Search


Apr 12, 2017

Tuithraphai Diary - III


Breathes there the man, with soul so dead,
Who never to himself hath said,
This is my own, my native land!
- Sir Walter Scott

Phairam Vs. Tlangram
Hnam tinin ram ngaina hla ei phuok kûr nguoi a, khuol rama ei khawsak changin lungleng takin ei inkukpui hlak. Chuonga zuolkaihai chu Judahai le Zo hnathlak, abikin Mizoram mihai hi an ni el thei. Ram ngaina hla phuoktu tam tak laia a pukhawi, hnam lungril (nationalism) nasa taka keithotu chu Thralai Hla Bu buotsaitu Rokunga (1914-1969) kha a ni ring a um. Tlangram khokrok, sakel ruol tuol lengna hmun dinga khuonu ruot ni awm tak hmun le ram chu, “Kan Zo tlang ram nuam hi chhawrpial rŭn i iang e” ti-a pielral lallukhum a hang inkhumtir zet chun, ei pieng ei pata la hmu ngai lohai khomin ei kurinkukpui nghal el a nih.

Jerusalem Tempul muola um, hla tin hla tanga an lo chawimawi muol zam, hmeithai leipui tiet vel chauh Zaiawn (Jion) khomin Judahai ngaituona le a la hmu ngai lohai suongtuona a hluo lien a, a hming khom van rama chen an mi hlu lutpek a, eini khomin Kristien ei hung ni hnungin ei hung ngaizawng ve a, ei Sinlung khom a hlan daih a nih. Sala an intangna Babulon-ah an Zaiawn hla sak dinga an phŭt khomin,

Ieng leiin am singkhuol ramah,
LALPA hla sak lul kan ta?
Aw Salem, ka nghil che chun,
Ka kut chang hin a thil thiem,
Arêngin theinghil raw se.
Ka lo theinghil palh che a,
Jerusalem sînga hlut,
Thil dang ka nei ngai hrim chun,
Ka lei ka dangah kop sien (Sam 137:4-6)

tiin tukkhum an lo suksa a nih. Chu char chu khawvelin ei lo kurpui ve a, ei sakhuo lekhabupuia khom hmun poimaw a hluo phak a nih. Boney-M haiin rimawi bi inchawm hlat hlat leh an hung thlung kop lem khan chuh, an hmelma hlun, sertan danghai khomin, an zakawfuol (thobe, thawb dishdasha) leh khakhmul kai dumin, an lo insukpui hlut hlut ve el a nih.

Kum 1960/61 lai khan, Tuithraphai chawina hla ka phuok a, chu chu a hla hmingah ‘Tuithrapui’ tiin ka lo sie a. A hnunga ka ngaituoin ‘Tuithrapui’ chu ‘Khuga River’ tina a na, ‘Tuithraphai’ chu ‘Khuga Valley’ tina a ni leiin, ka lo sie suol a nih ti ka hriet suok a. Hi hla hi kum 1962-a ‘Thralai Hla Bu’ ka sutin a thrang ta a, Lenruol Hla Bu (Revised & Enlarged Edition, 2005) a hin No. 97 a nih. Tu hin kum 56 zeta upa, a thu le thluk khom insitum lo ni sien khom ngainat le sak hlaw lo a nih. A san tak iem ning a ta? Hi zawnaa hin mihriem nuna inphum, hmu thei le hmu thei lo, tam tak a fun ka ring a, chu chu a nih ka hril tum tak chuh.

