Search


Nov 1, 2012

Lung Min Lentu


Pipu sulhnu -
hnam tin lunglai kuaitu.

- Damhauhva (1909-1972)

Ka thu ziak tum hi a sabzek a zau lutuk a, engti zawngin nge a tawpah ka chhuah ang tih ka hre miah lo. Tung-chhoa kal zawng zawng hian keimahni hunah threuh he thu hi ziak ta pawh ni ila, zaa sawm pawh kan ziak chhuak ka ring lo. Zai thiam Lalchawimawiin lungleng taka a paupui thrin, “Ka hawi vela e, engkim mai hianin ka lung min lèn” ti mi kan nih phei chuan, a buaithlak zual ang.

Rangoon-a ka awm lai, 1988-a Rev. Kawlthangvuta (RIP) min hrilh pakhat chu, Tahana mi pakhat lung tileng êm êm tu leh hmuh a châk êm êm pangpar a ni. Chu chu ‘hawilopar’ ni loin ‘Kâtanapar’ a ni. Khawi atranga chumi pangpar chu lo hria nge tih an zawh chuan, “Aw, nangni pawhin in sa fo alawm! ‘Lili par mawi, Lal Isua ka nei, Kâtanapar chatuan ram mawiah’ tih atrang khan maw le!” a ti. C.Z.Huala hla phuah, “Ka tân a pâr chatuan ram mawiah” tih kha a lam dik loh mai avanga lungleng a ni.

Kan rawn tleirawl chhuah ve dawn lai chuan thlaraua harhna kan tih hian Pherzawl tlang kha a khât tawk hian a rawn kan thrin a. Chung laia kan sûkpui ber zinga hla pakhat chu kum 1928-1931 bawr vela Suakliana phuah ‘Kan nghak reng che kan Lalber” tih hi a ni a. A phuah laiin, sual a luh theih tawh lohna van inhawng a hmu a, “Sual dan chahna kulhpui, i chatuan van khua leh tui, Chhandam fa i zar mawi a, lawma an lenna chu” tiin ropui takin a au chhuak a. Keini lah chuan ‘sual dan chahna kulhpui’ tih lai hi ‘sual dangcharna kulhpui’ tiin tui êm êmin kan lo sa thrin a, chumi ‘sual dangcharna khawpui’ chuan kan lung a tileng êm êm thrin. Kan lo sa dik lo mai pawh ni loin, Pathian pawi kan lo khawih a ni tih ka hriat chhuah ni chuan kut zungtrang hmawra luh tak ka nâp a ni. Hmar trawnga ‘dangcharna’ chu Duhlian trawng chuan ‘tuihalna, dangrona’ (thirsty) a ni a, a ngial a ngana lehlin chuan “Sual tuihalna kulhpui, i chatuan van khua leh tui” tih a ni a, theulawzi hrang daih a lo ni.

Nu pakhat lung tilengtu erawh chu vawih ri a ni. A pasal dam lai chuan puanpui hnuaiah ring takin a vawih uih a thret thrin a, a haw êm êm thrin. A pasalin a thihsan hnua a lung tilengtu chu a vawih ri hriat tur a awm tak loh chu a ni. Lo tho leh se, vawi khat talh a vawih ri ngaihthlak leh a châk a ni. Nu pakhat leh chu, a pasal a hnăr ring êm êm a, a nin zual châng chuan hmun dangah a mutsan daih thrin. A pasal thih hnua a lung tilengtu ber chu a hnăr ri hriat tur a awm tak loh chu a ni. “Aw, lo tho leh la, vawi khat talh ring takin han hnâr leh la ka va ti em!” a ti vawng vawng.

