Which taken at the flood, leads on to fortune;
Omitted, all the voyage of their life,
Is bound in shallows and in miseries.
-Shakespeare’s Julius Ceasar
Zan fienriela Judahai Inpuia an suongtawlol pakhat Nikodem le Zirtirtu, Rabbi Chunghnungtak inpawl truma an thu vuok thlak kha a namei nawh; a kâu kâuin an hlok top top el a nih. Hi thu le inzom hin 2009 November khan ‘Inpan Hlawk’ ti artikul ka ziek nghe nghe a. Hienghai inpan le titi hang inkhan nawzie hi Saivung le Tusing inbuon an hril ang top an nih. Pherzawla Saivung kha pa lien le hrat, inphut tlut el a na, Tusing chu pate hrât le inbuon thiema hril, kan khawper Talana um a nih. Lal inah voi khat an inbuontir a. An hang inkuo rèn ráwn a, a voi khatnaah Saivung kha a’n kâng zuk a. Chu zoah, “Khai leh, kepuia truong phir tan rak khopa thrangin hang inbuon ei ti aw” a ta, Tusing kha naute ang elin a awmah a kuo de a, an per lai lai a, “Mi’n thla ta rawh” a ti chenin hnuoi tawk lo van tawk loin a pom kang a nih. Tlanglakte kan ni lai khan an pathlawi hrat vang lai ve ve a nih. Chuleiin, thil inkhan lo hril chânga Pherzawl tlanga kan tronglamkei hmang chu “Saivung le Tusing inbuon ang el” ti a ni hlak.
Mi pahni inpan le titi ei hril khom hi chuong ang char chu an nih. Zirtirtu thu hril laia pakhat lem kha chu khawvela thil la um ngai lo, mihriem thila chuh thil um thei lo a nih. Chu chu eini trongin, “I piengthar ding a nih” tiin Saptronga “You must be born again” ti chu ei inlet a, a trong bula a umzie tak nia an hril ruok chu “chung tienga inthoka pieng, thlaraua pieng” tina a ni awm. A ngiel a ngana Saptronga an thu hmang ‘born again’ ti hih inlet chun ‘pieng non’ amanih ‘pieng nawk’ ti ding ni awm tak a nih. Chu chu mihriem ngaituona pangngai hmangtu Nikodem ta ding chun hriet thiem ngaina a um naw hrim a nih. Hriet thiem theina dinga hun bituk khom a la tlung bok nawh.
An inbiekna hril sawngtu Johanin a hril pei dan chun, tu khom tuia le thlaraua pieng a ni naw chun ‘Pathien ram’ lut thei a ni nawzie dam; taksa chun taksa, thlarau chun thlarau a hring thu dam; thlaraua pieng chu thli ang a ni thu dam a nih. Ieng anga Juda sakhuo inchuktirna thu hre chienga inngai Nikodem khan hang hriet thiem el ngaina a um naw hrim hrim. Thlaraua pieng umzie a hrilkhina khom, “Thli chu a nuomna tieng tieng a hrâng a, a rî i hriet a, sienkhom khaw laia inthoka hung am ti le khaw lai am a fè ding ti ruok chu i hriet nawh” ti a ni top. Kum sanghni invoi hnung khom hin a umzie hre thiema inngai ei um nuol thei a, a hre thiem tak tak ruok chu ni suok hnunga arasi zong ang ni mei a tih. Samson thu khirh indon, “Fatua inthoka fak ding iemani suok, Hrât taka inthoka thil thlum iemani suok” ti ang deuh, a hrilfietu um loa hriet fie harsa niin a’n lang.