Ei histawri chiengkuong deu meta ei sui phak chin chu Shan Swabaw-hai opna hnuoia Kawlphai (Kabaw Valley) a ei khawsak lai hun le ei suoksan dinga pipuhan bûng an phun, a zârin hnuoi a tawk pha leh an thlahai la hung kir nawk dinga thuro an lo sie chu niin thusim angin ei hril hlak. Chu chu Khampat Bungpui,[1] tia hriet, Zo hnathlakhai khawvela hmun inthuk tak hluo tah le la hluo zui pei ding hi a nih. Bungpui le inzom hin thusim tam tak a pieng bakah hlaa khom hmu ding iemani zat a um. Amiruokchu, Kawlphai ei thlakhlana le ngaina thu ruok chu a phuok ei la um naw a ni el thei. Hmar hnathlakhai chun bungpui hi an lal pakhat Luopui phun niin an zeldin a, hieng ang hin hlaa khom an lo phuok:

Simah Lersi, hmarah Zingthlo,
Khaw maalaiah Luopui;
Luopuiin lenbung a phun,
Thlanga puolrângin tlan e.

Chu zoah Chin Hills-ah an chuong kai a, khaw pakhat, Sanzawla an khawsak laiin butukhuonglawm dam tranin, Liendang hla, Semruk hla le thu le hla dang tam tak an ser suok a, khawtlang nun khomin nasa takin hma a hung sawn tah niin an hril a, chu chu an thu le hla maksana inthokin iemani chen hriet thei a nih. Sienkhom, Sanzawl hi phaizawla um ni loin tlangram hmun parh inhoi le thengthawa um a nih. Ei hung thlang tlak peinaa phai ti ve thama ei khawsakna chu tlang huol vel Champhai a nih. Hieng lai hmun hi a nih Ri (Hri) Dil khawvel hung intranna chuh (Pahnam threnkhat zeldinna chu, ieng po khom ni sien, him takin vut lak voi-ah sie inla.)

Dannaranin, ei pi le puhaiin chengna tlaka an ngai chu phaizawl ni loin tlangram thengthaw a nih. Tlangram bawa khawsa Israelhaiin phaizawl chu Kanan mihai chengna dinga an ngai angin, ei pi le puhai khomin phaizawl chu Vai, Kawl le Meitei ruol chengna dingin ei ngai tlangpui. Israelhai ang bokin, phaia chuh tlangmihai thla a ngam thei nawh. Aigupta bawi le Babulon sala an intangna kha hnam dang chengna phairam a nih. An inhumhimna Jerusalem khawpui, an Zaiawn tlang thawveng chu ngaiin an inuoi ni tin hlak. Eini rawi khom Delhi phaizawla ei cheng tawl hnung chenin ‘Delhi tlang’ ei la ti trawk trawk. Van ram chen khom tlangramah ei indin naw chun ei lungril a hîp thei nawh. Chu chun umzie inthuk tak a pai. Hla phuok thiem Pate-a lem chun longchawlna chen tlangah a’n din a nih:

Ka vahvaihna lui dung hi sei mah sela,
Hruaitu Hmar Arsi chu thlir zel ila;
Lawng chawlhna tlang thianghlim chu min thlen ngei ang,
Tahchuan hmangaih lenrualte an kim tawh ang.

Ei hlaah ‘phai ram’ ti thrangna hi a vang em em. Lalsangzuali Sailo hlaa “Phai ram chul hnu ka fan changin” ti bak hi chu ka hriet ve nawh. Ieng phai ram chul am a na a hrilh ti khom ngaituo tham a nih. ‘Phai ram sul hnu ka fan changin” a ti tumna khom a ni lem el thei. ‘Phai’ ti ringot chu a um zeu zeu. Butukhuonglawm hlaah, “Phaia ar chang a tonpa, mi lo nghak rawh, aia e” ti khom a um khah. Ka hla phuok pakhata khom, acrostic poem a ni leiin, lo thei loa ‘P’ hmang a trûl leiin, “Phai khaw romei sorthla zâm karah” ti a um kha tie! Sakhaw hlaah, Solomon ‘Sai hla’ -a ‘Saron phaia raws par le Phaizawla lili par ka nih’ (2:1) ti khah keikopa Krista Isu aia tekhina trongkama hmangin, Thangngur khomin, “Phaizawl par lili, khawtlang nguia hin, Suolna suktlawm dingin nang hung vul rawh” tiin ngainobei takin a hmang. Sienkhom a sep suol met a hoi. ‘Phaizawl par lili’ ti nekin ‘phaizawl lili par’ (lily of the valley) ti ding a ni lem. A ieng po khom chu ni sien, eini rawi hla phuoka chuh, phai zawl ngaina hla a um nawh niin ka hriet.

