How I wonder what you are!
- Jane Taylor (1783-1824)
Ei chengna hmun le hma, ni tin khawsaknaa ei thil hmu le hriet, taksa, ngaituona le thlaraua ei tonhriethai chun ei nunphung siemin a hem tung pei a. Tak ram le ngairuotna rama ei thil hmu le suongtuohai chun ei nunah zierang an phan a, ni tinin an inthlak danglam hret hret pei a. Kha hmaa ei thil lo ringhai khom ei ring naw hun a hung um a, kha hmaa ei ring naw khom ei hung ring hun a hung um bok a. Chu khawvela ei inzin sunga ngirhmun hrang hrang ei palhai thlir theina darthlalang pakhat chu trongkam hrang hrang ei hung serhai hi a nih. Chuonghai laia a thren chauh chu hang bi vak ei tih.
Zângkhaw bungbu
‘Zângkhuo a la bungbu ding a nih’ ti hi tronglamkei (idiom & phrase) a ni a, Saptronga ‘turn the tables’ an ti, a letlinga thil la hung inher ding, a hnuoihnung kha a chunghnung lemah a la um ding thu hrilna a nih. “Tuhin mi hmusit la khom zangkhuo la bungbu’ng a tih” ti umzie chu “Tuhin mi hmusit la khom a letlingin thil la hung inher a tih” ti amanih, “Tuhin mi hnuoisie la khom i chungah ka la lêng ding a nih” tina a nih.
Hi tronglamkei hi khawlaia inthoka hung suok am ning a ta? Zângkhuo chu ieng tina am a na? Hmar tieng hmar arasi velah arasi bawr (constellation) lien tak el, zawna lim (?) anga arasi lien pasari, a zawna inkuoi tieng hmawra arasi pahnia Hmar Arasi (Polestar) kawk hlak hi Ursa Major amanih Great Bear an ti a, eini chun Zângkhuo ei ti a, ieng leia ei lo ti amanih ruok chu ka hriet nawh. Europe hmar tienga an thusima an hril dan chun, kum 13,000 vel liem tah khan sazuk lien chi hi mi pakhatin kap tumin a pĕl a, chu zukchal chu vanah a kai tung a, arasi bawrin a’n chang a, chu chu Zangkhuo ei ti hih niin an ngai a. Romanhai tienamia ruok chu, an pathien lu tak Jupiter-in a naunu Diana rawinu Callisto chu a ngaimel leiin a nuhmei lungsenin Callisto chu savom-ah a’n changtir a. A hnung daiin, Callisto naupa Arcas ramvakin a nu savoma inchang tah chu a kap hman vang leiin, an sahimna ding tiin Callisto le a naupa chu arasi-ah inchangtirin vanah a sie a, Callisto chu Ursa Major (Great Bear)-ah a um a, a naupa Arcas chu Ursa Minor (Minor Bear)-ah a um a. Chu chu eini chun ‘Zângkhuo Lien’ le ‘Zângkhuo Tehruoi’ ei tih. Zangkhuo hi kawla tlum ve ngai lo a ni leiin, a kawk zing hlak, arasi dang anga inson ngai lo Polestar (Hmar Arsi) hi sim le hmar hriet theina compass an siem suok hma chun tuipuia lam inhmang longpuhaiin an umna chin inchikna taka an hmang hlak a nih.
Zangkhuo bungbu ti trongkam a hung suok san chu, thimbut lai Hmar Arasi hnuoi tienga a thala um a ni khomin, damten an her tung hret hret a, zan a hung sawt pha chu a chung tieng, a khupin a um hlak. Chu chu tekhia hmangin, “Tuhin rethei inla khom, zângkhuo a la bungbu ding a nih” tiin an inhnĕm hlak a nih. Kei khomin May 1974 khan tienami ‘Zangkhaw Bungbu’ ti ka ziek a, chu chu 2001 khan a bu-in sut a nih.
Arasi dang tam tak chu chu zan sawtah kawlrawn an liem a, zangkhuo le hmar arsi hai ruok chu kawlrawn panin an liem ngai nawh. Baibula hin arasi hming suota hril chu-sizucho (orion), siruk (pleiadas) le zangkhuo (Great Bear/Ursa Major) chauh a niin ka hriet. Chu chu Baibul bu laia ziek hmasa tak ni dinga mi threnkhat ngai Joba lekhabu (:9; 38:32) ah hieng ang hin ei hmuh:
Zângkhuo, sizucho le sirukhai,
Sim tienga arasi bawrhai khom,
Ama siem vong an ni si (9:9)
Siruk khi i khit khawm thei am?
