phuok thiem Patea le Damhauhva le thu ziek mi L.Biakliana le Kaphleia hai kutsuok thlirna, thu le hla ruoi State Level Seminar a ni băkah ka rawipa le iengkima ka’n thloppui, Tv. Lal Remruata Varte, ZOlife neituin a hmangai tak, a nu Makthangi, June 28, 2012 a khawvel trisim kansarin ropuina rama lut dinga prawmawson a lo pĕk tah hriet zingna dinga a hla dit tak, Patea phuok, “Ni ropui a lo thleng dawn ta’ ti chu Khawbung le a sè vĕla khuohaiin lengkhawm zaia sak inelna nei dinga ruohmang a ni leiin, chu chun thrang ngei dingin a mi hŭi a nih.

Chu taka thrang ding chun October 15 tûkin Guwahati panin Delhi ka suoksan a, Guwahati erpawt bulah sun chawl malamin Rose Darpui-inah bu ka fak a. Chu taka inthoka inthok suok nawkin Aizawl ka pan a, chawhnung dar 3:30-ah ka tlung a. Imphala inthoka hung ding David Buhril leh erpawta intuok ding kan ti kha Manipur-ah Black Day a ni leiin vuongna an kansel a, ni nga top a la hung intăng a nih. A hung ta si naw leiin, a ina innghat ding ka ti kha thlakin, ka tlungna hlak, L.H.Thanga ‘Rimawi Rûn’-ah ka chuong lut a. Zan tieng chun Aizawl ka fe zata bu faa mi fieltu, unaupa Zokailiana Khiangte, Zoram Khawvel-a kan thlarau changpui inah zanbu kan kil a. Ama ina kan inlawi lut hin chu seramu kan thŭr a, Kana khuoa inneihai ri nêk daiin kan hlim ri a sosang hlak. Hieng ang mi hi khawvela hin tam inla chu, ei um khawmna taphot hi a taka Pathien ram a tlungna ni zat zat a ta, dam man um ngot a tih. Khuonu huolin dam sawt raw se.

Aizawlah ni khat ka chăm hnungin October 17 tŭk, inhma takin Khawbung panin kan inthok suok a. Vangneithlak takin, kum 1966-67 a Sielmat Christian College-a ka thok laia ka’n chuktir hlak Lienhmingthang, a hnunga P.L.Thanga tia hriet lăr, IAS hung ni ngei dinga ka beisei le hung ni tah hrim, Mizoram Sorkar Planning Department-a Member-Secretary chun Khawbungah ka fe ding ti a lo hrietin, a lampui khokrokzie le por inthluokzie hre chiengtu a ni leiin a mi ngaituo a, ka hmang dingin NLUP motor Bolero thar hlok el hi driver-leh a hung tir a, lawm a umin mani hotu hluihai chawimawi le ditsak dan a thiem kher el. Kha hma, kum 2003 khom khan, North-Eastern Council-a Secretary a ni laiin NEC thrangpuinain Hmarkhawlien-ah Seminar a mi buotsaipui a, chu taka Inaugural Address thawtu dingin a mi fiel a, kan nupa-in Delhi-a inthokin anni sengsoin kan hang thrang a. Chu ra suok fe pei chu tu chena hlawk taka Lalzar B. Sinate-in zor suma inchang thei ding thlai le thei le thil dang dang chìng sukhmu dinga nasa taka hma a lâk pei hi a nih. Hi hi ram le hnam hmasawnna bulthrut remna a ni a, sin poimaw le taktling a nih.

Khawbung si, bung si lo
‘Khawbung’ khaw mihaiin an khaw mi an sawn rop, ama khom a khaw neitu anga inngai Lala Khobungthruoi ngei dinga ka ti khah Shillong tieng inkhawm poimawa fe ding a ni leiin a hung thei naw a, a poi khop el. Aizawlah ADM (J) a ni laia Khawbung khaw mihaiin nêl èm ém a, a Court khom inza nachang hre loa chibai dinga an hung lĕng lŭt top el hlak dan le a bebawm thil dang dang, nuizatum tak tak inzawt ding a hau an son nawm ie! Kha hma khan, Zoram Khawvel ‘team’ kan inzin vak velin Khawbunga Hla Kungpui Muol hi voi hni zet tu hriet loin kan sir ta a. Kan nuin fiemthua, “Lala, en rawh, hi lai hi i U Muong lungphun umna dinga ka huol” tia Lala Khobung a kawkhmu lai dam chu ngaituona mitah a châm zing. Chuong thu vèl le thil dang dang hang hril sien chu, a khaw mihai ta dingin ruoipui a thret a ni ringot el ding bah!

Hril tah laklaw, hang tuihni zom met inla. Lala’n ADM (J) sin a zom hlim lai khan a lekhathon le thirhrui iemani zat chu Khawbung tieng an thon phei hlak a, chu hung kir nawk chu a hmu chauh hlak a nih. MNF sipai an inpĕk hnunga MNF Returnee pakhat hi a Court-ah a hung a, “Pu, ‘ka hriet hlak mi a nih’ (proof of identity) ti lekha mi ziekpek rawh” a ta. Lala chun, “Ka la hmu ngai si naw che a, iengtin am ka pek thei ding che?” a ta. Ama chun, “Khaw khat seng seng chu iem a poi a?” tiin a sêl. A hang indon chieng chun Khawbung khaw mi a lo ni zing. Trum khat chu Lala nauhaiin an in hnai el, Treasury Square-a dawrah Video Cassette haw an nuom a, a neitu chun tu hminga haw ding am ti a’n don leh “L.Khobung” an ta. Ama chun, “ A hla êm el. Khaw danga umhai haw kan phal nawh” a ta, haw thei loin an kîr hlol.

Khawbung khuo hi Aizawla inthokin a hla êm leiin, tuta trum chu a khuo tlung hman loin, a remchang hun hmasa taka sunzom dingin, la hang chawl hri phot ei tih.

(November 24, 2012 Delhi)

No comments :