Kan fapa tlum ber James Lalropui Keivom chu Pawl 12 thleng kan in atranga American International School-a zir zo a ni a. Mizo chawhmeh bai hrang hrang leh sawhchiar te hi ‘junk food’ a ti thrin a. American-ho ei duh zawng burgers, hotdogs, chips leh thil hrang hrang, hmuihmer tel lo chaw mawl, keinin ‘junk food’ kan tih ve thung leh Amerikan thil hrim hrim chu a ngaisang thrin. USA-a lehkha zir tura 1991-a Milan (Italy) atranga a chhuk thlak hnu, thla thum pawh a la vei hmain, mahni in ngeia bawl chaw (home-made food) lo tui bikzia leh hrisel zawkzia a rawn hmu chhuak a, khami hmaa ‘junk food’ a lo tih thrin kha ngaiin a kŭr a, a lo ngaihsan êm êm thrin chaw kha a ning hluah hluah a, ‘junk food’ a ti hlauh tawh zawk a ni. Ei leh in thilah, Zofa tu pawhin vairampura kan awm hnua kan ei châk ber leh râwp ber chu kan Zo chaw a ni duh hle. Vairampura seilian, dal (dailuah) leh alu-a chawm len, Zo-vaite erawh Zo chaw-in a lêm vak tawh lo; chumi rual chuan an lung tilêngtu thilte pawh a Babulon ruih mai a, chungho zingah chuan Zo tukverh hawng a, ni tina mahni Jerusalem lam hawia ngaituahna hmang thrin Zo Daniela leh a thriante ang hmuh tur an tlem tual tual.

Ka nupui nen Hmar trawngin kan inbia a, ka fate nen English kan hmang ve thung a. Kan nu nena lungleng taka kan sak dun thrin hla tam zawk erawh Duhlian trawnga phuah a ni thung. Zaipawlin thiam taka Handela ‘Halelujah Chorus’ an sak hi ngaihnawm ka ti; a mawi a, a ropui bawk. Mahse, a êr (soprano) ringawt sa ila, lunglen a ûm bo nghal ka ring. Halelujah Chorus avanga lâm hi ka la hmu lo. Kan Zo zaia herin sa ila chuan, kan lâm huai huai mahna. Kan sawi fo van ramah pawh hian kan Zo zai thluk, lengkhawm thluk ni loa Halelujah Chorus thluk ang chia Pathian fakna min rempui dawn a nih chuan, ka peih zawng a nih ka ring lo. Chu chu a nih laiin, inti changkang, thrangtharho tam tak chuan lengkhawm zai hi thring an ti a, an tuipui lo a, an sa thiam nahek lo. Chungho chuan ramsa leh mihring chawhpawlh atranga chhuak ni awm tak, taksa her sawih vaka hlahril chham kual, rap music an tihte hi an tuipui zaw mah a ni. Mawi an tih miau chuan, enge! Pian sual hi a tlai lo; kalchar huangah phei chuan, ni tina thil thleng reng a ni. Tin, kan chenna boruaka kan thil hlut zawngin thu nasa taka a sawi avangin, piansualna hi piandikna, ri ninawm hi rimawi, lung tilêng êm êm tu a ni thei. Chutiang bawkin, mi pakhat mittui tlakna hi mi dang nuihtirtu a ni thei bawk.

Kan nu lung tilengtu
September 19, 1980 Ningani khan Jordan rama awm Nebo tlang, Mosia sulhnu kalsan tawpna ber kan tlawh trumin kan nu nen Patea hla phuah, “Hmanah Mosian Kanan a thlir a” tih hla hi lungleng takin kan sa dŭn a. Mahse, a tak ngeia Nebo tlang kan chuan hma daih a Pherzawl tlanga kan lo sak thrin laia Mosia dinhmun tur kan suangtuahna kha a hmun ngeia ke lawnga kan rah nia kan tawnhriat aiin a lo ropui zawk daih mai! Chumi chanchin chu Thuthlung Ram (1997) ah phek 12 lai ka ziak tawh a, sawi nawn ngai lo-ah dah ila. He hla hi kumin 2012 hian kan nuin a duh thar leh a, a khat tawkin a sa a, a changin perhkhuang remsak pahin ka bûkpui ve thrin. A piancham August 15, 2012 India zalenna ni phei kha chu Pathianni a ni a, Delhi Hmar Christian Fellowship inkhawmah thingpui ruai kan threh a, chumi trum chuan zai thiam Roselyn ‘Hmelthra-i’ a saktir ngat a ni!