Sizucho intlar khi i phel dar thei am?
Arasi bawrhai khi an hun bi takah,
Hung inlang dingin thruoi thei i ti?
Zângkhuo khi a tehruoihai leh,
I hung thruoi thei ding am a ni? (38:31-32)
Hmar tronga Baibul BSI le BFW sut hrang hrangah 9:9 a mi hi ‘zangkawlawi’ an ti a, a nuhnung 38:32 a mi hi thuhmun chie ni sien khom ‘zangkhuo’ an ti thung a. DV-a ruok chu ‘zângkhuo’ tia sie vong a nih. Kuki-O.V. (Reference, 2008) Holy Bible (Pathen Lekhabu Theng) a chun Ngambawng le Tlingi (Ngambom & Khupting) tienami besana an phuok am a ni ding, Zângkhuo hi ‘Ngambom uichal’ an ti a, Sizucho hi ‘Ngambom’, Siruk hi ‘lungthu bombel’ an ti daih! Ngambom le Khupting tienami hi Mizorama chu Ngama le Tlingi tienami an tih.
Chongmawi le Hrangsuon indi
Arasi hril taka chun, pi le puhaiin Chongmawi an ti chu Saptronga ‘Venus’ an ti hi a ni a, nisa heltu leivir (planet) laia pakhat, nisaa inthoka km 108,200,000 a hlaa um, arasi var tak a nih. Hrangsuon an ti chu Jupiter, nisaa inthoka km 483,600,000-a um a nih. Inngaizawng, innei loa thi, an thi hnunga arasi-a inchang ni dingin pi le puhaiin an ngai. Intawk riela Venus le Jupiter an inlang pha chun ‘Chongmawi le Hrangsuon indi zan’ an ti hlak. Zantienga Venus a hung inlang pha leh Chongmawi ti a na, zingtieng a hung inpang pha ruok chu Varparh ti a ni thung.
Tienami anga an hril dan chun, Chongmawi le Hrangsuon hi khaw inepa um, inngaizawng an nih. Hrangsuon chu pa hrat, dawha nei le remhrie a na, arûkin zanah Chongmawi chu a leng hlak a, a trinin nuhmeite amanih pasalte amanih hi a hawn ruk hlak a. Man tumin an khuo chu kulin an inhuon a, kul lutna kota chun a hniekhnung hriet theina dingin vut an phul a. Sienkhom a hung lut pha leh a hnung zawnga panin a lut a, a suok pha chuong ang bok chun hnung tol zawngin a suok a. An zong pha leh khuoa lut a nih tiin an zong a, khuo an dap sung chun hla tak a lo phak hman tah hlak leiin an man suok el thei naw a. Sienkhom a ngampa tiel tiel a, a fimkhur naw deu deu leiin a tawpah an man a, che thei der lo dingin an phier a.
An khaw lal chun nunghak, a rûka dittu an um leia Hrangsuon chu hung ngampa ni dinga a ring leiin fie dingin thu a pek a. Hrangsuon chu a thalin an inzaltir a, a khaw nunghak po poin puonbil hlimin, hmusit taka karkalakin an hraw a, a threnin an zun khum a. Chongmawi hraw hun a hung tlung chun a chungah a bok thlop a, a puon chun an khum a, duot takin a pom a, “Aw ka dittak Suona” tiin a trap tah kieng kieng el a.
Hrangsuon chu nasa taka an soisak hnungin an that a, a lu chu mi po po hmu thei dingin kul kotkhar bul thinglera chun an khai a, a threnin chirdiekin a hmai chu an the a. Chongmawi chun a lunginsiet em em a, tui chawiin thinglera chun a lawn a, a hmangai Hrangsuon hmai chu a phi faipek hlak a.
