you have to weather the storm.
- Frank Lane
Circuit House tlaitlanah
December 3, 2014 Nilaini tuk. Zing dar hnia zâl kha kan boruokin a mi del rik leiin dar ruk le a chenve-ah ka tho a. Tuolpuk verandaa dawkan biel bula thrungna pali an sie laia pakhata chun inthrungin, Ngaiban tlang mawi tak el chu ka thlir a. Buoina kan tuok a nih ti hrim mi hrepui loin, thlasik ni suok chu a meng mawi hle a. A chuonhnuoi sim saka kan Keivom khawpui, Thado trong inlalna, Suongpijang chu ka zuk thlir a. Ka hla phuok Tukram Chul hnung-a,
Thingsir rieu zara thruva khawsawtin,
Lungleng biethu zaiin an lo rem
ti ang el khan, ni var mawi lawmin arkhong pahni pathum vel inzawt thlieiin an hung khuong ăr âr a. Delhi tlanga khawsahai chun thingtlanga ei sanapui tak ar khuong ri dam hi motor inrum vung vung riin a hlăn tak leiin hriet ding a vang ta a, ar khuong ri ka hang hriet nawk chu mawi ka ti hle a. Ka hmaa ram ngaw zing dum dur le Ngaiban tlang phei (Borail Hills Range) inzam rung el chun thlasika zing ni lum awi malama Pherzawl tlanga inthoka Vankisong tlang inki var le Kailam zopui hring dum dur ka thlir lai dam chu a mi’n hriet suoktir a, lung hlui a’n leng vong vong a.
Kum 1988 February-a HSA Inkhawmpui 43-na trumtriek zoa February 15-16 sung Dr. Rochunga Pudaite leh HSA Leaders’ Retreat kan thruoi trumin, Suongpijang lal, fam tah Lunkhohen (Ahen Khawthlang tia hriet lar) chun vok fun 6 zet thatin ka hmingin ruoi a buotsai a, tuta London-a khawsa le Fashion Designer, ka naunu Margaret Thangmawi leh May Rose chauh thruoiin kan zu fe a, vok mal lien tak el an mi’n somtir nawk nghal a, nihlaw kan inti hle. A naupa, muol lo liem ve tah, Thanghaulut-a inthokin kan pahnam hming Keivom ti hih hming tawpah an bel tran a nih. Chuong hun lai dam chu ngaituonaah a hung leng lut a, lung hlui a’n leng vong vong a. Hi trum hi a nih, zing inhma taka thoa ‘Ngaiban Tlang’ ti hla ka phuok chu nih.
Ka hang thlir Ngaiban tlangpui khi,
Hrângsa le rauthla an kaina;
A mawi chuong lŭr, tlang dang sîngin,
Pipu chena kan tlang hmingthang.
Hieng lai thu hi 2014 HSA Platinum Jubilee Souvenir-a ka artikul HSA LE KEI ti-ah ka thai lang a, ka hla phuok khom a kimin ka sie nghe nghe a. Chun, hi truma kan Fienrielna hi LUNGKHAM BANGNA ti hming chawiin sut a ni a, chutaka chun hi hla hi a chuong bok. Kum 26 lai lo invoi tah sien khom, hi tuk hin chu zani ela thil tlung angin a la thar.
