Search


Nov 9, 2012

Kros Sipai Mal Tla


(The Lone Ranger of Soldier of the Cross)

Thim lal kulh bei ula,
Thriat rawh u, thriat rawh u.

- Salvation Army hla

Manipur sim thlanga um Pherzawl, in za vel umna, ka puhai khaw sat le ka seilienna, Churachandpur Biela High School a ngirna hmasa tak (1951) le Cachar, Tripura, Mizoram le Manipur hmun hrang hranga inthoka hung inchuklaihai an fuon khawmna khuoa khan kum 1960 vêl bawr chen khan kohran pawl pahnih, Independent Church le NEIG Mission chauh an um a, a tam tak chu Independent Kohrana inlawi kan nih. Sienkhom, thil mak deu el chu, kohran ngîr ve si lo, inlâr êm ĕm bok si a um a, chu chu Sandamna Sipai Pawl (Salvation Army) a nih.

Muolveng, lal in tuol ela um kan ni a. Kan in epa chun kan sungkaw hnai Pa Zulawm hai an um a, a nuhmei hi ka nu sangnu (zuorpui) a nih. Pa Zulawm pa hin zû a lawm ĕm leiin chu chu a naupain hminga a som pha hiel a nih. Hminga a som chu huntawk a ti ni ngei a ta, ama hin zu a dawn ngai naw a, zu lawm le du lem chu a sangpa Fela (Dr. Lal Dena pa) a nih. Chuleiin, hming inthleng an rot tawng hlak a nih. Pa Zulawm chun zû nêkin Salvation Army a’n vet chilh a, kan khawa member mal um sun, a thi chena sandamna sipai pawl ta dinga ringum le zum le za dawn loa tlâng insampuitu a nih. Mani sungkawa mi pakhat takngiel khom thrang nawna kohrana ringum taka intâl hlum thrak huoma a’n pek zona lungril hnètu thlarau hi a hŭ le hǐpna, a zawlaidi a hrât awm hlein ka ring hlak. Nawleh, Mosie mit inril ang put ve a, hi pawl ditumna le ropuina rŭk, mi naran hmu thei lo chu a hmu thei bik leia hieng khopa a kop det el hi? Kei chun a donna ka hriet nawh.

Ka mit a kèu trana ka thil hmu le hriet hmasak laia mi, ngaituona mit le naa la châm zing laia pakhat chu Pa Zulawmin kan pansak lal tuolzawla tlanna thisen rong puonzar put a, thim lal kul tawn dinga Kalvari kros sipaihai a fielna hla a nih.

Thim lal kulh bei ula,
Thriat rawh u, thriat rawh u;
A ram neih apiang kha,
Ramhuaite chhuhsak rawh u;
Thim kulhpui bei ula,
Thriahsak rawh u.


Chuong ang hla chu Lusei trongin sunnithlâk thlăkin a khekpui hlak a. A rawl a truo thra a, a lien a, a’n ring bok a. Puonzar putin khuo a fang a. Naupang hoklak ruolin kan zui dam dam a. Hmun remchang le indawna photah Pathien thu le kros sipaihai hlapui chu a thret a. Miin ngaithlain ngaithla naw hai sien, hril le sak a thrulh chuong nawh. Sipai ringum a ni a, a thaw dinga a hriet kha chuh zum le za dawn loin, sik le sa le rinum ieng khom poisa loin, a hlen el a nih. Baptistu Johan le zawlnei dang danghai ang khan, mihai lungrila chi thra tu chuh a chanah a ngai a, a dang chu Pathien kutah a sie top el niin a’n lang. A thlarau chang insang lai lem chun, tawtawrawt, khuongpui le darbenthek hmang ve naw sien khom a rihau a na a, a khuoin a mi chìm a ni tak. Chuleiin, hla sak ve ruol kan hung ni khan Salvation Army hlapui chu a hrana inchûk ngai loin mani dumbêl tlukin kan hriet bel hman tah a nih.