A hma khomin Hrangsuon chun, “An mi man a, an mi that a ni khomin ka lu hi ka nu le pa kuomah lo intlun la, lawmman pek an tum che chun ka rĕl sunga pat hlûm ka sie chu i hung hni ding a nih” tia a lo inchâ diem tah leiin, Chongmawi chun a rûkin Hrangsuon lu chu a lak thlak a, a nu le pa kuomah a va’n tlun a. Hrangsuon nu le pa chun an naupa pat hlum sie thrat chu lawmmanah an pek a, chu chu hawnin a kir nawk tah a. A pat hlum hawn chu thri tlang hlum, lungmantam (precious stone) a lo ni zing a, a dittak Hrangsuon sikin a kol a.
A khaw mihai chun Hrangsuon lu la thla a, a nu le pahai kuta va petu a nih ti an hung hriet suok chun Chongmawi chungah nasa takin an lungsen a, an that ve ta nghal a. An nun tawi hle sien khom, an thi hnungin arasi-a inchangin, van sangah hlim taka insaiin an leng niin pi le puhai chun an ring a. Zan khaw thiengah, vanah arasi var tak pahnih hmu hlak i ta, a lien lem le var lem hi Chongmawi (Venus) a ni a; a chin lem le var naw lema inlang khi Hrangsuon (Jupiter) a nih. Tu chen hin arasi inngaizawnga ngai an la ni zing a, an inhnai tiel tiel a, insik riela an inkop i hmu pha chun an ‘Indi’ an ti hlak. Chu chu astrologers haiin Venus-Jupiter conjunction tia an hril hlak hi a nih. Ni suok hma minit 45, August 18 tuk kha 2014 kuma an ‘indi’ zan a ni a, hieng tienga inhnikhai mit an suktlai hle a, thla khom an lak nasa. Kum 2015-a intawk deuh riela an inleng hun chu June 30-Juy 2 inkar a na; kum 2016-ah August 27 zan; inhnai em ema an indi tuk ding chu kum 2039 November 2 ning a tih.
Khawbung a la ti ta deu deu
Trong hi mana anga a thlawna vana inthoka hung tla a ni nawh. Ei ni tin khawsakna le inzoma hung insiem tung pei a ni lem. Chuleiin trong hi hnam darthlalang a nih. Trong thiem tak tak ding chun a hmangtuhai kalchar hriet inthuk a ngai. Fiemthu nuiza ei tihai khom hi a nuizatna chu a ‘cultural context’ a inthok a ni deu tak. Eini fiemthu tam tak hi Saphai ta dingin nuizat a um dêr naw ang bokin anni fiemthu tam tak hi ei ta dingin nuizat a um nawh.
A chunga tronglamkei (phrase) hi ‘thil awm lo, thil ni lo thaw le hril, a hril rawn po leh ni naw tul tul, thil intu lo deuh’ hrilna a na, sienkhom a hung suok dan kontek (context) hriet naw chun a umzie man ngaina a um nawh.
Mizoram Khawsak Tuipui râl Khawbung khuoa Hmar hnathlakhai an um laiin Sailo lalhai an hung lien a. Anni hnam naw po, anni ngam nawtu chu an bawiah an sie pei hlak a. Lailen hmuna Kairuma Sailo inlal laiin Khawbung khuoa um hai chu an hnam hming indon chieng vong dingin mi a tir a. Tuklut bawia an um nawna dingin tu khomin Hmar an ni thu hril lo dingin a khawtlangin an lo inhril rûk vong a. An ip zo teu vei leh, a tawpah mi ang lo pakhat hi an hang indon leh ‘Hmar ka nih’ a ti el tah a. A khuohai chun an hal sup sup el a. An hang indon chieng nawk leh, “Hmar ka ni tlat chu! Hmara khom Khawbung ka nih” a la ti ta deu deu a. Chuongchun, hi khuoa um Hmarhai chu Sailo lal tuklut bawiah an lut pha tah a nih.
Hi ngirhmuna inthok hin ‘Khawbung a la ti ta deu deu’ ti hi a hung suok a nih. Champhai Biel-a hin Khawbung khuo pahnih a um a, pakhat chu Champhai khuo le inmat Khawbung (North) ti a ni a, tuta Khawbung ei hril ruok hi chu Champhaia inthoka km 70 vela hla, sim tienga um, Khawbung (South) ti a nih. Hi khuo hi Zoram khawvela thu le hlaa mi poimaw le hmingthang thlang khawmhai hrietzingna lungphun an phunna, Hla Kungpui Mual innghatna a nih.
