Search

TOTAL ARTICLES: 514

Oct 5, 2014

Zoram Khawvel: Hnam Dangte Mit Atrangin


NOTE: This article is written for Odisha Mizo Association for its upcoming magazine and no part of the article is to be lifted or used prior to the publication of the said magazine and without the written permission of the author.

Progress is impossible without change,
and those who cannot change their minds
cannot change anything.
- George Bernard Shaw

Ka thu buan tura min bituk hi chik taka bih chuan, han chhiar thuaka chhiartuin a awmze pawnlang a hriat leh pawm dan anga buan mai theih chi a ni awzawng lo. Buana hmaa kherh tih ang khan, eng sîr (parameter) atrangin nge buan tur tih sawi fiah zet loh chuan, buan ngam mai chi a ni lo. A chhan tlêm sawi hmasa ila.

Zoram Khawvel chu khaw nge?
A hmasa berin, ‘Zoram Khawvel’ hi eng tihna nge, eng chin nge a huap, eng anga zau nge? tih zawhnate hi chhan hmasak phawt a ngai. Pawlitiks trawngkam (political terminology) a ziak ngeia a lo pian hun chu Rangoon (Yangon) a ka awm lai, kum 1989-a Mizorama ka biakzin hmasakna ber chanchin (travelogue), ‘Zoram Khawvel’ tih hming chawia lehkhabu lo chhuak kha a ni mai awm e. Chumi kan sawi avang chuan, zoram khawvel hi chumi atranga intran tihna a ni lo. Hmakhawsang, Chhinlung atranga zawi zawia lo piang leh thrang lian, Zo hnahthlakte khawvel zawng zawng huap sawina trawngkam thar lo piang a ni mai zawk.

Kum 1997-a chhuah, Zoram Khawvel-4 (p.222) ah hetiang hian ka ziak a: “Zofate chenna hmun leh ram zawng zawng hi Zoram khawvel a ni. Chu ram chuan ramri (boundary) huap chin a nei lo a, kawl bul (frontier/horizon) erawh a nei. Kawl bul, kawlvalenchham tawp nia i ngaih i thlen hunah kawl bul hla zawk i hmaah a lo inzâr leh zel ang. Chumi khawvel chuan van thleng a huap, Mizo-Israelte thlengin” tiin. Zoram khawvel chuan Zofate chenna hmun leh ram zawng zawng, an thu leh hla zawng zawng, an ngaihtuahna leh suangtuahna khawvel thlengin, a huap vek a ni.

Chutianga zau chu ni mah se, hmun hrang hranga chengten Zoram khawvel ni-a kan ngaih leh huaptir chin a inang lo thluah a ni. A tlangpuiin, Duhlian trawng hmang, Mizorama chengten Zoram khawvela an ngaih chu Mizoram khawvel a ni. A sawi fiahna hnai ber chu, Mizoram pawna Mizo Inkhawm (Mizo Service/Fellowship) hi a ni awm e. Ka tawnhriat chinah chuan, trawngtrainaa Zoram tana thil dilsak tur emaw, hriat reng tur emaw thu an puan chang hian, dannaranin Mizoram pawn lama cheng Zofate hi an huaptir ngai lo a, an trawngtrainaah pawh an telhtir ngai hek lo. Chumi aia zau hreta thlirtute chuan, Duhlian trawng hmang zawng zawng an huaptir awm e. Mahse, Zofate zingah hian Duhlian trawng hmang chu hmun thuma threna hmun khat pawh kan ni kher lo ang. Delhi tlangah phei chuan hmun ngaa threna hmun khat pawh kan ni tawh awm lo e. Sorkar ofis hrang hranga thawk Zo hnahthlak a za ruala chhiar tham awm tawh zingah hian Mizoram atranga lo kal chu zing lam arsi zat pawh kan ni pha tawh lo. Chutiang bawkin, USA-a Zo hnahthlak sing hnih chuanga inchhiar awm tawhte zingah Mizoram atranga pêm chu zaa sawm pawh kan tling lo ang. Chuvangin, ‘Zoram khawvel’ kan sawi hian eng chen nge kan huaptir tih zawhna hi chhan har tak a ni.