Hla phuah thiam Patea chu Thekte khua-ah a zin a. Chumi trum chuan Pautu khua (Chin Hills) a kohhran phuntu Upa pakhat Aizawl zin haw chu Thekte-ah chuan a riak ve a. A ni chuan Zosapte pêk, Mosian Nebo tlang atranga Kanan ram a thlir lai lem hi a rawn hawn a. Chu chu kawtkai bul, thlang lam deuhah antram huan palah chuan a târ a. Patea chuan uluk takin a thlir a. A khaw lal Thanga hnenah chuan, “Pu Thang, lung a va tileng ve le!” a ti a. Mosia chuan Israelte Aigupta ram atrangin hruai chhuak mah se, Kanan ram a luh ve theih dawn tâk si loah chuan a lunglen tŭrzia a dawnpui a, a rûm vang vang a. An khua Khawbunga a haw leh hnuah he hla hi a phuah a nih thu R.Lalrawna buatsaih ‘Mizo Rohlu’ (p.36) ah kan hmu a.

Hemi hlaah hian khawvel pahnih kan hmu a. Pakhat chu lei Kanan ram a ni. Hrehawmna leh fiahna tam tak karah Aigupta atrangin Mosia’n Israel fate a hruai chhuak a, ram tiam Kanan ramri a hruai thleng a, mahse ram tiama a luh ve Pathianin a phal si lo. Chumi dinhmun chu Mosia bula awm ve ang maiin Patea chuan,

Hmânah Mosian Kanan a thlir a,
Luah zo loin Lal thuthlung a phur a;
Kanan ram ropui leh a mawina a hmu,
Inchhira ngaiin a trap ang maw?

tiin a au chhuak ta a ni. Mahse, a dawtah, a thunawn a thlen hi chuan, khawvel pahnihna kan hmu a, chu chu Kanan Thar a ni a, chumi pana zin chu Patea a ni thung. Mosia ang bawkin, a Kanan thar pan chu Jehova hruaina loh chuan a chakna ringawtin a thleng lo ang ti a hriat avangin a hla thunawnah a hmang ta a ni. Ram hmasa hi ‘luah loh lungdi’ tih ang deuha Mosia tana Pathianin luah a phal loh, lei Kanan ram chu a ni. Patea lung tilengtu erawh chu lei Kanan ram ni loin van Kanan ram, lei Jerusalem ni loin, van Jerusalem a ni. Chu chu hemi hlaah vek hian ‘lung tileng tlâng’ a ti miau mai a, phaizawla awm Delhi pawh ‘Delhi tlang’ kan tih tlat ang mai hian van ram pawh a ti-tlâng ta hmiah a ni. Hei hi kan Rih Dil rama Jordan Lui a lo luan luh atranga Zofate khawvel awm dan tlangpui chu a ni.

Phaizawl pawh tlanga kan chantir chhan hi enge ni ang le? Israelho nena kan inanna pakhat chu a ni ve chiang khawpin ka ring. Mihring hi min uaptu kan chenna khawvel leh boruakin kan rilru leh ngaihtuahna puthmang nasa takin a hruai a. “In luah tur ram chu tlâng leh ruama khat, van ruahtui dawng tam ram a ni” (Deut. 11:11) a tih tlat avangin, chu chuan an ngaihtuahna a luah a; phaizawl chu an hmelma Kanan mite chenna ram leh a hmaa kum 400 chuang bawih an nihna Aigupta phaizawl nen emaw, Babulon phaikuama an saltanna hmun, zalen lohna khawvel nen ngaih fin chu thil awm rêng a ni. An luah tur a sawi tlangram thawveng leh Zofate chenna ram zawng zawng pawh a inang thawkhat hle. Zion tlang emaw, Kalvari tlang emaw te hi Jerusalem khaw chhunga awm ve ve an ni a, tlâng pawh an ni chiah lo; mual pawng, te tak te an ni ve mai. Mahse, sakhaw histawri-ah hmun pawimawh an luah tlat avangin,

Chung lam Jerusalem thar khi,
Mi thianghlimte khawpui a ni;
Tah chuan Lal Immanuelan ro a rêl e,
Kan pan Zion ram chu ka ngai lehzual thrin

tiin thlaraua kan la luah tur ram chu kan tehkhin a, chu ram lam chu hawiin, Patea zai zawmin, kan sa awl lo mai a ni.

