New Zealand khawpui Wellington-a khawsa le a ram khuo le tui ni tah, ka naunu pahnina Helen Ruolsingpui Keivom le a naunu Jaiselmer Darmawi Lockhart-Keivom (27) le a naupa Moses Berry-Keivom (15) hai chu an pi le puhai chengna rama kar khat biekzin dingin September 29, 2015 khan Delhi-a inthokin Manipur-ah ka hung vuong lutpui a. Imphal-a kan hung vuong lut chun kan fena ding tak Churachandpur khawpui chu darkar thum zet karfiu rik tak deldèna hnuoia intâng a ni tah.
Rev. Edwin Darsanglurin a motor tharlâm Scorpio, registration number khom la nei hman lo chuh chawiin a mi hung tuok a. Dr. Lokendro Arambam le a rawihai pathumin an mi hung tuok bok a. Imphala sung le kuo poimaw zuol kan zoa Churachandpur pana kan suok chun thimbut a lo ni ta a. Ningthoukhuongah nga lien le inhnik chi, sangkhat le zahni man inchawa kan chawl ti lo chu kan tlăn ngar ngar a, zan dar rietah Churachandpur kan lut a. Khaw rausan, siksikrieu inhrămna hmun ang elin a lo rè tlok tlok a. Baibul ka’n let laia zawlnei Isai-in Jerusalem chungthu a hrilna (22:2-3) chun ka lungril a hung dèng a:
Khawpui inzi nuoi nuoi el,
Hlima inri bêng bŭng kha,
Nang hi i ni hlak naw maw?
I mithi ruong zâl khep khup hi,
Kawlhnâma that an ni naw a,
Indoa thi an ni bok nawh.
I rorêltuhai an tlanse a,
Hriem hmang loin an man vong a,
Intâng dingin an thruoi tawl a,
Hmêlma an hung tlung hma dai a,
Lo tlanse tawl vong an nih.
Ni dang zan sawt hnung khoma mi so nuoi nuoina hlak Rengkai Road, Churachandpur khawpui sunga meng sawt hri invoi nasa tak ni hiel thei ding khom a thring bor bor a. A lampui khoinkhamzie ruok chu an zu do pung ang elin a zuolkai deu deu a hoi. Rengkai khuo hi ni tin motor-in fang suok la, motor-in i rù le châng a tet sawi hminna lei khan a hrana exercise lak a ngai ta nawh. Siet lawm pawlin kut bena ei lămpui, Rev. Ngamlalchawl (RIP) hla phuoka “A siet nawna a um nawh” a ti khan a hril fie chieng takin ka hriet.
1921 kum bula SDO B.C.Gasper-in Indopui-2 laia France rama Labour Corps-a fe hai hung kir lawmna ruoi siema a biela lalhai po po Suongpi-a a ko khawm trum khan Manipur Reng Maharaja Churachand Singh khom a hung thrang ve a, a hung kaina hmun chawia Rengkai hming hi phuok a ni a, a biel hmunpui Suongpi khom Churachandpur ti hminga thlak a ni bok a. Rengkai khaw sung kotthlêr tin hin a khaw hming puttu Reng le a khaw optu lalhai le rorêltuhai le a sûnga chênghai inzaumna a hêk nasa hlein ka hriet. Lampui thra le sie, chîn le lien, indiek le khû hi rorêltuhai hmelhmang hriltu a nih.
August 31, 2015-a inthok khan Manipur Legislative Assembly-a hril tlangna khom um hman loa Bill pathum an put lut le pom nghal chu a ram puo tienga inthoka mi dang hung lut tumhai laka inveng himna ding hmangruo anga hril pawl an um laiin, tlangmihai ngirhmun nasa taka sawi chimtu ni ngei dinga tlangmihaiin an hmu si leiin kalna rûnpui a nghong suok a, chappui kang vang lai ang elin mipui lungsenna a chok puot puot a. A vabuchawi vuong dar chun an aiawtu dinga an ngaihai, an hamthratna dinga sorkar ditsakna hung luong lut po po lo bantantu nia an ngai bok, sakeibaknei baua inthoka san ngam lotu, an thina ding Bill tribaiuma an ngai lawm lutnaa an bân tirdakum phartuhai in ropui tak tak chu trêk tla angin a deng a, internet tukvera inthokin khawvel hmun hrang hranga Zohnathlak chenghaiin an thlîr thruop el a nih. Voi boa boin inrel hmang rip naw hai sien, an in le an ngirhmun a danglam chuong naw el thei. Inthlang huna anni siemtu le zawlpuon bâtpuitu, silai piellung hmanga mipui ditthlangna inrupêktu nia an ngai threnkhat in khom Evi zuorpuihai lungsen chokin a hlieu sa ve a, a khû chu nasa tak a nih. Hi hi a tawpna ni loin a khulâng khangna chauh a la ni el thei.