Thli, thli, thli
A boa ei um thei naw ‘tui’ ang elin, ‘thli’ hi thil um ni si, hmu thei ni lo, a boa mihriem um thei lo a nih. Hebrai trong chun ‘rûah’ ti a ni a, hi thu mal hi thli, thuok, thlarau hrilna trongkama an hmang a nih. Chu thli chu a kontrawltu nuomna tieng tieng a hrang a, a hrang naw huna chun inhrangtir el thei a nih. Ze hrang hrang a put a, sukdamtu thli, thawidamtu thlifim, mût hartu thli, mût thotu thli, mut lengtu thli, mut setu thli, mut hmangtu thlipui a ni thei. Israelhaiin hnuoi hula Tuipui Sen an kăn theina dinga tuipui mût tantu chu thli a ni ang bokin longa Tirko Paula hai khuolzin Adriatic Tuipuia lèn lûta zan sawm le zan li zet nuoi hreptu kha Eurokuilo thlipui a nih (TT 27:14).
Kum 1954-a Pherzawl sim tieng Sangharkhawthlir kan ti hmuna thlipui kan tuok chun a lampuia thing le ruo hla muol a nei naw a, a mût hmât vong a nih. Thlipui hung hma chun tlaitlana chun chawlin, thlifim hung hrang hieu hieu chu dongin, sawl kan indam a. Thawk le khata thlipui nunrawng a hung tlung zet chun kan chawlna bula thing kauhai chu chem ngei taka sat ang elin a hung fik hmok hmok a, hmu zing khomin awi a harsa tieng a nih. Hmu thei si lo thli hang ngeizie mit ngeia ka hmu hmasakna tak a nih. A tûkah hei thlir inla, thlipui hrat fena chin chu lamlien cho thar ang char a nih. Riel a hung fen chu lam sirah dung chen chena insangin an intieng hnŭr a, kar khat sung khomin an intui ral zo nawh.
English hla phuok thiem P.B.Shelley chun chu thli hratna thapui chu hmang a, khawvela a lung suktartu le kaltu thilhai po po inlen faitir a, zalenna ram thar a hung tro suok a nuom leiin, a hla, Ode to the West Wind-a chun, “Drive my dead thoughts over the universe like wither’d leaves, to quicken a new birth” tiin a ngèn lom lom a ni khah!
Khawvel chauh khom ni lo, vanvêl (universe) le a sunga thil um po po, a zauzie mihriem ngaituona le inkhina funga inkhi ruol lo hi a kontrawltu Thlarau a um a nih ti hi Pathien um ring lohai (atheists) khomin an ring hi ka ring tlat a. A ring naw intihai chun Pathien ropuizie an hriet rawn leia mihriem ngaituonaa a ringa hang ring ruol le ring phak khom a ni nawzie an man fuk leia ring naw anga inhril mei mei an ni kei chun ka ring tlat. Athen mihai kuoma tirko Paulan hnuoi hmun tina chenga dinga hnam tin Pathienin a’n din thu le an ta dingin hunbihai thliekpek a, an umna ding ramrihai a khangpek thu dam, ama remruota thil inher a ni thu dam a hril baka “Ama leiin ei hring a, ei chang a, ei um a nih" a ti khan ei thu hril tum hi a phok fuk el thei (TT 18:22-31). Thuhriltu-in, “Iengkim ta dingin hunbi ruot a um a, van hnuoia thil iengkim hin hunbi a nei seng” (3:1) a ti khan iengkim kontrawltu, hunbi vongtu a um ti a hril chieng.
Khawvel inher dan ei sui chik chun a kontrawltu hunbi ruot anga inher le thil tlung a ni chieng khop el. Histawrian-haiin Chanchin an sui le ziekhai hi hunbi (period) hrang hrangin an thre a. Chu chu anni nuom thua an thaw el a ni nawh. Hunbi tin hin intranna hnâr (watershed) an nei a, chu dungzui chun histawri bung le chang hi an thre hlak a nih. Modern Europe intranna kuma an pom tlang le hmang chu kum 1870 a nih. British Marxist histawrian Eric John Ernest Hobsbawm (1917-2012) chun 19th Century chanchin lekhabu pathum (trilogy) a ziekhai chu The Age of Revolution: Europe 1789-1848, The Age of Capital:1848-1875 le The Age of Empire 1875-1914 tiin hming a’n buk a, Short history of 20th century ruok chu The Age of Extremes tiin a’n buk thung a. Hi hi zuk tarlang san chu hunbi hrang hranga thil tlunghai hi an hunbi ruot anga inher an lo nizie hril fiena dinga ei dit lei a nih.