Kum 1910-40 bawr vela lengkhawm zai thluka tualtro hla an phuah tam ber chu van ram ngaih hla a ni ti ila, kan sawi sual tampui lo ang. Chumi ram chu an ngai ngawih ngawih a, luah hlàn an nghakhlelh a ni. Tualtro hla hmasa ber pawla sawi, 1919-20 vela Patea hlaah chuan,

Ka ropuina tŭr leh ka himna hmun,
Râl hlauhawm leh tritna awm lo chu;
Thlalĕr atrang hianin ka hmu rinin,
Chu hmun hlun chuan min tuam vêl vangin.
Ka thlir ni tin ang, ka thlen hma loh chuan...


tiin a lung tilengtu ram chu mi rawn hmawrhmuh a, lungleng takin kan kiu rawng rawngt ta mai a ni. Chumi hnu rei vak loah C.Z.Huala chuan,

A hmangaihna ram eng mawiah khian,
Amah chu chatuan varparh a ni;
Hrehawm tuar mah ila, hemi khawvelah hian,
A ramah chuan min la hruai dawn si


tiin a rawn au chhuak leh a. Chumi ke chheh chu zuiin R.L.Kamlala chuan,

Angel varte lenna,
Ni tla seng lo ram khi;
Aw, i thisen zarah,
Engtik nge ka thlen ang?


a rawn ti ve a. Mitdel leh zeng Hleithangpuia (Hleia) pawhin Vervek atrangin, “Aw ram hlun, ka ram ropui, A ngaiin ka riang lua e” a tih chang ni loin, ‘kum sang rorel tur ni ropui’ a nghah chu

lo thleng har a ti lutuk a,
A châm rei ngei ka Lal ram tiam,
Ram luah thu la tŭr thangvanah;
Zaiin ka au zêl dawn asin,
Lei Zion a ngui zo ta


a ti thlawt a ni. Heta a ‘Lei Zion’ hi Jerusalema ‘Zion’ chu a ni lo phawt mai a, ngaihtuah tham tak a ni. Jordan luiin kan Rih Dil a chim pil hnu hian Baibula hmingin kan hming a luah lan mek a, ‘Zion’ hming pu pawh kan tam ta hle. Mahse, ‘Lei Zion’ chu enge ni ta ang? Isua lo kal lehna tur nghakhlelh taka thlirtu, ringtute a tihna em ni ang? Hetiang trawngkam thar, thlir dan thar leh sawi dan thar an phuhchhuah thiam hi hla phuah thiamte danglamna a ni.

Piah sarih piah ram
January 13, 1992-a Aizawl tlanga thrianpa Siamkima Khawlhring kan vui liam ni chuan a dam laia a hla duh êm êm chu a thlah nan kan sa a. Chu chu 1891-a L.W.Mansfield hla phuah, Mizo trawnga Rev. Chuautera lehlin “Chhûm zǐnna piah lamah chuanin” (Beyond the light of setting suns) tih kha a ni a. He hlaah hian thih hnua kristiante rochun tur ram, Pate-an “Ka thlir ni tin ang, ka thlen hmah loh chuan” a tih kha hla phuahtu hian ‘piah riat ram’ a nih thu min hrilh a. Mahse, letlingtu hian piah sarihin a chantir a, chungte chu: chhûm zǐnna piah, ni êng piah, zan arsi ènna piah, natna leh buaina piah, hringnun mak piah, thihna daihlim piah leh zan thim piah.