Sûra umpui mu hriet
Ei tienamia mi inlâr tak pakhat chu Sûra a nih. Ama hi mi intlaw tak anga inlang, sienkhom var êm êm si, mi invêtzie hrilfiena dinga anni neka intlaw lem dai anga um dan thiem, dawha nei deu el a nih. Chun, pa huoisen a ni a, mi trîsim Phungpuinu khom mana ran anga chai ngam, chu leia sekibusuok khom hlaw ngat a nih. A chanchina inthokin trong hmangruo tam tak a pieng a. Chuonghai chu a umzie hre fie ding chun Sûra chanchin hriet rawn a ngai.
Voi khat chu an khuoa hmeithai pakhat hin ûm a chîng a, ûmpui (big gourd) pakhat chauh a ra a. A lien êm leiin mu hauh dingin mihaiin an ring a, a khuohai chun chîng ve an nuom a, a chi (mu) an hung hni sup sup a. Sûra’n “Hni hni naw ro. Hi ûmpui sunga hin mu khat chauh a um a nih” a ti khom chun, “Sûrbûr, nangin iem i hriet? I bau an kaw lei elin nuom nuomin inpawt naw rawh” an ti lem a. Chu ûmpui chu a tawpah an hang khoi meu chun mu khat chauh a lo nei tak tak a! Chutaka inthok chun ‘Sûra ûmpui mu hriet” ti hi a hung suok a nih. Thil ring/hre dik miel, hre lo dinga mi ngaiin a lo ring/hriet indik tlat hrilna a nih. Ei hung hmang rawn pei ruok chun, umzie dang met kawka, mani ngaituona tieng chauh invoi ngur mi hrilnan ei hmang bok. Entirnan, ‘Ama hi thu dang hrilpui thei khom an nawh, a ngaizawngnu chauh a Sûra ûmpui mu hriet hlura a ni el’ khom ti thei a nih.
Sûra chanchina inthoka tronglamkei hung suok threnkhat chu: Sûra pelte lo tum ang, Sûra faifuk inhmang ang, Sûra liengko inthlak ang, Sûra bu suong tum ang, Sûra ruol/ruoltlak (upatzie hrilna), Sûra le Nahai siel intrawm ang, Sûra le Nahai ang, Sûra favang lo thlir/bu en ang le a dang dang. Hieng le a dang dang chu hun remchangah a tanbaw suta hril fie ei la tum ding a nih. A poimaw hmasa tak chu a chanchin tlangpui bek hriet hmasak phot a nih. Lekha ei tiem amanih thu ei ngaithlak amanih changa ei inhnik thei nawna san lien tak pakhat chu ei thu tiem le ngaithlak hre thiem dingin a thu bulbal le a bebawmhai ei hriet tlawm lei a nih.
Hieng laia ‘Sûra pelte lo tum ang’ le ‘Sûra liengko inthlak ang’ tihai lem hi chu tulaia ei hnam mizie tarlangna trongkam chieng tak a ni leiin a umzie hriet a poimaw. Mi dangin an thaw thei, mita ei hmu le naa ei hriet, mania thaw thei lo dinga inngaina/insiena lungril put le chu ngirhmuna um chu Sûra pelte lo tum ang a nih. Chu umzie chu ‘nachang hriet lo’ tina a nih.
Trum khat chu Sûra hi khuol an zin a, thil rik fu el hi a put a. Liengko a kham pha a kham nawna tieng ei put inthlak hlak ti an hril chu a hriet zing a. A lieng a hung kham chun khing tienga put son loin an her lêt vut a, a fe vung vung a, zantieng an khuo chu a tlung nawk ta a. An khuo hoi a ti khop el a, tuola inhnelhai dam chu a nauhai angin a hriet a. A tawpah zan bu fa dinga a nuhmeiin a hung ko chun a hriet suok chauh a nih. Ei ram le hnam hmasawn dan hi ei bi chieng chun, Sura liengko inthlak ei hoi khop el. Fe hla ta fu ei insawn a, ei inhnawmna ngaia lan hnawm zing ei ni si.
(August 22, 2015 Delhi)
###
No comments :
Post a Comment