Search


Apr 29, 2017

Tuithraphai Diary - V


A tir chun Tuithraphai Diary hi trum khata a tlangpui chauh inchuom phuora ziek ka tum a. Sienkhom titina ding a lo tam bakah ei ngirhmun ei inbi chieng theina dinga ka ngai thu threnkhat, abikin tlangram-phairam le a mi chenghai inkara chadan inthuk tak inkhang chanchin le December 2016-a Revenue Districts thar pasari hung pieng, ei lawm em ema dam khan phierrukna trium inphum ruk uma ka hmu dan, chuong thilhai chu inhril hrietna dinga artikul iemani zat ka lo ziek tah hai chu hang tuihni sap met ka nuom leiin a lo sei tah hle a. Chuleiin, tuta trum chu a tlâng kawmin khar zai rel tah inla.

Indaidanna bang (narrow domestic walls)
Asia khawmuolpuia literechar tienga Nobel Prize dong hmasa tak Rabindranath Tagore chun kum 1913-a Nobel nopui a domna ‘Gitanjali’ (Inhlanna Hla) No. 35-ah zalenna ram a hluo nuom chu “indaidanna bang chi te tein khawvel a daidan darh nawna hmun” (where the world has not been broken up into fragments by narrow domestic walls) a nizie thu a lo hril a. Chuong ang ram chu Tuithraphaia hin a um le um naw thu indon inla, a ieng donna hi’m indikin ei ngai ding aw? Chuong ang ram chu (i) A la um ngai nawh; (ii) A um hlaka chu a um ta nawh; (iii) Um dinga buotsai mek a nih; (iv) Inlak bingna le inpumbilna hriin a fak siet sung chun um ngai naw nih; (v) Pipu thuvar, ‘Sem sem, dam dam; ei bil, thi thi’ ti hi a taka hmang nachang hretuhaiin la hung indin an tih. “Pathien ram chu nangni-ah a um” (The kingdom of God is within you-Lk 17:21) titu thukhawchang tho khah thudik buktu chu a ni hlak.

Mihriem hi Pathien ram tlungna dinga Ama angpuia siem ei ni thu ei hril laiin, mihriem tluka daidartu trium thilsiemhai lai pakhat khom an um nawh. Sakhuo ei ti po po indin tum chu hnuoia Pathien ram le thlan khela chatuona thlarau chawl hadamna a nih. Chu chu tri le inthin (inza tak) puma thaw suok dingin Tirko Paula chun Filipi mihai a hril (Fil 2:12). Sienkhom, sakhaw tinin mani sakhuo indik taka an ngai seng leiin, ui le kel thlung kop an hril ang el an ni vong bok si. Trobul thuhmun intrawm, Saptronga “People of the Book” an ti, Juda sakhuo, Kristien sakhuo le Islam sakhuo zuituhai dam hi entirna thra tak an nih. Kristien sakhaw sunga khom inpui changtua inngai Roman Catholic le helpawla an ngai Protestant intihai inkar chu, van ram le hremhmun a ni top. Ei Baibul hmang chu thuhmun tho.

Eini rawi hi ei vangduoi zuol. Khawvel hrieta kohran pawl ngirhai le inzomna mumal nei lo, kohran inthruoina dana rongbawltu nina chel thei dinga namdetna khom dong lo, mani thrahnemngainaa tuoltro kohran lo phunhai inkara inbakkeinaah an mi lo kei lut a. A ieng a khaw hre chieng loin, ei tran zawnghai tieng a kûl a tâiin ei lo thrang ve a. Indaidarna thlarau hring suok chu innghirnghona le inchemharna chauh a nih ti hre thei loin, mingo an ni lei ringotin, an thuhai chu ei bu tak khukpui a, pawl dai ei insakkhum fir fer a. Chu huong sunga chun ei Pathien seng biek lungawi ei tum a, ei pawl ta ding bikin a hmaah dawvan ei kai a, thawlawm ei indawl a. Lu nina le thruoitu nina chelhai hlakin ei beramhai chu mani tranghma kei zawnga pumbil ei tum a, ei ti naw zawng deua khawsaa ei ngaihai chu thlauhthlak ei tum nghal bok a. Buoina a suok pha leh a threltu le ching feltu dinga ngai, pawl tina lu nina cheltuhai kha buoina siemtu lu-ah an thrang nghal pei leiin, buoi naw ziezang ei ni nawh. Hi hi Pathien ram indintu ni loa Pathien hming sala mani lalram indintuhai ra suok a ni hlak. Indik tak chun Pathien thu-ah ei buoi phak nawh; mani ngirhmun suknghetna dinga kuo suotna le thrang laknaah ei buoi lem.