Hnam dangte chu tute nge?
Chumi aia chhan harsa zawk mah chu a thuhruai pahnihna (sub-title), “Hnam dangte mit atrangin” tih hi a ni. Tute nge ‘hnam dang’ kan tihte chu? Zau zawka kan thlir chuan, Zo hnahthlak ni ve lo, min awpbehtu sorkar hmasa leh hnuhnungten min ngaih dan leh hun hrang hranga kan chanchin ziaktuten min hmuh dan tar lan a ngai dawn a ni. Chutiang chanchinbu leh lehkhabu hrang hranga chuangte denchhena fumfe taka tih dawn chuan, a lak khawm nan kum tam tak research tih a ngai hmasa phawt ang.

Zîm zawka lak chuan, Mizoram leh pawn lama cheng, Duhlian trawng hmangho tukverh atranga thlir a ngai ang. Mizo ni si, engah nge Mizo trawng i hman loh? Mizo ni si, engah nge Mizo trawng i thiam loh? ti pawl thlirna tukverh atrang chuan Duhlian-Lusei-Mizo trawng hmang apiang Mizo, a hmang lo apiang Mizo lo, hnam dang mi-a ngaih an ni. Unau pawh ni raw sek sek, a hmangtu chu Mizo, a hmang lotu chu Mizo loa dah an ni. Chu chu Mizorama chengte dinhmun a ni tlangpui awm e. Chumi tehna fung atranga thlir chuan, Zo hnahthlak hnam hrang hrang trawng hmangten Duhlian trawng hmangho khawvel an hmuh dan tar lan chu ka sabzek buan tur a ni ang. Mahse, a khingbai dawn a ni.

Keiman pawimawh bera ka ngaih chu miten min hmuh dan aiin keimahni kan inhmuh dan a ni. Mihring hi mahni kan inhmuh dan leh indah dan angin kan nung ber. Mi rinawm leh dikah kan indah chuan chutianga nung chu kan tum a, mi depde leh bumhmang ni turah kan indah chuan chutianga khawsak chu pawi tihna kan nei lo. Swiss psychiatrist leh psychotherapist Carl Jung (1875-1961) chuan. “Your vision will become clear only when you can look into your own heart. Who looks outside, dreams; who looks inside, awakes” (Nangma rilru ngei i inen fiah theih hunah i thil hmuh dan a fiah chauh ang. Pawn lam thlirtu ngaihtuahna chu a lêng kual a; mahni chhung lam daptu chu a thrang harh thrin” a lo ti a, a dik kumkhuain ka ring. A sawi laimu chu mahni inen chian pawimawhzia a ni. Zoram khawvela chengte hian tu nge ka ni tih miten an ngaihdan min hrilh aiin, keimahni indap chhuah a, tu nge leh eng nge kan ni tih kan inman chhuah hunah kan thrangharh tak tak chauh dawn a ni. Tunah chuan Lord, Alfred Tennyson (1809-1892) hla ‘Ulysses’-a Lotus Eaters ho kha kan ang berin ka hria.

Sorkar min hmuh dan
Zoram chhak leh thlanga chengten sorkar kan dawr hmasak ber chu Kumpinu sorkar a ni awm e. British lalram hnuaia ramper (colony) dinhmuna kan chuan luh hma chuan tu sorkar hnuaiah mah kan awm hman tak tak lo. Awmhmun nghet khuar hman loin kan insawn reng a, kan sapa vah a ni ber. Chin Hills kan chuan kai hmain Kabaw phaikuamah rei fe awm ni tura kan sawi thrin hi a dik chuan, Shan lal ‘swabaw/saohpa’ an tihte awp behna hnuaiah engemaw chen kan khawsa tihna a ni ang. Khampat kulh kan sawi thrin pawh hi Shan lal sak a ni. ‘Shan’ hi Kawlhoin an kohna hming a ni a, anniho chuan ‘Tai’ an inti. An chanchin fumfe taka zir duh chuan Sai Aung Tun buatsaih ‘History of the Shan State from its origins to 1962” (653 pages; Silkworm books, 2009) chhiar a thra ang. Chu chuan China ram atranga kan lo thlang tlak dan ni thei awm pawh ngaihdan thui tak a pein ka ring.