Mahse, thrianpa Siamkima lung tilengtu ber ni awma lang chu piah sarih piah ram aiin ‘zalenna ram’ a ni zawk awm e. Chuvangin, a thu ziak thlan khawm, lehkhabua a chhuah chu ‘Zalenna Ram’ tiin a hming a vuah a. ‘Zalenna Ram’ chu eng tihna nge? Khawiah nge a awm? Piah riat piah emaw, Buddha zirtirna, kawng dik pariat (eight-fold path) zawhtute dawn tur emaw, kan sawi fo pialral emaw lam pawh a ni kher lo ang. Rabindranath Tagore-a Nobel Prize hmuhna (1913) Gitanjali No. 35-a a sawi (Where the mind is without fear) nen khan Siamkima ‘Zalenna Ram’ hi a inzawl hle mai thei. Kum 1973-a Hmar trawnga ‘Gitanjali’ ka lehlin lai chuan hemi bung hi vawi tam ka chhiar nawn a, ka baihat a, kan ram leh mipui tan ka duh ve avangin rilruin ka chham ka chham thrin a. A ram leh mipui tana a duhsam a sawi hnu a, thu khăr nana “Chumi zalenna/engthawlna van ramah chuan aw Pa, kan ram hai ang thrang rawh se” (Into that heaven of freedom, my Father, let my country awake) a tih lai ka thlen apiangin ka hnuk a ulh thrin. He ram hi thih hnu chauha engthawlna ram zawng a ni lo tih a chiang. Isua min zirtir anga kan trawngtrai changa “I ram lo thleng rawh se” tih hi a taka a thlenna, lei leh van a infawhna khawvel a nih ka ring ber. Piah ram ringawt chu a ni lo. Tin, khawsak zawi zawia a rawn changkan chhoh zel rualin, van ram ngaihna a zuai tial tial a, ram hmasawnah phei chuan an lung a leng hman tawh lo a, lêng hman a nih pawhin mobile ‘on’ leh ‘switch off’ inkar a ni deuh tawh mai.

Damhauhva lung tilêngtu
Kan hla phuahtute zinga pa dangdai deuh nia ka hriat chu Lallianchhunga, a nausen laia awmtuin a dam a hauh avanga “Damhauhva’ tih hminga a koh, dam rei châk êm êm,

Hnutiang hmatiang ka dawn chângin,
Dar tui ang ka luang ral tur hi,
Lung a awi lo e


tia tlâng rèl pawh dawn loa hringnun leh nun hlui liam tur ring taka trahpui ngam kha a ni. Ani anga ‘khawtlang lunglen’ tuar nasa hi an vâng hlein ka ring. Chumi khawtlang lunglennaa inphûm, mak danglam deuh mai chu “pipu sulhnu hnam tin lunglai kuaitu” tiin hming thar a vuah tlat mai a ni!

Hei hi ‘histawri zŭn’ ti ila, a sual tampui lo ang. Zoram tlang tina cheng mihring, thing leh mau leh hnim tinrêng, ram sa leh thilnung tinrêng leh a mual leh tlang te chu kan sulhnu ngaia uaiin a hmu a. Chu chu Siamkima’n Rih Dil Leh Mizoram a lang thei leh lang thei lo ram a sawi, kan hriat leh hriat loh lai pawha rilru chhungril bera la bet tlat reng chu a ni awm e. A khawtlang lunglenna zimtu ber chu ‘ral ta rii riai uina` a ni. Chu chu histawri lama tui mi, entirnan thrianpa B.Lalthangliana te, ka tupa Dr. Lal Dena te leh keimah ngei leh mi dang dang pawhin a ral mai tur kan phal lo a, ziak ngeia dah thrat tumin kan trang a ni.

Ka lung tilengtu
Mi tam tak lung tilengtu chu nunhlui liam hnu te, thihna avanga lungduh kan thren tak te, luah loh lungdi te, vanglai hun te leh thil hrang hrang a ni ang. Lo la thleng tura kan beisei, kan la luah tura kan rin nun leh ram te pawh a ni bawk ang.

Ka naupan lai chuan fŭr emaw favang khaw thiangah kan khua Pherzawl tlangah thruin ka hawi vel a, ka hmuh phak kawlrawn piah lamah enge awm ang tih suangtuahin, ram hla takah ngaituahna thla zarin ka vak vel thrin a. Piah ram hrim hrim hian mihring ngaihtuahna a hîp a, hmuh loh ram chuan lung min len a. Mahse, kan hmuh hnu chuan khami hmaa hmuh kan châkna kha a tibo thrin. Pathian khawngaihna zarah, khawvela khawmualpui zawng zawng hi ke ngeiin ka rap tawh a, Pherzawl tlanga ka suangtuah thrin tam tak kha suangtuah a ngai tawh lo a, hmuh ka châk êm êm thrin te kha hmuh châk a ngai tawh lo. Van ram awm dan tura ka lo suangtuah dan pawh ka thlak daih tawh. Tin, kum tam tak hi chawlh hun awm lo khawpa hna thawk, ka mut chhung hi ka chawlh hun a ni tawh deuh mai a, khawharna leh lunglenna hun ka neih tawh lo a ni ber. Tin, nun hlui ngaia uai aiin hma lam thlir hi a hlawk zawka ka hriat avangin, chutiang lam chuan ka hun ka hmang hnem tawh zawk.