Khawvel hmun hrang hranga palai sin thawa kan khawsak hnung hin kar khatah voi khat bek, abikin Pathienni hin, chawibiek inkhawmah fe ngei ngei ka tum a. Inkhawm kuota voi khat chauh ka nei chu pumpel ka nuom naw leiin, ka’n zin chang khom ka tlungnaa inthoka biek in hnai tak ka zong a, ieng pawl am an nih, ieng trong am an hmang ti ngaituo loin ka’n khawm ve top hlak. Tuta truma Tuithraphaia kar hnih ka cham sung khom ka tlungna Bethela David Buhril hai panthlanga Assembly of God biek inah Sande Sikul voi hnih ka zu kai a. Kha hmaa an renga an inkhawm tlang lai khom khan an tlawm hlak vei leh, tu hin chu pawl hniin an inthre a, an inthawl khop el.

Biek in chang ve ve an nuom tlat leiin, inkhawm hun ding a dar biin an ruot a, chuong ang chun an Pathiena an ngai hmaah hmai trim thrak loin an inlang hlak a nih. An khuo Bethel Village Authority hrietpui le phalna lo chun a tu pawl tieng tieng khomin puo tieng mi thuhril rongbawla ruoi an khap. Pastor fel tak le hring tak an nei a, an sor ve ve a, a thok-palai a ni tak. Hotu pahnih rong bawl kop thei lo ti thukhawchang chu an la siehrê phot a hoi. Pawl khat chu AG Kohran nawlpui pangngai an ni a, pawl dang chu, anni inti danin, AG (Localised) an nih. ‘Localised’ inti pawl hi kohran hmun le hma neitua inngai le chalaitu, Hmar tronga inlet chun ‘Intibing/Kholbing Pawl’ ti ding ni awm tak a nih. An buoipui le lungkhampui chu Pathien ram nek hmanin mita hmu thei mihriem ram le thuneina pumbil ni sien a hoi. Kei chu Pathien chawibieka fe ka ni a, an kansar zungin a mi sukbuoi phak ve nawh. Hmun le hma le thuneina hi Iengkim LALPA ta le a lunginsietna kuta um vong a ni leiin, Ama ring a, lungawi taka a thlamuongna tuipui chunga intawl del del hi kei chun hadamthlak ka ti lem. Thil thei khom ni sien, hieng huna an Pathien ni lem chu mit khap kar khom pei naw ning. Hi thil hi Coleman le Watkin Roberts le an thlahai rabok indina inlawihai phurrik a la ni zing.

March 26 inkhawm trina David Buhril nu Alan Buhril thingpui siem inhnikti taka kan dawn laiin Damdiei mi, Robert Lalmalsawm Sungte nu le a naunu khom an hung leng lut a. Damdiei-a AG kohran khom an buoi ve thu a hril a. Anni khom an biek inah an inkhawm tlang phot a, sienkhom thawlawm thuah, a nawlpuiin a zatnaa insem an rot chu Localised pawl chun an remti naw a. Chu phingleh mani thrangna tieng tienga thlak theina dingin thawlawm bawm pahnih an sie a. A threnin an thlak suol a, thuhril laklaw lai dam thoin bawm pakhata mi khah an va lak suok a, anni tieng bawmah an thlak a. Chuong khopa mi hmua khom mawi loa an khawsak hnung chun a ziding pawla inngaihai chun an biek in chu talapuiin an kal top a, inah a hranin an inkhawm ve ve. Isu hung lai ni sien, khaw tieng lem am an thawlawm an thlak ding ti indon hai sien, iengtin am don a ti aw? Kaisar bawm am Pathien bawm? Phinga Pathien nei pawlhai tawpna dinga Tirko Paulan a hril kha (Fil 3:19) tiem non rop a va thra awm de aw!