Rêl lam thar
Suongpijang muol inkhaw thla hin rêl hung lutna ruom a zuk sun a. Chu ruoma chun rêl leilak thar sei tak, var vurin an lo daw phei rung a, chu chu hmu hmai ruol lo thil thar um chu a nih. Chu leilak le a kawl hnai ela hmang lai zing rêl leilak le tekhi chun saipui bula mengte bok ang a nih. Tuta hmang lai rêl lampui meter gauge hi broad gauge-a thlak vong dingin kum 1996 lai hiela inthok tah khan sorkar chun beipui a thlak a. Lumding-Silchar inkar km 210-a sei hi March 2015-a bawl zo dinga riruong a ni a, zaa sawmriet chuong an zo tah a. Haflong tlang thrut hraw kuola tuta rêl a fe ang hin hraw kuol ta loin, leilak var ei hril khela tlang an vera chun a fe tah ding a nih. Hi hnuoi ver hi 3235 meter-a sei, New Haflong Railway Station le Jatingalumpur Railway Station inkara um, India hmar saka hnuoi ver sei tak a nih. Kum 2005 khan an ver tran a, sienkhom harsatna chi hrang hrang leiin iemani chen an chawl hri a, kum 2012 khan an sunzom nawk a, an ver tlang tah a nih.
Hi le inzoma ngaituonaa thil hung lut chu kum 1913-14 laia Abor Run (Abor Expedition) a fehaiin Ngaiban tlang pheia rêla an chuong lai thu hlaa an phuok chu a nih. Abor ei tihai hi Arunachal Pradesh-a um, tuta Adis tia ei kohai hi an ni a, Abor ti hih Assamese haiin an kona hming a nih. British daktor Gregorson le a’n zinpui Noel Williamson chu Komsong hmunah March 31, 1911 khan an lo that leia hrem dinga beipui an thlak chu Abor Run (Abor Expedition) ti a nih. Chu inrunnaa kuli dinga Mizorama inthoka fehai chu rêl la hmu ngai lo vong an nih. Silchara inthokin rêlin an inchuongtir a, Haflong bula hnuoi ver an lut ding kha mitthi khuoa lut ding anga inngaina an nei leiin an lung a’n vai hle a. Chu thu chu hieng hin hlain an phuok a:
Famkhua nge ka luh dawn lunglam vai,
Ngaihban tlangpui a hnuai piallung rem karah,
Anpai Vai run rem a kawi ruai e.
An rem thiam Sappui mingo valin,
Pipu hmuh loh Rêl rûnah kei ka chuang e,
Ngaihban hmar tlangpui ka liam vawng vawng.
Bohmangna khura liem mekhai
A nih, chuong lai huna khom chun Zo hnathlakhaiin hieng lai ram hi ei lo del daih tah a. Kum 1875-a intiem (census) khan North Cachar Hills-a hin Kuki 15,080, Kachari 10842, Naga 7536 le Mikir 4335 an uma rikawt a na, a tam tak chu Zo hnathlak, Kuki ti hming hnuoia chuonghai hi ei nih. Eini dottu chu Kachari, tuta Dimasa ei tihai hi an ni a, an dotah Naga le Karbi (Mikir) an nih. Tu ruok hin chu thil a lo danglam zo ta a, kha hmaa tlawm lemhai khan a ram hming khom an hnam hmingin an thlâk der tah. Chu thil chun ei naah dâr rang a vuok naw chun, ngaituona chawlol put, bohmangna khura liem mek zing ei nih ti a chieng.
Chu ngirhmuna inthoka suok theina lampui chu inthuruola lien lema insuikhawm a nih. Chu thucha puongdarna dinga ei remtina le hmalakpuinaa buotsai ZoFest chu ropui taka lo lawm lut tah neka mi hung tlung thrup tah hnunga ‘khap, inthrultir le bawikawt’ ti dam chu mani mong hlimna mei mei a ni bakah Zo hnathlak dang po po theida hlawna ding a ni leiin, ni khata inhnu khom ni sien, nei hrim hrim dan lampui dap chu thaw ding makmaw a nih. Chu ding chun a hmun ngeia a kûl a tâia lo buoipuitu le inrimpuituhai laia mi, Organizing Committee on Local Arrangements (COLA) an insiem rem hmaa Chairman hmasa tak le Muolhoi Village Authority President ni lai Pu Neisang Khawzawl le mi hrang hrang bau ngeia inthoka thil um dan le hma lak dan dinga an ngaidan hriet le MZP thruoituhai inhmupui hmasak phot chu trûlin ka hriet a.