Thu a hril changin Pathien thu mu hlŭm ringot ni lo, mi mal le khawtlang nun siem thratna tieng zu dawn, zielhawp le ruihlo ieng khom ching thrat nawzie a hril uor a. A châng chun hril uorna hmangruo dingin ti-elna hla, nuizatum tak tak, sienkhom umzie inril tak nei, a phuok a, chuonghai chu ama ngeiin mi chok hlimna dingin a sak rak rak hlak a. A hlahai chu miin an hlimpui tlat si leiin, thil hril rinum, thu kha tak khom olsam deuin a hril fâi kĕl thei pei a nih. Kam zalenna hmanga inbei dan tektik a thiem hle a nih.

A hla sak laia a non inzing pakhat chu ‘Self-denial ah tel ve ang che’ ti a ni a, a umzie hre chieng naw inlang khom kan sak ve rop hlak. A hla sak inzing taphot kha, tu laia hla sak thiem hmingthanghai hla sak, a ram phêka ei inbukpui el hlak ang hin, a hun lai khan chu kan khawa hla ‘hit’ a ni pei leiin, a khawnawt khan kan thiem a, nau inawina hla chenin, an hmang hlak a nih. Ringna le hrietnaa sirbi insang lema ka hung chuong kai ve hnung chun ‘Self-denial’ chu Saptrong kulmut le inril tak, mani, ‘kei’ intina sie kieng a, mani inpei hmangna le tlak faina nun, sakhuo po po innghatna thlung poimaw a lo nizie ka hung man tung pei a. Krista lungril, mi dang ta dinga hringna pek huomna ‘Self-denial’ chu hmangaina thrang, tlawmngaina nun chie a lo nizie ka hung hmu suok pei bok a. Hi filawsawfi ropui tak, nun konga ei thlarau vitamin mamaw ĕm êm, Sandamna Sipai Pawl thupui le Lal Isu thupui (Mat 16:24-25) hi a umzie ieng am ti kan hriet hma daih khan Pa Zulawmin thrahnemngai takin a mi’n ba mol mol a lo ni zing.

Kum 1956/57 khan Pherzawl suoksanin Churachandpur khawpui bula um, ka puhai khaw sât bok Saidan-ah Pa Zulawm sungkuo leh hin kan inpĕm tung a. Saidana khom hin Pa Zulawm chu Salvation Army um sun a la ni zui ta pei a. Sienkhom, tu hin chu Churachandpur le a se vèl khaw hrang hrangah a pawlhai thrahnem tawk tak an um tah leiin a mal nêp deu tah a. A nun zûr thla tieng pang hmawra intûl tah, phai lum del dê bok a ni leiin, Pherzawl tlâng thengthaw le boruok inhoia a cheng lai ang khan a chakvak ta naw a. Chuong sa khom chun, a thlarau a thok chang chun to trok trok thei loin, Sandamna Sipai puonzar putin, Churachandpur kotthlêrah a la mal beiruol zeu zeu hlak.

Threnkhat chun invêt bilingah an ngai a, a thŭ barah an khon nawh. Sienkhom, khawvela hin invêt chilh ding dang a tam vei leh, Pa Zulawm khan ieng leia Salvation Army pawl kher kher hi a thi chena a’n vĕt chilh am ning a ti aw? Mi chungchuong le hlawtling, hnam tin histawri phĕka hniekhnung langsar le inzaum maksantuhai chanchin ei bi chun, mani inhnikna tieng invêt chilh, an hun laia mi hriet thiem phak lo lampui hrawtu an lo ni deuh vong chu tie! Salvation Armu phuntu William Booth (1824-1912) ang dam kha London khawpui mihriem nuoi tam lai an um nawh. Kalna le dodalna nasa tak kara Mizorama Salvation Army indintu Kawlkhuma khom kha pa mei mei a lo ni nawh. Pa Zulawm khom hin mi tam tak hmu phak lo thil iemani chuh Salvation Army pawla hin a hmu ve ni ngei ding a nih. Muol a liem hma khan indon chieng nachang lo hre inla ni ta ding!