Zaipu le inpawlna
Kum 2016 June-July khan KRISTIEN HLA BU THLIRNA 1-3 ka ziek a. Thlir lina ziek pei dinga ka ti kha Assembly of God Kohran (Manipur District) buotsai INPAKNA HLA THAR BU-a hla chuonghai thluoina tieng ding a ni leiin le a bu ka nei vea ka hriet chu ka hmu zo el ta naw bakah hieng hla tam lem hi Manipur ka suoksan hnung, abikin India ram puo tieng a zawna kum 21 zet ka thang sunga pieng le saklar chauh an ni leiin hriet ka nei tlawm a. An sak ka hriet ve sun khom mithi inleng trumtriek tienga hun chang phak ve chauh ruolin an khukpui, hang ngaithlak vuoi chun Kanan ‘ram thar’ inawina tieng, takrama inthoka inbikrukna hla deuh vong ni awmin ka hriet hlak a. A thren lem chun kalchar huonga inthoka an mai khawm sathu le thu tinreng thlak a, changal le inhuom but buta an suong pol, a phul liem nasat po leh thlarau baptisma chang rawna an ngai niin a’n lang bok a. Ka la man thiem chie lo a tam.

Chun, 1930 bawr tung vela inchuktirna inlar, Dispensational Theology an ti, Old Churachandpur Mission Compound-a Bible School enkoltu Paul Rostad rawia an invet chilh, kum 2000 AD-a khawvel tawp a, kum sang rorel intran dinga inzirtirna dam, Roman Catholic le Protestant kohran insuot nasat laia Daniel le Thupuong lekhabu besana propaganda an the darh, ringtu hmasahaiin bu tak khuka an lo khukpui, tu laia ringna thila peteka ngaihai chauhin an bengkhon tah ni awma inlang dam chuh an hlaah hin a luong lut treuh bokin a’n lang a. A thren lem chun bazaar Saptrong le pawlitisian hai, ramhnuoi mi hai, inrui thei chi hrang hrangin a man hai trongkam hmang hlak trong tuolleng le inlêk, hla trongkam ni hrim hrim lo an hlaah an hlu lut rawn bok a. Chuleiin, hieng hlahai le an ‘ram thar inawi’ le an ‘ram thuthlung’ hi bi chieng hma chun Part-4 ziek chu thil remchang ni-a ka hriet naw a, tu chen hin ka la ziek zom naw hrim a nih.

INPAKNA HLA THAR kawpi (1993, 1996 & 2000) ka hmu hnungin, hieng hla phuoktu la damhai laia phuok rawn tak chu C. Lalthlunglien a nih ti ka hmu suok a. Inpawlpui ka nuom thu kan makpa Rev. Vanlalhlun Traite ka hril leh ka tlungnaah an mi hung pan a; thu le hla tienga inhnel pei, ‘Hranghluihai Sulhnungah’ (2015) le ‘Kawlva angin inleng thiem lang’ (2014) ti ziektu, hla phuok thiem V.T.Kappu tupa Lallungawiin a hung trawiawm bok a. Huon thing buk hnuoiah thrungna remin, thu le hla ruoi kan thrè tran tah a nih.

Kum 1974-78 inkara ‘Hmar Hla Suina’ ka ziek lai khan, khang hun lai chena sakhaw hla phuoktuhai le an hla phuokhai a thrang phak a. Ennon le belsaa sut nawk tumin kum sawm liem tah khan computer-ah kan hlu lut a. Sienkhom Baibul inlet le sut tieng hun ka hmang laklaw leiin, tu chen hin thaw hman loin ka la um a. Buonglienkung le mi hrang hrangin hla an hung phuokhai le a hmaa ei hril ‘Ram Thar Hla’ dangdai tak tak hi hlu lut a trul makmaw-in ka hriet a. Research mi thawpui ding mi ka zong a, poimaw ti an tam a, sienkhom a thaw thei le pei mi an vang. Thu le hla hrim hrim hi a phuoktu le ziektu khawvel chengna thlalak le hmelhmang a ni leiin, a hung suokna trobul, a zung thlakna le keina leilung hriet lo chun a umzie tak hriet chieng thei a ni nawh. Lalthlunglien hla phuokhai dilsut taka suipui ding chun ama nek hmana a hla phuokhai ka sui chik a ngai. An hla phuoka inthoka an nina le ngirhmun puong suoka um hi an chanchin ei hrieta inthoka an hla phuok ei sui nek daiin an ril a, thu a fûn lem. ‘Hmar Hla Suina’ ka buotsai lai khan chu method chu a nih ka hmang.