Ka lung tilengtu pakhat chu Damhauhan ‘Pipu sulhnu, hnam tin lunglai kuaitu’ tia a sawi, histawri zŭn hi a ni. Ni tinin sulhnu kan kalsan a, chumi rual chuan kan hnam thil hlute pawh hluihlawnin kan theihnghilh zel a, khawhar leh lunglen hla thra tak tak te pawhin kan khawvelah hmun an chang tlem tial tial a ni. Ni tinin an ral zèl a, an bo hlen ang tih hlauhawm tak a ni. Thil hlut inthlak danglam zel hian a hmaa thil kha a rawn luah lan a, a luah lantu kha a dangin an rawn luah lan zel a. Hemi hringnun kal kual (circle) inthlak reng hi kum bi ang maiin a kual a zawh hunah a bulah bawk a rawn intran a, khami hmaa kual kha rawn zawh leh a tum a, a awm tawh loh chuan thil danga thlak a ngai thrin. Chutiang chuan kan hla hlui, kal kalchar huang atranga phuah hlate kha a ral hlen hman chuan thar thawh leh rual a nih dawn loh avangin, ka ui êm êm a, chumi kan ro hlu ral ta riai riai chuan ka lung a tileng a ni.

Ka lung tileng lehtu chu Zofate kan insuihkhawm leh hun tur hi a ni. ‘Zoram khawvel’ hi mumang rama awm, ngaihtuah buai chi pawh ni loa sawi pawl pawh tam tak kan awm ka ring. Chumi ngaihtuahna chu an dai phak chin a nih chuan han hnial vakin awmzia a nei lo. Mahse, rinna mita thlirtu chuan thil theih a nihzia a hmu a, chumi thil hlen chhuahna tur chuan inbuatsaih lawk a ngai. Pathianin Abrahama chu ram a pek tur lam pan turin thu a pe, mahse chu chu kum sang engemaw zat hnuah zawi zawin a lo thleng chauh a ni. Chumi kalkawng buatsaih nana Pathianin ram a hman ber chu Aigupta a ni ti ila, kan sawi sual ka ring lo. Keini pawhin chumi kawng chu kan zawh ve a ngai a, kan Aigupta, vairampur hmun hrang hranga an hriatna, thiamna, finna leh hausakna kan tana hai chhuak tura kan inpuahchah lawk a ngai.

Ka fate hi kan sawsaiti piah lam khawvela seilian tur leh khawvel pum huap intlansiaknaa tel ve phak tura Pathian khawngaihna zara ka duan an ni a. Chumi atana pawimawh êm êm zinga mi chu English thiam a ni a, ka fate hian keimah aiin an thiam vek bawk a ni. Chumi trawng hmang chuan khawvel an dawr ang a, khawvel thiamna, finna leh hausakna hai chhuah an tum ang a, chhawr khawp an hai chhuah hunah kan ram leh hnam din chhuah nan kan la hmang dawn a ni tih hi ka hmathlir a ni. Chutianga Zofate zingah hian Birlas, Tatas, Hindujas, Ambanis, Mittals le kompani lian tak tak kan Aigupta hmun hrang hrangah kan din khup hunah chuan Zoram khawvel hi tak ramah a chang loh theih loh. Zofaten lei hringnun chhung leh a piah lamah zalenna leh engthawlna van ram kan luah ve ve hi Pathian duh zawng leh lawm zawng a nih ngei kei chuan ka ring. Chumi ram chuan ka lung a len a, dingdihlipin ka thlir reng thrin a ni.

(Delhi October 29, 2012)

No comments :