East India Company-ten China nena thingpuia sumdawnna a pumbilh thrin chu 1833-a an tihtawp avangin, India ramah thingpui chin ve dan kawng an dap a, chumi atan chuan Assam ram thra berin an hria a, kuli tam tak ruaiin ngawpui dur khup mai chu an thriat ta mup mup mai a. Cachar phaiah pawh thingpui huan tam tak an rawn siam a. Chung thingpui huante chu kan miten an zuk rûn thrin a. Kum 1849-1893 chhungin vawi 13 an rûn a, kum 1871 phei kha chuan vawi 6 zet an rûn a, Mary Winchester pawh Alexandrapur atrangin an rawn hawn a nih kha. Hnam kawlhsen tak, ralthuam chakna hmanga tukdawl ngaiin Kumpinu sorkar chuan a ngai a, kum 1872 khan a aitecheu nan an rawn hrang chho a, kum 1889-90 khan a siruk lain an rawn thawk leh a, chu chu British-ho chuan ‘The Chin-Lushai Expedition 1889-90’ an vuah a, Mizote chuan Vai Lian Vawi Hnihna kan ti. Kum 1891 atrangin Mizoram chu Kumpinu rorelna hnuaiah a lut a, Chin Hills pawh 1892-94 inkarah a lut fai ta vek a ni. Chutiang bawkin Manipur leh Tripura pawh British-hoin an tudai a, an Rêng-ho hmangin thuneihna an kengkawh a, mahse ramperah an siam ve lo.

Chik taka kan bih chuan, British hoin Zofa tam ber chenna ram zawng zawng a rual deuhthawa an rawn lak hi chhan pahnih lian tak awmin a lang. Pakhatna, an sumdawnna tibuai thei tlangmite chu tudai a, kristian sakhua hmanga an rilru hmin a, lamtranga siam. Pahnihna, heng tlangram khawkrawk leh chhengchhiate hi an ramper hum nana kulh banga hman remchang nia an hriat vang. Heng hun lai hian an inchemharpui fo thrin France chuan tuna Vietnam leh a chheh vel ram, Indo-China tih thrinah hian kua nasa takin a hreuh a. A rawn chak chhoh zel a, Burma ram phaikuam thleng a lak chuan heng Zofate chenna tlangramte hi lung pala hmanga lo dan an tum a ni. Hemi hisapna hi French-ho lakah hmang lo mah se, Indopui Pahnihnaa Japanho rawn hrang thlate lo dan nan an hmang trangkai hle a ni.

India sorkar pawhin chhak tlangram, Bay of Bengal thlenga birh thla pawimawhzia hi a hriat fiah deuh deuh rualin ngaihsak a hlawh deuh deuh ang. Ruahtui tamna ber ram, in atan leh kawlphetha siamna atana khuah tur lui tamna, thing leh mau tamna, chawlhna hmun nuam tak tak siamna tur tamna, khawnvartui leh gas tam tak awmna, sum tam tak senga tihvawh chawp ngai loa khuanun boruak nem leh nuama a thuam, par mawi tinreng leh thlifim lenna ram a ni. Khami hmaa helna avanga ‘ralmuang hmun reng hi a awm lo’ tih hla an sakna hmun kha, abikin Mizoram phei chu a ram chhunga ralmuanna ber hmun a lo chang tak avanga sorkar laipuiin ‘Peace Bonus’ a pek hial ram a lo ni ta a ni.

Chutiang chu thil awm dan a nih laiin, lehlamah mi chawmhlawma awm, leiba ngah luattuk hi, eng angin inhmuam up mah ila, kut kan dawh chhung chuan zah kan phur lo a, hmai dâkin khua kan hawi ngam lo a, min Siamtu timualphoin kan hêk reng a ni. Kan kutdawh atranga kan sum hmuh, dik lo taka kan siak chhuah hmanga rawng kan bawlte hi engkim hretuin engtin tak ngai ang maw!

Tunah India sorkar chhak nawr pawlisi (Look East Policy) chu ngawr takin a kal mek a, kawng zau zawk leh thra zawk an sial mup mup a. Helho pawh kum 2003 lai atrang tawh khan beihpui thlakin an tawmbûk atrangin zawi zawiin an hawl chhuak a, an SoO (Suspension of Operation) bawmah khung vek tumin hma an la a. Chumi ke chheh rual chuan sumdawng an rawn lut tran a, thawktu tam tak an rawn hruai a. Moreh/Tamu kawng, Tiddim Road/Singat kawng le Champhai/Triau kawng pathum hi Kalemyo (Tahan) chhun vek tura duan a ni a. Tuna an tihfel lai mek Moreh/Tamu inkalpawhna leh sumdawnna kawng ringawt pawh hi an hawn zalen hunah chuan tun aia let tam sumdawng leh an mi chhawrte an rawn fuan khawm dawn a ni.