Kum za sunga Hmar tronga thu le hla suokhai ei sui ding phaa mimir ngaituonaa inlang hmasa tak chu kristien sakhaw hla a ni ka ring. Chuonghai chu MIL textbook-a chen naupang inchuk dingin ei hlu lut ti a hretu vong ei nih. Hnam changkang le hmasawn lemhai ruok chun thu le hla an sui ding pha leh sakhuo le inzom thil hrim hrim chu thu le hla tling tawkah an ngai naw a, hringnun sir tin huop zo, tlangkhuo thu le hla (secular literature) chauh an pom. Eini lai ruok chu a letling hlauh a nih. ‘Ram Thar Hla’ ei tihai khom hi kohran nawlpui lai a pom lo le biek ina sak khom khap hiel pawl ei um. Threnkhatin “A thra bek bek” thluka an sak laiin mi dang ta ding chun “A suol bek bek” thluka sak a ngai. A hnawl pawlin an pom naw zuol bek bek hlahai chu ei secular literature-a pi le pu tienami le thlung kop hlahai an ni bik. “Tiena phunchong kur duom duom rawh, Nu, Ka sang a dang a char” ti khel chu pom lo hrim hrim ei um. Vaimim but, a lu tieng ret puk puk a, a bul tieng ruok chu fak thieng loa ngaitu ang ei nih. Chu chun ei ngaituona sukthlek hang lutinle takzie le ei lungril mit hang inkalh nasatzie chieng takin a tar lang.

Sappui nun ka ngaisang nawh
Chuleiin, hi tuka kan titinaah hin Hmar tronga tuoltro sakhaw hla tam tak suok tah hai tlang thlirna kan nei thuok thuok ruolin, hla hrang hrang a phuok san le phuok dan chanchin Lalthlunglien hril le trongkam threnkhat, a bul le bal hre loa hriet thiem harsa dinga a ngaihai a hril fie chu kan ngaithlak a, kan tlai hle. A hla phuokhai le a phuok san hung ziek suok a, a bu-a a hrana sutpek ka nuom thu ka hril nghe nghe a. A hla phuok danghai ditsut taka indonna hun a ni nawa chuh, Editor ka nina hnuoia kum 2000-a Pherzawl High School Golden Jubillee (1951-2000) Souvenir kan suta Prof. L. Fimate thusep hung ziek, “Sappui Nun Ka Ngaisang Hle” ti ka zuk hriet suok vang vang a. Ieng leia Sappui nun hnot le el tuma khawvel hnam tin ei tlan mup mup laia “Sappui nun ka ngaisang nawh, kan ramah” ti hla hi a phuok el am a na? ti hi ka’n don a.

Voi khat Committee an nei trumin an kohran kalchawinaa an trangkaipui thei dinga an ngai thil an rot taphot khah anni laia lekha inchuk sang lem le ram fang hla deua inngaihai khan, chuong chu khang khah Saphai thaw dan an nawh tiin an hnawlpek vong a. Chu boruoka inthoka hi hla hi a phuok a ni thu a hril. A hril laia ka na dara hung inri vang vang chu Pastor Thangngur hla phuok “Hnuoia taksa chawmna dingin” ti khah a nih. Hmun hrang hrangah ei inzin chang thil thra tam tak ei hmu a, ei mihai nei ve dingin ei inhnar a, an nei ve dan ding ei dap a, thrang ei lak bok a. A thra vong. Amiruokchu, hmasawnna thila hin ngaituo threlh um thei a nih. A hmangtu le sortu ding ngirhmun chawm hlen daih thil ei lak lut chun khawtlangah siksawina rapthlak tak a hring suok a, a hmangtu ding tak, la hmang phak si lohai kha a hmang thei ngirhmuna umhai chim ralin an um hlak. Tipaimukh Dam prawzek ei dodal san tak khom a hmang hlawktu ding, a rama chenghai chu a hmang hlawk thei ngirhmuna umhaiin chatuona an chim ral ding lei a nih. Chuleiin, Sappui nun ngaisang lei ringota an nun pawhleua inhlieu hlum khawvela hin tiem seng lo hril ding an um. Ei rama kohran pawl hrang hrang laia taksa le thlaraua siksawina um hi eini-ah Pathien ram indin tum loa Sappui nun pawhleu hnota ei pheleng lei a ni lien khop el. Sap le an kalchar biek hi bansanin Pathien chawibiek lem ei tiu.