Zing thingpui dawn malamin, thil chinchang hre chieng dingin mi kan hriet po telefawnin kan indon kuol bok a. MZP President Lalhmachhuana le General Secretary L. Ramdinliana Renthlei hai khom an hung inlang nghal a, a hnungah Pu Neisang le mi hrang hrang an hung bok a. Kha hmaa inthlang le inzoma tuolsung pawlitiks fe pei kakhawk le Chief Guest-a fiel, Mizoram Chief Minister Pu Lalthanhawla hnam pawlin lu lo lei khumna remchanga ngaia, propaganda derthawng tak tak khekpuia thu ro lum an siem lei niin ka hmu a. Mi hnam chep dè kara lêng, an rîng chen chim pila um tah an nizie hre lo, tuikula cheng utrok an hril anga mani taptebula insan puom le inhrosa, khawvel pawlitiks A AW B man phak lo le hnam pum damna ding thucha, insuikhawmna thu insampuitu MZP hmathlir a mik a mak hre phak lo an ni lei niin ka hmu bok a.
Kholbing lungril
Ram le hnam hi mihriem lungril pangngai put chun invoi le hmangai naw ei um nawh ti inla, khel ei hril tam ka ring nawh. Ei hmangai dan le invoi dan ruok chu inang kher naw nih. Hmathlir hla tak nei a, hlawk tak le remhre taka hmangai thei a ni a, chonglor mit puta mawl tak le hlawk naw taka hmangai thei a ni bok. Ruom chitereka inthoka khawvel thlirtu chu a hmu phak ram po po pe fai vong inla khom, dam khawsuokna khop a ni nawh ti sawt naw teah hung hre nghal a ta, lawm sawt naw nih. Kholbing pawlitiks ringota invir buoi tu hnam am dam khawsuok an um hlak?
India hmar sak rama tlangmi inchek dar nasa tak le chim pila um nasa tak chu Old Kuki Group, hnam hming hrang hranga inko le inziek luthai ei ni ring a um. Chuonghai chu Hmar intihaiin ‘Hmar’ti hming huonga inlawitir ei nuom le tum hai chu an nih. Kum 2011-12 laia Cultural Mapping thaw dan ding hriet theina dinga Preliminary Survey thawa Tripura, Cachar le Manipur le hmun dang dang kan fang trumin ei ngirhmun ka hmu chieng zuolin ka hriet a. Kha hmaa inthoka kholbing pawlitiks zuia khawvel pal pei ei tum zing chun, tuta rêl lam thar le lamlien an siel mup mup hi ei thlan khur thar ding a nih ti chu ngaituona hmangtu tu khomin inhmai naw ni hai. Abor Run-a fehai hla, “Famkhua nge ka luh dawn lunglam vai” ti kha a takin ei hmasuon mek a nih.
Chu chu pumpel thei dinga ei lungril buotsai ding le lien lema insung khawm poimawzie hril dinga ei bu zawl ngeia ZoFest dam an hung buotsai hi a poimawzie hmu thei lo dingin iengin am ei lungril mit a sukdel ning a ta? Ieng leia hmangaitu rawl hre thei ta lo dinga ei na a sêt am? Silai tlawmte ei intung khawm ram lei le kohran pawl insi khupa ei intung khawm lei hin himah ei inngai a ni? Lalhmingthangin, “Inthuruolna nei si loin, Hnam zalenna hmu thei ei ti’m?” a ti kha samphuola sak liem ding a ni nawh. Khaw lai khom hnama dam khawsuokhai chu inthuruol nachang hrie, mi hui khawm thiem, hrietna le thiemna tienga insang an ni zat zat.