Chumi kalkawng, khan pawimawha ding chu kan zoram khawvel deuh vek a ni a, kan kawt zawlah mana leh vahmim a sûr tran mek a ni. Chu chu dam khawchhuah nan kan hmang ang em? Nge, chîm ralin kan awm phah zawk dawn? Chumi hunah chuan, tuna Zofate Jerusalema kan ngaih Aizawl hian a dinhmun a la luah reng ang em? A luah reng dawn chuan tun hi tran lak hun, hun lawmawm chu a ni. A ruh no no chhuahna khawvelah hian, ‘Lalpa zawn chhuah ram’ tiin chhun-zan zawmin au mah ila, eng huai mah an tlan chhe lo ang. Chumi indona, hriamhrei tel loa finna leh remhriatna hmanga inbeihna chu hmachhawn ngam turin kan inpuahchah a ngai. Ram hruaitute chuan tun hi chhun-zan zawma mutmu tuah hman loa hma lâk hun a ni. Rual kan banna tur mai ni lo, kan khûmna tur kawng kan sial a ngai. Nazaret Isua kal lai hun ang kha a ni. “A tlai lu ta” kan tih hun a lo thleng palh dah ang e.

Mi dangten min hmuh dan
Kum 1992 January-a Mizorama kan zin chhunga thla ka lak, abikin Aizawl thlalak engemaw zat chu chhuang takin Milan (Italy) kan thlen thlak hnuin kan inleng, Italian mi thiam sang, India ram chanchin hre tak, Nobel Prize winner Amartya Sen te ang maia fing leh hriam chu, ka entir a. Zofaten hma kan sawn ve tawhzia hrilh fiah nana chhuang taka ka entir a ni ber a. Ka rin loh zawng tak maiin ani chuan, “In ram hruaitute an â zo ta em ni? Engati nge hetiang pucca in rit pui pui hi khăm pangah sak an phalsak? Hlauh nachang an hre nang e? Lirnghing 5 Richer Scale-a chak pawhin nuai se, a chim chhe vek dawn asin!” a ti a. Ka zak hle. Chu chu hnam dangten min hmuh dan a ni. Kei ngei pawhin ka zin hmasak bera ka hmuh dan a ni. Chumi sawi nan chuan a thuhruaiah pawh, ‘An uai tang fir fer’ tih ka hmang a, sawi a hlawh hle. Zoram khawvela kan thlan laih tawhte zingah chuan, hmasawnna atana sum min pek tam tak ei raltu, Aizawl thlan hi a zau ber leh thuk ber chu a ni.

1966-a helna avangin khawpui liana chanchinbu-ah pawh kan lang zeuh zeuh a, mi vengva chin chuan min hre ve tran a, mahse min engto vak lo. Bengvar inti fe fe pawhin Aizawl hi Arunachal Pradesh khawpui emaw an ti mai. Mimir phei chuan tun thleng hian Mizoram a awm leh awm loh an hre lo. Ram buai lai chanchin kha lehkhabua ziak an awm zeuh zeuh a, mahse chhiartu an tam lo. Thesis anga ziaktu tam ber chu Theology zirho an nih ka ring a, mahse a bu-a chhuah an tlem avangin chhiar tur a vang a, hnam dang phei chuan an chhiar lo hulhualin ka ring. British hun laia roreltute leh misawnarite khan thu ziak an hnutchhiah hnem berin ka ring. Chungho thu ziaka kan nihna an sawi berte chu: hnam hnufual leh mawl, kawlhsen, lu la hnam (headhunters), an lalram leh ramper humhalh nana hman trangkai tura misawnarite hmanga kan rilru hmin an tumate kan ni. Alexander Mackenzie buatsaih, ‘History of the Relations of the Government with the Hill Tribes of North-East Frontier of Bengal’ (1884), a hnua ‘The North-East Frontier of India’ tih a an kaihtawi (1979) kha kan chhiar chuan, kan khawvel leh kan hmel puthmang min hmuh dan a chiang thawkhat hle-in ka hria.