Rorêltu invêt le var inkhina pakhat chu thuhnung ding an dawn le dawn naw-ah a nih. Chu chu Solomon thuvara fimkhur taka thil bûk thiemna a hril kha a nih (3:21). Bill poimaw, ram le a mi chenghai humhalna ni dinga hril si, ieng khom soi chip hman loa ramhuoi speed-a tlanbahrika nor liem el chuh tawrota hmingthang Adolf Hitler-in dawha le tharum hmanga a khingtuhai le Judahai hrèkna le sukchimitna dinga 1923 March 23-a Enabling Law a siem, an Parliament Reichtag a’n pomtir leh khan a danglamna ieng am a um a? Kha nia inthok khan Hitler le a pawl Nazi-hai chun dan hmangin inthiel faina sin an thaw tak tak a, Juda mi khom maktaduoi 6 chuong zet an sukchimit a ni khah. Dan hmanga insukchimit tluka trium hi a vâng khop el.
Dimokrasi hi a thrat lai zingin a lu tam lemin dan hmanga a lu tlawm lem sukchimitna hmangruoa hmang thei a ni a, an hmang rop hlak hrim a nih. Var tak le tlang takin, thuhnung ding dawnin, hi Bills hi tlangmi MLA hai leh hril tlang hnungin, MLA tinin an mipuihai rawnin, thil chinchang inhril fie dap chu ni hai sien, tuta ngirhmun hi ei tlung ring a um nawh. Grik mi var Euripides (c.485-406 BC) thuvuokthlak, “Pathienin suksiet a nuomhai chu a sukvet hmasa phot hlak” (Those whom God wishes to destroy, he first makes mad) a ti ngirhmun kha ei pal ve khom a ni el thei. Amiruokchu, hi thil tlung hi ram inrorelna mumal lem ei nei theina dinga mipui mut hartu dinga siemtharna thli, khuonu hung tirah ngaia ei hmang hlawk chun malsawmna ruopuiah inchang ngei a tih. Shakespeare khomin Julius Caesar-ah “Mihriem nunah tui a fawn chang a um a. A fawn sang laia lut fuk chun vangneina huongah a thruoi lut pei a, man threlh ruok chun a damlai khuolzin sung rinumna le suor se hmunah a’n tăl buoi ngei ngei” a lo tih khah.
Manipura sorkar ngir laiin a ram pumpui sunga hmun zaa sawm khom tling thra lo hluotuhai dam khawsuokna ding ngaituoa inhumhimna dan le chu chu hmanga ramri khang dan thar an zong hi a thaw ding hrim a nih. Kum sanghni chuong lal neia insâl, sienkhom sui chet chun zani el laia mani hnam nina hluihlawn le thè thla a, an sakhaw hlui nia an hril Sanamahi maksan a, Hindu caste system hnuoiah lût a, Bengali thiempu Shantidas Gosain infuipora an sakhaw lekhabu ‘Puyas’ an ti, bu 123 neka tam hiel chu inro nachang hre loa kum 1729 A.D October thla lir nia raw dur dur a, phuokfawm histawri-a inpêm an ni a. Hi sakhuo karfiuna hnuoia intâng a thren tlan suok nuom a, an sakhaw hlui chel nawk an tumna le inzomin kum 276 hnungah, April 14, 2005 khan Imphala State Central Library khom an raw ût vong a ni khah!
Anni sunga buoina inchin dan khikhawkzie hi zuk hriet thiem el phak khom a ni nawh. Vuongnaa inthokin zuk thlir inla, phaizawl chikte an hluo hi a kum tèlin in hmuna inchangtirin an hnawchep a, a chin tiel tiel a. Ram an zauh si naw chun, khuongbai anga a tawpa mani lu beng thoih naw chu hmabak an nei nawh. Chu khuongbai pawlisi char chu Tuithraphaia chenghai khukpui ve a nih. Hi hi tuolthat nek khoma trium lem le suol lem daih a nih. Mihriem chu thi inla khom mi thar an hung suok pei a, ram ruok chu a pung thei nawh; leilet hmun suksiet tah khom leiletah a’n chang nawk ngai ta nawh. A kum telin Tuithraphai ruoma hnengtawna innêkna hi a hung pung zuol deu deuh ding a ni leiin, tlangram sunga um ni si, phairam anga ngai le dan anga phairama uma an mi sie lutpek dam hin hun seia a kakhawk ding chu pangzatum tak a nih. Chu chu pumpel tum si chun tlangram le phairam inkungkeina hi sukfel vat a trûl hrim a nih.