Zo hnathlakhai insuikhawmna konga daltu pakhat le Mizo an nizie hre si, ni nuom ta lo anga inhril an um san laia pakhat chu Lusei trong hmanghai chauh Mizo anga ngai le pom pawl an um lei a ni lien khop el. Chuong ang char chun, Old Kuki Group-hai insuikhawmna daltu chu Hmar trong hmanghai chauh ‘Hmar’ anga ngaitu le pomtu ei um hlak lei a nih. ‘Mizo’ ti hming hi tu lai hnai ela Zo hnathlakhai po po inkona le insuikhawmna dinga hnampui hming (national name) hung suok thar a ni ang bokin, ‘Hmar’ ti hming hi Mizorama inthoka kum 1850 vel bawr laia Old Kuki hnam laia mi, hmar tieng pana a hona inpemhai inkona hming thar hung pieng a ni a, Hmar hnathlaka ngai chihnam hrang hrang hai inkona hming laia a naupang tak a nih.Pawlitiks zu tho thra lo le phuokfawm histawri inrui lu-hai pawlin insuikhawmna lampui dal an tum hi phal lo hulhuol ding a nih.
Dawn sukseitu
Kum 2008-2009 khan ka rawipa Ringum Khawbung leh RPC prawzek le inzomin thla nga sung India hmarsaka Hmar hnathlakhai chengna khuo tam tak kan sir a, an histawri ziekin kan rikawt bok a. Kan fang zo phuor hnungin, March 5, 2009 khan artikul, ‘Dawn Suktamtu’ ti ka ziek a. Chu artikula mi chu tlawm te chauh chu hang thlir non ei tih:
“Thu an awi naw leia an Pathienin a daidar Israelhai ang deua mani phak tawka hnam indar sar laia pakhat chu kha hmaa Old Kuki an ti, tuta Hmar hnathlak hnam hrang hrang hai hi ei ni ka ring. Sak ram tienga inthoka hung thlang tla peia Korvai (Bengalihai) zu paw hmasatu le Kuki hming put hmasatu ei nih. Amiruokchu, inthuruola lien lema insung khawm a, hrat taka hma nor nekin pahnam zawng ngotin ei insung bing a, ram lien tak neia State a hrana nei thei dinghai kha mi kap karah inchêp takin ei khawsa tah lem a nizie chu kan inzin sunga ka thil hmu suok chieng em em a nih.
“Cachar-a khaw pakhat Biete kan sir trumin pa pakhatin beidong tak le lungse takin zawna rienginko, “Hmarhaiin a puola ram ei la nei der naw hi Pathienin a mi nghatsan lei ning a ti?” ti a mi’n don a. Kei chun, “Zo hnathlakhai lai Hmar hnathlakhai anga Pathienin ram a pek lien hi an um naw el thei. Chin Hills-a inthoka ei hung thlang tla khan tuta Mizoram hi a hluo hmasatu ei nih. Chu taka inthoka thlang tla peiin, Cachar, North Cachar Hills, le Tripura ei zuon a, a thren Manipur tieng ei fe phei bok a. Hieng ei thlang tlakna ramhai hi a hluo hmasatu le Kuki hming khom a put hmasatu tak ei nih. Inthuruola insung khawmin, ei ram del chin humhal nachang lo hre inla chu India hmar saka ram nei lien pawl tak ding ei nih.
“Eini hnunga hung thlang tla, New Kuki an ti, tuta Kuki hming puttuhai khom hi ram lien tak pekin an um a, tlang hrang hrangah lalna changin mani seng an insuklal a, sienkhom inthuruol nachang an hriet naw leiin ram chikte chu hril lo, khaw lien tham khom indin loin an um a. Tu hin ralthuom hmanga Kuki State suol suok an tum a, an ngir suok nawna san bul tak bansan tum nekin pawl tam lem an suok a, State indina buoi nekin inchemharpui ding an hmu rawn a, an umna hmun tinah inthawl nekin an intar deu deu lem khom a hoi hiel tah. Chu lampui chu iemani chenah eini rawi khomin ei hraw ve ta’m a nih ti dingin a um. Lusei lalhai, abikin Sailohai ruok chun thrangruol nachang an hriet leiin Lushai Hills an indin a, chu chu Mizoram hi a hung ni tah a nih” tiin ka don a.