Zo hnathlakhai chengna ram chanchin khom ei bi chieng chun kum 1891 kha ei mellung poimaw tak a nih. Kha hma, British East India Company hai le China ram inkara thingpuia insumdawng tuona a hung buoia inthoka India hmar sak rama nasa taka thingpui ching dinga British-haiin kuo an hung suota inthok khan ei khawvel leh ei hung inpaw tran a. An sumdawngna sukbahla thei khopa ei pi le puhaiin thingpui huona thokhai an zu rûn hlak lei khan kum 1871 khan a aitecheuna dingin Mizoram an hung run a, Tipaimukh-ah insaisangin Champhai chen an hang hrawk a. Kum 1891 khan a siruk lakin beipui an thlak a, Zo hnathlakhai chengna Lushai Hills (Mizoram), Manipur, Chin Hills le a se vel ramhai chu a ruolin an hung bei a, an hung op zui tah nghal a nih. Lushai Hills le Chin Hills chu British ramperah lak lut an ni a, Manipur le Tripura ruok chu Princely State ni zingin, an lalhai hmangin British sorkar chun enkolin a op ve thung a nih.
Lushai Hills le Chin Hills chu British-in an ramperah an lak lut hnungin, 1896 khan Shan State-a tribalhai inenkolna dinga dan an duong chu siem thra metin Chin Hills Regulation Act chu 1897 khan Chin Hills-ah hmang tran a, October 1911 khan North Cachar sub-division, Garo Hills, Khasi & Jaintia Hills, Dibrugarh Frontier (Lakhimpur District), Naga Hills, Mikir Hills Tract (Nowgong & Sibsagar Districts) le Lushai Hills khoma hmang ve phalna thu British sorkar chun a puong a. British rampera lut lo Manipur le Tripura rama Zo hnathlak chenghai po po khoma hi dan hi an hmang ve dinga ngai a ni laiin, hmang dinga dan anga laklut a ni thu insuo a um ka hriet nawh. Dan anga Chin Hills Regulation Act hmanghai po chun India ramin zalenna a hmu hnunga tlangmihai inhumhimna dan Sixth Schedule hnuoiah an hung som tah pei a nih.
Ieng leia Manipur State-in hieng ang inhumhalna dan hi a rama cheng tlangmihai hmang dingin a lak lut ve naw am a na? Ieng leia hieng chen chen hi mipui aiawa an thlanghaiin an topui am ning a ta? A hming chauha ADC an duong le chu khom chu hmang dukdak thei loa an chokchawrawi hi ieng leia ei ngai thei am a na? Ieng leia Village Authority hnuoia rorelna ei lak lut hnunga mipui thlanghaiin thuneina le rorelna chalai loa lalin (village chief) thuneina an la chelek zing am ning a ta?
Kum 15 lai liem tah khan ei ngirhmun tar langna dingin artikul pakhat, BETHESDA PUKHRI-A ZENG ti ka ziek a. Chu taka mi a thren chauh chu tu laia ei hun tong le lai hrui inzom a ni leiin hang thlir thuok thuok ei tih:
BETHESDA PUKHRI-A ZENG
“Chanchin Thra Johan ziektu chun Jerusalema Bethesda dil hulhliepa zeng pakhat Isun a sukdam thu a ziek a (5:1-18). Bethesda Dil hi dil tak tak ni lo, Meiteihai pukhri amanih, hotela swimming pool pangngai tiet vela lien, a sir vel tuoka bathlâr hulhliep panga nei a nih. Hi pukhri hi Zaiawn tlanga Tempul kompaun hmar tieng depa um, suo tieng pang Oliv tlang le Kidron vadunga inthoka hung lutna kotkharpui, Isu hun laia Beram Kotkhar an ti hlak, a hnunga Stefan/Sakeibaknei Kotkhar (Stephen/Lion Gate) tia an hung ko ta peia hang luta chang tieng panga um a nih.