Hi thil hi chik taka ei ngaituo chun, ei chengna khawvelin zierang inthuk tak hnam lungrila a mi lo phanpek a lo ni zing awm ie. Tuithraphaia ei khaw hluohai chawina le ngaina hla tam tak ei phuok a, a phai ruok chu ei ngaizawng sa ve nawh. Sâikhawpui, Rêngkhawpui, Sielkhawpui, Muolkhawpui, Thênkhawpui, Ngûrkhawpui, Bûngkhawpui, Zawlkhawpui ti-a ei ko duot hminga hai hin ‘phai’ a thrang sa ve ei phal khom ka ring nawh. ‘Tuithraphai’ hming ei ngaizawng thei nawna san tak khom ‘phai’ ti a thrang lei a ni el thei. Israelhai ang bokin, tlangmihai hin lungril takin ‘phai ram’ hi neitu nina lungrila inthoka ta-a ngai harsa ei tih. Ei hriet phak hma daiha inthoka ei chi-zama thil inphum, Saptronga ‘primordial’ an ti ang chi hi a ni el thei. Ei trong pieng dan le zierang khom tlangram thil le inzom deuh vong a nih. Phairam thil le inzom chu hnam dang ta ei haw a ni deuh tei. Phai lo neina le inzoma hmangruo ei neihai le ei ran sorhai ei biekna trong chen hin phai mihai trong ei haw a nih. Pansak-panthlangin kum tam um tlang inla khom, ei khawvel insui matna ding chun thrang tam a ngai. Tlangmi Israelhai le phaimi Aigupta-hai kha kum zali chuong an khawsa tlanga chuh an inkar chadan chu Grand Canyon nek daiin a’n thuk lem.

Ei ngaituo zui pei chun, tienlai khawvela mihriem siem thil ropui pasari laia hril sa hlak, Huon Inkhai (Hanging Garden) an ti khom kha tlangram ngainatna leia pieng a nih. An hril dan chun, hi huon inkhai hi tu laia Irak ram tia ko tah, hmakhawsanga Babulon lal Nebukadnezzar II-in BC 605-562 laia Media tlangram hring dum dura inthoka hung a nuhmei, Lalnu Amytis chengna dinga phaizawl zau taka pil deng pawnga muol lien tak an din chunga huon mawi le ropui tak a siem a nih. A taka hmu ding a um ta si naw leiin, threnkhat chun Grik le Romanhai tienami-a inthoka an lak ni dinga ring pawl an um. Stephanie Dalley chun Asuria lal Sennakherib (704-681 BC)-in Tigris vadung kam (tu lai Mosul khawpui bula um) a khawpui Ninevi sunga a bawl niin a hril thung. A ieng khom chu ni sien, a taksa phaia cheng khom ni sien, tlangmi thlarau chun a ‘Huon Inkhai’ a maksan thei nawh. A van ram khom hringlang tlang, lunglotui, hoilopar leh an intringmit tlat a nih.

Chu khawvela inthoka thlir chun Tuithraphai chu Khuga Valley a ni thei naw a; Manipur Reng hming chawia a khawpui le District hminga ‘Churachandpur’ ti hmang khom a fuk naw a; ‘Lamka’ ti lem lem chu Meitei tronga ‘Lamkhai’, Hmar tronga ‘Lamthruom, lamthre’, Lusei tronga ‘Kawngthruam’, Latin tronga inthoka lak, Saptrong tronga ‘Junction’ an ti, lampui infinna le intuokna hmun tina el a ni leiin khaw hminga hmang chu a pasietthlak deuh khom a hoi. ‘Tuoka, Tuoki’ ti ang char a nih. Thangzamin a khaw satna lai ‘Hill Town’ a lo ti khah suksei metin ‘Zokhawpui’ dam lo ti inla chuh a fuk lem el thei.