“A nih, ei ngirhmun hi inbi chieng a trûl tah hlein ka hriet. Hnama ei dam khawsuok ding chun kholbing lungril bansan a, lien lema insuikhawm a, inthuruola hma lak a ngai. Zo hnathlakhai po po inthuruol ding chun a bung le châng tin ei inthuruol phot a ngai. Lien lema ei thlir nawk chun, Delhi tlangah rawl ei nei ding a ni chun hmar sak rama tlangmihai po po hi ei inthuruol el ni loin, phaimihai leh khom ei thrangruol a trûl. Hi hi thil insersuon ang a ni a, a thruta domtu kha a nghet hmasa phot a ngai. Ei inlak hran seng chun eini neka hrat lemin nuom nuomin an mi hmal tril el a nih. Chu chu tu chena eini rawi hripui a la ni zing. Hmar hnathlakhai sungah inpumkhatna lungril a pieng zet hma chun Zo hnathlakhai sunga inpumkhatnaah harsatna nei rop ei tih. Kholbing lungril chun kholbing bok a hring.”
Hisapna kawrong
Mihriem hi buchangrum ringot ringa hring ei ni naw ang boka mani chaua ngir le khawsa thei ei ni naw leiin, pawlitiks le thil dang danga khom dingchang theina lampui thra ni rop hlak chu ruol siem thiem le siem rawn a nih. Keini Foreign Service-a thranghai sinpui tak chu ram danghai le inruol thratna siem le chu ra suok chu India ram ta dinga hmang hlawk le a tam thei ang tak huoi lut a nih.
Ei inah, eini sum sengna khom ni lo, ei remtina la hmasa zet hnunga unau inpawl khawmna an buotsai, mikhuolhai an hung tlung kim rup hnungin, “Kan hnăm zawng mi in fiel hrim hrim, in inkhawm kan khap” lo ti inla, ei ina lut lo khap inla, iengtin am khawvelin a mi ngai ding? A hung ei khap tum laka chun thil hni neiin, a mi pek ngei beisei si inla, chu chu thil into lo, hisapna kawrong a nih. Chuong nek chun thra tak le hmel hlim takin lo lawm lut inla, lawm ei hlaw lem bakah ei vela mi’n huoltu hnam danghai hmuah inza ei phur lem ring a um. A ieng ieng khom hril inla, khawvela ei Chief Minister nei sun a ni mieu a, ei sukmuolpho nasa po leh mani mong ei inhlìm muolpho a nih. Chu bakah, a fieltu MZP hai hi huoisen taka Zo hnathlakhai san ngamtu pawl a ni a, kha hmaa thruoitu zir naw leia YMA thilthaw threnkhat ei lawm naw leia anni ang ziezanga MZP ei lo dawr el chun, mi san suok dinga bân phartu kut, ui invetin a lo sepek ang char ning ei tih. Chuong po po neka poi sei thei lem chu Zo hnathlakhai po po theida le nuizat bûr kai palh thei a nina chu a nih.
Chu ngirhmuna ei pil ding èm chu Pathienin a phal naw ni ngei a ta, khaptu nina hming le thiemnaw arbawm an inphurtirhaiin lungril puitling tak putin khapna chu an hung sŭt a, Fiengpuia intâng mikhuolhai chun Haflong-Muolhoi-Suongpijang an hung lut thei tah a nih. Thisen suok dinga invauna tirdakum tak leiin Chief Minister vengtu ding khom a let hni an hung chim thla a, zan tieng chun Circuit House rè tak khom kha khuoibêl bu lŭn vanglai ang el a ni tah.
(January 2, 2015)
###
No comments :
Post a Comment