“Achângin Pathien vantirko hungin hi pukhri hi a hung chok phul bût bût hlak a, a phul laia inchawm lut hmasa tak chu ieng natna invoi khom a dam hlak. Hi pukhri bathlara hin tui a phul phaa inchawm lut nghal thei dinga inbuotsaiin damnaw ruol an zâl thluk a. A’n chawm thla hmasa sa chu damin inah an inlawi a, a hmasa nawhai chun a phul nawk hun ding saku sêr nghakin an nghak ringot el a nih. Damnaw lai hin zeng pakhat, kum 38 zet hi pukhri bathlar hulhliepa damna nghak tah a um a. A nghak sawtna san chu "tui a fawn changin pukhria mi sietu ding ka nei naw a, ka fe sungin mi dangin an mi lut khal hlak" tiin ama ngeiin Isu a hril thu ei hriet.
“Zengpa chêngna khawvel, Bethesda pukhri hi khawvel hmun dang ang boka inelna khawvel, a hrat le a thei thei dingchangna, hnengtawna insutna le a ru no no an hneng suokna, survival of the fittest thukhawchang inlalna hmun a nih. Chu intlansiekna khawvela chun mi ongrop ta dingin dam khawsuokna thutiem rêng a um nawh. A lut hmasa tak chauh dam theina, Competitive Exam ang chara hmu thei ding sin zat ruot sa diem a nih. Chu khawvel chu a râwng a, a hmasa takhai chauh a tran leiin hnena chang ding chun nasa taka inbuotsai lawk le mi tluk lo khopa chakvak le chêt inrang a ngai. Mania hratna chaua thaw thei a ni naw khoma a thawpui theitu ding thrangpuitu kut hrât nei a ngai bok.
“Bethesda pukhri-a zengin damna a hmu nawna san chu inbuotsai lawkna thra le thrangpuitu ding sung le kuo le ruol le pai a nei naw lei a nih ti a chieng. Inbuotsai lawkna thra tak neiin, a sung le kuo, a ruol le paihai leh thrang tlangin thil lo ruohmang lawk hai sien chu, damna a chang dai tah ring a um.
“Mihriem amanih le ram le hnam tam tak hi Bethesda pukhria inbuotsaina thra nei si loa damna nghaktu zeng ang char ei nih. Inbuotsai lawkna thra ei nei naw leiin, a châng chănga vangneina le malsawmna tui a hung fawn hunah ei inchawm lut hman ngai nawh. Mi tam tak lem chun chuong ang hamthratna tui chu a fawn hlak ti khom ei hriet nawh. Chuong mihai ta ding chun dam khawsuok nekin mong tola nghak hlum thrak naw chu châng dang kăn ding a um nawh. Beiseina hi thilthawin a zui naw chun ieng tìna khom a ni nawh.
“Mi tin nun le ram le hnam nuna khom vangneina thli a hung hrang chang a um a. Favang tlangah parawmau thli a hung hrâng vûk vûk a, ruo a hung sûr a, chu zoah kûnghmui le raw trawl hmon taa inthokin parawmau a hung mawng sung sung hlak a. Chu chu hun dangah introtir tum inla, tulaia pa an chîng dan anga ei thaw a ni ngot naw chun, thil thei lo hulhuol a nih. Chuongang bokin, pawlitiks thli khom hin hrâng châng a nei a, a hrâng pha leh ram thar an hung ngir suok sung sung hlak. Khawvela ram tam lem dai hi Indopui 2-na hnunga hung pieng chauh an nih. Chuong ram thar hung pienghai chu dannaranin a hmaa ram thar indin dinga inbuotsai lawkna lo nei tah an ni deuh vong.