Chu chu entirna tlemte chauh hmangin han tuihnih hlek ila. British Kumpinu rorelna hnuaia kum 55 lai kan awm chhung khan an thuneihna leh sakhaw rawn paipawn, an kalchar ziaranga an thuam tawh chu hmangin min bawih hneh hle a, mingo hrim hrim ngaihsanna leh chungenna kan rilruah an tuh nghet a, Pathian thawthanga dah pawh kan awm reng a ni. India ramin zalenna a hmuh dawn pawh khan tam tak chuan Kumpinu pawnfen tlang vuana khawsak kan la duh reng a ni. Crown Colony hnuaia awm beisei pawl kan la tam a, chumi rilru chuan MNF Movement pawh kha a rawn hring chhuak a ni. Zalenna duh vanga rammu ni bawk si, kan awhna chângah bawk tăn zui zel duhna thinlung hi, a hmaa a hming kan lam tak psychiatrist leh psychotherapist Carl Jung-a ten chhui se, a ngaihnawm hlein ka ring.

Kan pawlitisian-ho zinga lâr ber pawl Ch. Saprawnga chuan, a lehkhabu ziak KA ZIN KAWNG (1990) ah, “Mizo han tlawm vek chu, an tlawm ngawih ngawih mai a. Saphovin an hrual nasat poh leh an tlawm nasa mai a. An independent lai te kha ngaih let lehna emaw, neih let leh tumna emaw an nei let tawh ngai reng reng lo” a ti hmiah a. Chumi atranga kum sawmhniha Keihawla Sailo buatsaih lehkhabu (2010) hmingah chuan, Sapho leh Mizo lalten min hrual nasat lai ber hun kha GOLDEN HISTORY OF LUSHAI HILLS (Zoram-Chin-Lushai Country) tiin a vuah reng asin! Ramper rilru (colonial mindset) puten kan khawvel kan hmuh dan leh kan rilru saltanna (mental slavery) atranga zalen duh pawlin kan hmuh dan hi a inpersan hle a ni. YMA thlengin an tih loh tur an tih chang a awm thrin hi kan rilru saltanna vuakvetin a hrin chhuah niin a lang. Khawiah pawh kan khawvel tiphîr thrintu, kan thil hlut thlak danglamtu chu pawn lam atranga thli dang lo tleh lut a ni duh fo.

Keimahni kan inhmuh dan

Lu la hnam?
Mingoho, abikin misawnarite khan an ram lama mite ngaihsan hlawhna tur leh thawhlawm khawn nan Zoram khawvela chengte hi hnam kawlhsen leh lu la hnam (headhunters) angin min sawi thrin a. An ramah an hote threnkhat an hruai a, an miten mihring leh ramsa inkarah min lo dah ber a, ennawma hman atan min lo beisei bawk a. Lu la hnam ni thrin, kristiana min siam dan uar tak leh lung no takin an sawi a. Keinin a aia uar zawk mahin, “We were headhunters before, but we have now become heart-hunters” tiin kan inhralh thrin. Tun thleng hian chutianga inhralh duh kan la awm. Min chhuahzalentu tur ‘thutak’ kan la man fuh loh vang pawh a ni mai thei.

Zofate hi lu la hnam kan ni ngai lo. Eng emaw hunah chuan hnam tin zingah khua leh khua an inrûn a, hnam leh hnam an indo a, an inthat a, an thahte lu an la thrin. Chumi hun chu Zofate zinkawngah pawh kan pumpelh bik lo. Hnam threnkhat chu an kalchar emaw leh sakhuain a phût avanga mi thata an lu la thrin an awm. Chung mite chu lu la hnam tiha hriat an ni. Mahse, phuba lakna avanga mi lu lak hi lu la hnam nihna a ni lo. Israela thlahte tluka indo leh insuam nasa hnam dang chanchinah hmuh tur a tam awm lo e. Chu chuan lu la hnamah a siam chuang lo. Lu la hnam anga kan insawi luh hi kan sum duhthawh vang a ni. Mahni zahawmna pal zûta sum duhna avanga nawhchi zawrh nen a danglamna a awm lo. Chutiang titu ber chu sakhaw rawngbawltu an ni duh chawk. Sum lam nana hnam zahawmna hralhtu an ni ti ila, kan sawi sual tampui lo ang.