Mipui aiawtu dinga thlanghaiin aiaw sin an thaw naw leia an chunga mipui lung chok hi khawvel hmun tina thil tlung hlak a ni leiin thilmaka ngai ding a ni nawh. Ieng anga ransa zaidam khom thi le dam ngirhmuna ei hnaw tom chun an mi phir amanih sè ngam vong a nih. Hmur pilip hmanga mipuihai laia an tlak nawna inhril hlîp tum dam an um a, mipui dit lo Bills-ah tlangmihai ta dinga sietna inphûm rûk hmu thei lo khopa mawl le mitdel an nih ti inhmu suok nachang an hriet naw chun, an mihai ensan le pawlserh an hlaw khomin thilmak a ni nawh; an phù hlie hlie lem a nih. Tlangmihai khawvela inzakum tawp le inpawi tawpkhawkna, dam zinga thina tuok dan chu khawtlang ensan hlaw hi a nih. Ei sum le pai ngirhmun ieng anga thra khom ni sien, mani mihai tirdak hlawa damin umzie a nei nawh. Scottish poet Sir Walter Scott-in a hlaa “Breathes there the man, with soul so dead” a ti, ram le hnam hmangaina nei lo mihriem, a thlarau thi tah, inthuok ruok chu la’n thuok chè ché a hril ang kha a nih.
Churachandpur-a ni nga kan cham sungin, karfiu inhong sung kan thei thei kan kan kuol bakah buoina leia hringna chan mi pariethai ruong an siena Morgue dam kan sir a. Buoina leia mipui hang sawlzie le rimsikzie mit ngeia hang hmu chun kum 1988-89 laia Rangoon-a dimokrasi hnuoia rorelna lak lut nawk tuma thla ruk sung deuthaw mipuiin lam hrawa an nor mup mup laia an rimsikzie dam a mi’n hriet suoktir naw thei nawh. An beiseina an sang ang bokin an phŭrna khom an sang a, hlamzui pal a tih ti lungrilin a’n laupui a. Churachandpur Biela Zo hnathlak chenghai hi Coleman Factor-in kum 80 chuong zet a mi chokchawrawi tah ei ni leiin indaidanna bangin ei khawvel a sip a. Chu indaidanna bang chu tuta buoina hung tlung hin iemani chen a hung thriek a, dawkan pakhat kîl tlang theiin a mi siem a. Sienkhom, rênga thrat tlangna dinga hlawm khata hma domtu le nortu ding aiawtu siem vat vat neka mani hnam le pawl bil ta dinga thrahnemngaina le pumbil tumna lungril a la lien niin a’n lang a, a poi hle. Hi lungril hi sie hmang lo a, pawlitiks tui fawnin a mi kiemsan vai chun, unau le unau inmel rum sunzomin, ei inhnawmna ngaia bok ei kir nawk ding a nih.
Karfiu chi hrang hrang
Karfiu (curfew) ti hi French tronga cuevrefeu tia inthoka hung suok, zana mei sukmit hun dinga an ruot chu a ni a, a tawi zawnga inlet chun ‘meimit hun’ ti ding ning a tih. Tu laia a umzie tak chu buoina a suok huna invak le leng suok phal lo amanih khap hun tina a nih. A hming ringot khom hi a rawng a, mihriem zalenna a khuop nghal a nih. Pi le pu huna khan khawser an thaw hunah tu khom suok phal a ni naw a, an khuo-ah mikhuol hung lut phal a ni bok nawh. Khuoa lut phal a ni nawzie inchikna dingin lampui tinah sawl an bang hlak. Chu chu an karfiu a nih.
Chîk zuola ei ngaituo chun hringnun hi kong hrang hranga karfiu hnuoia intar taka khawsa a nih. Thieng le thieng lo ei tihai dam, khap thil hrim hrim hi karfiu chi khat a ni vong. Karfiu po po laia trium tak chu mihriemin a zalenna hmang thei lo dinga khuop le khuokhir, lungril le ngaituona karfiu hi a nih. Chu le inzoma Maldives-a kan um laia Ihuru Tourist Resort-a July 6, 1996 Saturday 1100 hrs Dulien tronga ka hla phuok chu a hnuoia hin ka hung thur suok:
Karfiu dar râwng a lo ri,
Hun thimin min nang ta;
Run tin tăn inah lo changin,
Tual nuam- sisip hrămna.
Zai tin vawrna sumtualah,
Chèngrâng a hrâng ngei e;
Biahthu dang rêng a leng ta lo,
Fam awrdar mai loh zong.
Taksa karfiu awrdar zong,
A kiang ang zingtriana'n;
Hlauhna karfiu hnan rilru zong,
A chhuah lo'ng, zingtrianah.
Chû ber chu ni ka vei rûk,
Hlauhna karfiu rilru,
Zalenna thaw chham, ripa tâng,
Ip chawih chawih reng mai chu!
Zalenna aw zalenna,
I hming a mawi hluan e;
Hringnun karfiuva tângte tan,
Ro hlu ber nang i ni.
(October 9, 2015, Delhi)
###
No comments :
Post a Comment