“Entirnan India ram hmar-sak hi hang hmang inla. Kum 1971 khan pawlitiks thli a hung hrâng a. East Pakistan chu Bangladesh ram thara hung insiemin, North-East India khom States 5 le Union Territory 2-in an hung thre dar a. Kha hmaa inthoka var taka thranghmun lo la Khasi District le Garo District chu rambung khata inhlawmin, thisen far khat khom seng loin Meghalaya State an hmu a. State an hmu ta hnung khomin India Constitution Sixth Schedule humhimna chu chel zingin Autonomous Hill District ngirhmun an lo nei ta chu an som hring pei a. Thisen tamtak senga zalenna suoltu Mizo District ruok chun Union Territory chauh a chang phak a, chu ruol chun Lakher (Mara), Pawi (Lai) le Chakma hai ta ding chauin Autonomous District an som hring a, an ro hlu tak chu inpâm nachang hre loin an vui liem tah a nih. Nuhmei inlalna Khasi le Garo haiin State puitling an hmua inthoka kum 14 hnungah Mizoram chun a hmu phak ve trawk a. Chu ruol chun thisen far khat khom sêng ve lo Arunachal Pradesh chun State puitling a hmu bok a. Zo hnathlakhai khan var takin le hmathlir sei tak neiin ei lampui ding lo siel nihai sien chu, pawlitiks thli a hrâng lai khan ram khatah intel khawmin Greater Mizoram hnuoiah a tam lem chu ei insung lut dai tah ring a um.
“Pawlitiks thli a hrang nawk phaa Zo hnathlakhai po po lien lema ei insung khawm theina ding chun tuta inthoka nasa taka ei inbuotsai a ngai. Chu ding chun inzomkhawma ei thrangruol a trûl. Chuonga ei thaw chun pawlitiks tui a fawn nawk pha ei tum ram zuon ngei ngei ei tih. Mani senga inkei bing ei tum ruok chun ei hmabak chu chimit a nih. Bethesda pukhria zeng chun a tawpah khuorel leiin damna a chang a, sienkhom chuonganga thil tlung chu vâng tak a nih. Isu kha hung hlauh naw sien chu zeng khan a thi chenin damna a nghak ding a nih. Inbuotsai lawkna thra lem neituhai chun an dam khal zung zung el a ni kha.
“Hi thil hi hre zingin Zo hnathlakhai inzomkhawm theina lampui dapin hma ei lak nasa deu deu a ngai. Tuta thrang ei lakna hi nakie tui a fawn pha leh ei la sor ding a nih. Chu chu iengtik am a hung fawn nawk ding ti ei hriet nawh. Sawtnawte hnung am a nih, kum za, zahnih, zathum hnunga khom a ni el thei. Tuta ei mawphurna ruok chu inbuotsai lawk a nih. Nun kong iengkimah malsawmna tui fawn hmang hlawk ding chun theitawpa inbuotsai lawka Nova anga long tuk lawk a ngai. Zoram Khawvel bu hrang hrang ka khûkpui rak hi Zo Long tuk dinga ei mipuihai lungril ka buotsaina a nih…” tiin.
Tu lai Manipur, abikin Churachandpura ei thil tuok hi vangduoina chunga vangneina, inchimralna laka dam khawsuokna lampui ei sat thei hun a ni leiin inthuruol taka hma nor hun a nih. Hieng anga thli a hrâng hun le tui a fawn hun hi ei pel vaih chun mi liemsan a ta, ei insirin van ur sien khom a hung nawk mei mei tah ngai nawh.
(September 19, 2015 Saturday, Delhi)
###
No comments :
Post a Comment