Lalpa zawn chhuah ram?
Hemi thu hi han pawt fan hlek ila. Baibula awm rêng rêng loh kan Baibulah dah lut a, “Lalpa zawn chhuah ram” nihna kan inpekte hi a hawtu ber ni tur si, a lawmtu berah kan trang. Hemi thu lawi lo leh zahpui awm hian kan thu leh hla kan baptis loh chuan kan pawlitisianho leh kan puithiamten seramu kan thur tawh loh. Engah nge engkim siamtu leh hretu zawn chhuah hial ngai khawpa ram pilrila awmah kan indah le? Saptrawnga ‘to cut off one’s nose to spite one’s face’ (mahni hmel chhiat run avanga mahni hnar hleh thlak) an tih ang chiah a ni.

Hemi thu hi Deuteronomy 10:12-a mi a ni a, “LALPA in Pathian zawn chhuah ram a ni a” tiin kum 2003 edition (BSI) thleng khan kan Baibul-ah a la chuang a, mahse English text a engah pawh hemi “Pathian zawn chhuah ram” tih trawngkam hi a chuang ve lo. Tu nge hetiang thil lo dah ringawt chu le? Mi rawn pawh hmasatu chu British sipaiho leh an hnung rawn zuitu misawnarite an ni. Kan misawnariten Baibul min lehlinsak lai khan, Pathian thawthanga indahin, hetiang hian an lo ti mai em ni dawn le? An lo dah pawh ni tehreng se, engah nge siam thra loa kum za chuang daih min hmanpui tlut tlut chu le? Kan ram hi Lalpa zawn chhuah ram maw? Kan Pathian leh he rama chengte hi kan va han inhmu nêp ve le! Tun lai trawnga lehlin Baibul, 2005 edition-ah kha chuan zawn chhuahtir tawh lohin an ‘duattir’ tawh zawk a ni.

Mingo valin hnutiang min chhawn?
Kan hla zinga lâr pawl tak chu ram buai lai, 1967-a Suakliana phuah, KHAW KHAWM HLA hi a ni awm e. Chang thumnaah chuan,

Ka dawn sei ngam lo kan ram lungngaihna hi,
Sappui lungfing mingo valin hnutiang min chhawn;
Kan ram riangte boral tur tungding turin,
Rairah chhantu chung Pathian ka ngai vawng vawng


tih a chuang a. “Sappui lungfing mingo valin hnutiang min chhawn” ti lai hi ka sak changin emaw, mi sak ka ngaihthlak changin, ka tîm uai uai thrin. A hmaa kan sawi, Saphoin kan rilru min bawih nasatzia leh chumi hrêngah chuan kan la tang reng a ni tih chiang taka hriltu a ni. Chumi zŭnah chuan mi tam tak kan la uai reng a; mingoho an trin hma, Bawrhsap Macdonald-a kan hrawn laia tuten emaw Crown Colony hnuaia awm thra zawk awma an sawi rik chu ‘luah loh lungdi’ anga ngaiin, chumi mumang chu tak rama chantir tumin, beihpui kan thlak a, kum sawmhnih lai thisenin kan ram a bual a nih kha. Tak rama cheng, lungawi taka Bharat Mata pawnfen vawn chu thil thra zawk ni tura ngai Mizo Union hruaitute chu ram leh hnam hralhtu anga puhin kan sawisel nasa hle. A thren erawh chuan Chhak Zorama kan hmel anpuite nena khawsak tlan chu thil thra zawk nia ngaiin Zalen Pawl kan din bawk a. A tute nge dik zawk chu hunin a la rawn hrilh zel ang. A enga pawh chu ni se, mingoho khan an duh thua hnutiang min chhawn a ni lo. Kawr pawh ha lo, hrènpereng kaih, kan hruaitu Mohandas Karamchand Gandhi hoa tharum hmang loa (non-violent means) kan ûm chhuah an ni lo em ni?