Ieng po khom ni sien, keini Pherzawl khaw mi, Tuizang le Tuibum chep dè, khawvel chiktea chênghai khan chu Pa Zulawm chauh kha Salvation Army pawla mi kan hriet um sun a ni leiin Salvation Army pawl chu ama, Salvation Army aiawtu a ni top el a nih. Tu chen hin Salvation Army pawl ka hmu zatin ka mitthlaa hung inlang hmasa tak chu Pa Zulawmin SA uniform hâk a, kros sipai puonzar sen le kan khaw tlang a fang lai hlimthla a nih.

Kum 1976-a Kenya khawpui Nairobi-a kan um tran hlimin Pathienni chawhnungin a khawpui lailia um park mawi takah kan lèng a. Kan inthrung fel chauh ti chun ka ri hriet hlak, hlimum le lungleng thlak tak hin a mi hung thrawng tho a. Ka hei ngha a. Midum ruol, SA uniform hak, kros sipai puonzar put a, khuongpui, tawtawrawt le darbenthek tum a,

Krista hmachhuanin thim lal kulh i tawn ang u,
In khandaih phawi ula hma lam tawn r’u;
Lalpa Krista chuan in hmaah ka ding zel ang a ti,
A thutiam ang zelin kan ngam ngei ang


ti hla, Pa Zulawmin a sak vet, ui tol inleta kan inlet hlak chu, phûr taka a ram trong Swahili-a sakin, an hung marching phei thrap thrap lai ka hmu a. An pheikhai a zângin, an thothang a thra hle a. Thim kulpui an tawn ding khom chu zuom hmêl an put hle. Kan inthrungna bul ela chun an chawl a, Saptrong le Swahiliin an thruoitu chun thu hrilna hun a hmang a.

Africa khawmuolpuia um khom ni lang, hienghai hi ka hmu charin Pa Zulawmin kan khaw dung le vaia beipui a thlak lai dam chu ngaituona mitah sinema angin an hung inlang ier ier a, lung hlui a’n lĕng vong vong a. Chu chun mit khap kar loin Pherzawl tlang, kawlvalensam nun hlui chul rama uma chun a mi vuong lutpui a. Pa Zulawm sipaipuihai ka hmu lei chun Nairobi khom chu kan khuo Pherzawl angin ka ta-chei a, Pa Zulawm khawvel chun Pherzawl le Nairobi chu zêng khatah a khum lut ta vong tah a nih.

Chuongchun, ka thrungnaa inthok chun ka tho a, an ni lai ka thrang a, kut benin an zai ka zawm ve a. An mi lawm khop el a. China pa tu amanih, British ramper Hongkong vela inthoka hung, an pawla mi ni ve dingin an mi ring a. An prokram an zo chun an thruoituin, “SA i ni ve a ni maw? Hongkong-a inthoka hung i ni?” tiin a mi’n don a. Kei chun, “Ni lo e, India hmar sak, ram kilkhawra inthoka hung ka nih” ka ti a. “Chuong chu ni si, SA hla i va hang hriet de! In khawah SA an um ve am a ni?” tiin a mi’n don pei a. Kei chun, “Mi pakhat chauh, a hming Zulawm a um a. Ama leiin kan khawnawtin in pawl hlapuihai hi kan hriet vong a nih” ka ta, a lawm khop el a. “I pa Zulawm chu misawnari ropui tak a ni chuh” a ta. A sipaipuihai chu mi’n hmelhriettirin, kut sil rak khopin kan inchibai lăwp lâwp a. Kristaa chun hnam tin chi tin trong tin hi unau ei lo ni takzet a nih.