William Shakespeare-in Juliet bauah, “Hming hin ieng kongro am a sut a? Raws khom hi hming dang inputtir inla, a rimtuina da chuong naw nih” lo ti sien khom, nina aiawa ngir le hriltu hming hin kongro a sut ding a nih. Van rama ei som lut thei um sun khom hming chauh a nih. CHUN, kongro sut dinga ruothai chu Pathien khomin “A hmingah Isu sak an tih” tiin a lo ser lawk a nih. Kongro sut ding hmun a thlang lawk ka sir tahai chun phaia um ni lo, tlanga um vong, a piengna Bethlehem tlang, a seilienna Nazaret tlang, a thina Kalvari tlang, vana a lawnna Oliv tlang a nih.

Tuithraphai hi hnam hrang hrang pipu thusim (mythology) a mihriem chenve, a lu tieng mihriem, a pum le ke tieng rannung amanih vate ang deuh, a lu tieng tlangram, a pum le ke tieng Tuithraphai chu tlangram district sunga um ni si, sienkhom tlangmi chenghai in le lohai chu phairam district sunga khawsahai hmang Dan hnuoia sie ni bok si a nih. Hieng thila tlangmihai ngirhmun le inrelbawl dan ding ieng khom siem fel mumal a um naw leiin, in le lo neitu nina (patta), sorkara ziek lut po po hi MLR&LR Act hnuoia register thaw vong a ngai. Tlangmihai ngirhmun ding chieng taka sukfel a, an ramri del chin ding le an thuneina chin ding rin fel a ni pha chun, Tuithraphai khom tlangmihaiin taa ngaina hung nei tang an ta, a chawina le ngaina hla khom la phuok rawi naw ni ha’m. Sienkhom, 2015-a mani tranghma seng ngaia inzor ei thaw kha ei thaw zui zing chun, a ram pum hi ruong siena (morgue) lien lemah ei inchangtir pei ding a nih. Ei ngirhmun siem thrat sin theitawpa hlen suok hi eini kut lieu lieua innghat a nih ti hih hre chieng zuolin, suol suok dingin inthuruol takin hma la zui pei inla nuom a um khop el. Tu hri hin chuh, Tuithrapui hi ‘pui’ lo deuh, ei ta ni si, lungril taka taa ei nei thei lo, ei mikhuolna ram a nih.

(April 11, 2017; Delhi)

Footnotes

[1] Khampat Bungpui inkhia ziek a chanchin maksan hmasa tak Watkin Roberts misawn phuna thok Rev. Dengkunga a nih. Kum 1936 khan a sir a, chu thu chuh Kristian Tlangau (Nov 1936) ah a ziek a. Hi bung zar hin 1916 khan hnuoi a tawk a, hlam 18 biel vela lien a nih. Hi hmuna khuo siem dinga 1952-a fehaiin a bulah buk an khaw a, chu zoah Tahan tieng mamaw châk la dingin an fe a. March 20, 1952-a an hung kir chun a kakpui hnuoi mar thra lai tak chun, in chung chen zeta insangah, kawrongna le him nawna dang ieng khom nei si loin, thing trawl ek bong ang hmarin, a lo tliek sop rup a. A hnungin bungpui tliek chu ram kângin a kang sa a, a bul inût chu kum khat hnunga khom a la khu vung vung a nih (Ref. Mizo Chanchin: India, Burma & Bangladesh-B.Lalthangliana p.55-60). Tuta ngir lai Khampat Bung hi bungpui tliek tah zunga inthoka hung inchor suok a nih. LK

###

No comments :