Thu kharna
A pawimawh ber chu khawi ramah pawh awm ila, kan inunauna tihngheh zual sauh sauh hi a ni. Kan chenna ram threuh hausakna leh thiamna thau sawk theia awm hi vanneihna ropui tak a ni tih kan hriat fo a thra bawk. Ram dang nena inkalpawhna kawtchhuaha kan din hi nihlawhna chungchuang a ni a, kan hman trangkai a duhawm. Chumi atana pawimawh ber chu cultural unity vawn thrat leh tihhmasawn zel a, kan inbiakpawhna hrui thlun ngheh sauh sauh a ni. Internet khawvelah phei chuan, kan khawvel hrang hrang suih zawm hi thil harsa a ni tawh lo.

Zofate vanneihna em em chu kan zavai deuhthawha kan hriat tlan trawng tualleng Zotrawng kan neih hi a ni. Chu chu hausa zawk leh hman tlak zawka a rawn thran chhoh zel theih nan a chawmtu Zo hnahthlak hrang hrang trawng leh thu leh hla te hi chim ral tum aia tihhmasawn zual sauh sauh a ngai; chu chu kan dam khawchhuahna tur kawng a ni zawk. Zo trawng lo thrang lian zel chawmtu ber chu Zo hnahthlak trawng hrang hrang bakah kan chheh vela awm hnam dang trawng leh kan kamdinna trawng, abikin English leh kan chenna rama an hnampui trawng a ni. A chawmtu hnar ber, Zo hnahthlak trawng hrang hrang a kang chah chuan, kan Zo luipui hi hnam dang trawng kan lak luh ten a rawn chîm sang zel ang a, a nù deuh deuh ang a, trawng dangin a chim pil mai dawn a ni. A hnâr pawimawh ber chu kan trawng nena inlaichin, mono-syllabic trawng a ni. Polysyllabic trawng, entirnan English leh Hindi te chu kan trawng ziarang leh phung nen a inan loh avangin kan lak luh thumal chiah a hman theih a, chi a thlah theih loh. Chuvangin, fimkhur a ngai.

Zofate hian thil kan zir chak êm êm a, kan zir zung zung a, mahse kan lung a awi hma lutuk a, chhawr tlak leh hman tlak tak tak khawpa thiamin kan zir peih loh. Teirei kan peih loh. Kan ning thuai. Kan zelthel. Lemderna nun kan thlakhlelh. Kan kanglâng. Kan nghet lo. Nawmsip bawl kan hrat. Huau huau kan lawm. Rual elna kan tlachham. Keimahni chauh inkhurkhung a, kan inpumbil chuan thiam inelna leh intlansiakna khawvelah hian rual khûm chu sawi loh, rual ban pawh a har. Zofate hi theihna mak taka Siamtuin a thuam, hnam ropui taka ding chhuak tura a duhte zinga mi kan ni. Miten an tih theih apiang chu ti ve thei mai ni loa anni aia thiam zawka ti thei kan ni tih kan ring tlat tur a ni a, chutiang chuan kan ti bawk tur a ni. Tumah kan chung-en bik tur a ni lo a, kan hmusit tur a ni bawk hek lo. Kan inngaitlawm tur a ni a, mahse kan inngaihniam tur a ni lo. Chu chu eng lai pawhin ka fate rilruah tuh ngheh tumin ka fuih fo thrin. Uan thu chang lo se, mingo tlimpui karah, an awmna ramah threuh, kan Zoram khawvel puanzar sang tak leh zahawm taka khaitu an ni.

Mi threnkhat chuan ‘Zoram khawvel’ tih hi mumang rama awm, thil theih loh hulhualah an ngai. Thil rêng rĕng hi takram a chan hmain rilruah thu-in a piang hmasa phawt thrin. Johan-an ‘atira THU awm,’ mihring taksa pua a lo lan thu a sawi pawh kha a ni. Zofate inunauna leh insuihkhawmna duhtute rilruah pawh Zoram khawvel hi a piang der tawh a ni. Chumi rilru chuan khawvel hmun hrang hranga cheng Zofate hi hîp tawnin min phuar khawm a ni. Chu chu mihring kham chawp ramri eng pawhin a dal thei lo. Hemi khawvel hi ropui tak leh zahawm taka din chhuak zeltu tur chu la dam lai leh lo la piang zel tur Zofate kan ni. Hma lam panin, pheikhai rual takin, i kal zel ang u.

(October 3, 2014, Delhi)

###

No comments :