Kum riet hnungah, New Zealand khawpui Wellington-a kan um laiin Pathienni zan tieng hin SA Band Party khaw fang ka tong rop a, ka’n hman chang chun ka zui ve hlak a. Kohran hrang hrang inkara inunauna le inruolthratna siemna dingin thla tin Pathienni nuhnung tak zan tieng hin veng tina kohran hrang hrang hai chu biek in khatah an inlawi khawm hlak a, biek in tum tumah an inson kuol pei a. Kan veng Lower Hutt-a chun SA pawl chu an Band-pui leh an hung inthok hlak a, a thaw hlawk tak, ri na tak le mi chokphŭr dan thiem tak an ni rop. Anni rawi an thrang chun a puok thrak el. Khuong vuok dam hi an thiem a, an khuong ri hi a lâm fawn hlup hlup el a nih. Chuleiin, khuongpui le SA phuntu Kawlkhuma rawia kum 1920-21 laia Mizoram an hung rŭn tran zet khan chuh, miuzik tienga Zo hnathlakhai lung innona hre zingin Welsh misawnari D.E. Jones (Zosaphlui) hai ang dam kha an phi vêl ruoi a, phalna boa khuong le tawtawrawt le khawlai fang khap dingin Borsap a hni chul el a nih. Mingohaiin an rama an khap nuom lo hrim hrim ding Borsap-in a lo khappek el khan thu tam tak a hril a nih.

Vêng tin deuthawa hin threnkhatin ‘Rethei Dawr’ an ti el, Charity Shop, sekhonhan zorna SA hin a nei a, chuong dawrhai chu penson tah, pitar putar, a’n hman ta photin hlaw boin an thok a. Mi thilpek la khawmin, an dawra hai hin man tlawmtea an zor bakah ram hnufuol hmun hrang hrangah rethei thrangpuina dingin an thon suok bok a. Hieng dawrhai hi mi rethei le rimsi, saruoka leng el dinghai ta dinga an innghatna le muolpho loa tuom mawitu a nih. Mi hausahai chun SA dawr an mamaw nawh; rethei le vakvaihai ta ding ruok chun an sekibusuok a nih. Chuong mihai mitthli chu hru fai dingin Pa Zulawm khan a rawl nei sunin, “Self-denial ah tel ve ang che” ti hla sakin a khawnawtin a mi lo fiel hlak a nih. Tu hin chu a umzie ka man ve tah.

Italy hmar tienga an hmunpui Milan-a ka um sungin (1990-93) kum tin kar khat vel chawl hmangin Salvation Army pieng le murna London-ah kan inzin hlak a. Kan inzin nuhnung tak (1993) lem chun SA indintu William Booth (1824-1912) in kum 1865-a ‘The Christian Mission’ ti a tranna London East-End ah kan naunu kuomah kan tlung nghe nghe a. Dodalna nasa tak karah, lung inah voi tam a’n tang pha hnungin hi a Mission tran hi kum 1878 khan Salvation Army ti hming chawiin a hung ngir tah a nih. Hi venga hin SA Dawr, thil hlui chi hrang hrang zorna a tam a. Chuong dawra hai chun pitar/putar, fel le hawihawm tak tak, trong nuom em em, fiemthu thienghlim thaw thiem an thok tawl a. An titi le fiemthu ngaithlak malamin kan nu leh kan leng hlak a. Lekhabu thra le vang ka khonkhawmhai laia tam tak chu hieng dawra inthoka ka hmu fuk palh an nih.

Sak-sim tawp kristien ram New Zealand le thlang kawlrawn optu America khawmuolpui inkara ka khuolinzinnaa Sandamna Sipai Pawl ka titipui po poin chanchin ngaithlak inhoi an ti tak chu kan khuo Pherzawla an sipaipui, kros sipai mal tla, sienkhom zâm ngai dĕr lo a,

Thim lal kan bei dawn e,
Hneh hnu an tho, sual a thim ta;
Mi huai leh râl kâp turte inring rawh u,
Sipaiten in puanzar chawi sang r’u


ti hla, lungril le thlaraua sak thei le sak rop hlak, muongna kim rama August 27,1978-a mi lo inlawisan tah, Pa Zulawm chanchin a nih. SA Pawl an vet chilh san ka hriet nawh. Sienkhom, an vĕt chil tlat si lei le chu ra siktu laia pakhat chu ka ni ve leiin hi artikul hi ama hriet zingna dingin ka ziek a nih.

(Delhi, November 8, 2012)

No comments :