Tlangkawmna
Ni danga ka’n zina ka la thaw hman lo, tuta truma ka thaw chu kan sangnu damlo kan a nih. Ama hi ka nuhmei Dari pate Hleia (Rev. Zakhum sangpa) naunu, Saidan (Kangsat Ruoma) um a nih. Zinlammuola um, kan umpui, kan tunu Jenica Hriemsangkim nu le pahai hang sir vak dingin ka tuhai tleirawl pahnih thruoiin car-in Kangsat Ruom kan pan tung a. Kan hang lut tran chun, “Pu, hi lai hin nu pakhat a hmu nuom che a um a, ‘Ka thi hmain voi khat bek hmu ka nuom’ a ti hlak a. I va chibai vak nuom?” an ta. Lam sir inchêp taka chun car innghatin, ina chun kan va lut a.

Puitling in nghaktu an um naw a, nghaklakte pakhatin, lekha tiem pumin, in a lo nghak a. Tukvera inthoka var hung lutin a khaw phak nawna chin in sung chu a’n thim rui a. “I pi a um naw maw?” tiin kan indon a, “A zâl” a ta. “A hmu nuom an um a, i va kei tho thei ding?” kan ta, damten a hung kei tho a. Ka lo inthrungna, thrungna seia chun a hung inthrung a. “Tu am i ni leh? Khaw laia inthoka hung che?” tiin a mi’n don a. “Lalthlamuong ka nih, i u Dari pasal. Delhi-a inthoka hung ka nih” ka ta. “Ka U Muong kha maw? Ni thei naw ti nih! Awium lo lo” a ta. “Ni e, ka nih. Ka hungna a sawt rei tah a. I damnaw thu an mi hril a, ka hung kan vak che a nih. Thaw, inchibai ei tih” ka ta, kan inchibai a. Kan inchibai hnung khom chun, “A na…tak tak maw…a va mak de!” a ti non sek a.

A vanglaia Zawlkhawpui ‘Varpar Arasi’ ni hlak, a hmêl ênga vadung kawi sari khom elvar thei khopa mi hril Vanchunglaizuor sing zotu tluk hiela ka ngai hlak kha, tu hin chu tumbailok tiet chauh a lo ni tah! Hringnun hang derdepzie hi aw! 1964-a Parbunga ka hla phuok ka hriet suok rum rum a:

Kumpui sul lam ang herin,
Hringnun vanglai truoi par ang;
Sakhmel no-beina chulin,
Thradang rong thing ang a chul:
Hnêmtu sakhmel par, hnem lo par a chang.

Kan sangnu ka kan thu hi phek tam ziek ding um sien khom, khe fai pup nekin, chil sukput tawk chara a khuoivalawn chen chauh hlǐm vuoi hin thu a fun rawn lem chang a um leiin, ei hril po chauh hi hun tawkah ngai inla. Ka kan nuhnung taka mit ngeia hmutu ka thrienpa David Buhrilin kha hma khan ‘Hmangai nunrawng zun zamah’ ti thusep ngainuomum tak a hung ziek tah bakah, ka tupa Dr. Lal Dena khomin, ama thlirna tukvera inthokin, “Hluo lo Lungdi” (Luah loh lungdi) ti ziek dinga inkau zing a ni leiin, a sunzomna ei dong pei a ni leh masawmna tla fuolah ngai inla.

Delhi tlanga khawsa Darngawn makpa, khawvel hnam tina mi cheng khawmhai hin fiemthu-titakin International Darngawn Makpa Association angreng kan indin a, thlang lo Life President-a ruot kan nei a, a dang po chuh Vice-President kan ni vong a. Kan Life President hmasa tak chu Dr. Rochunga Pudaite a na, kei hi Senior Vice President an mi ti hlak. Darngawn makpa thar an suok zata lawmlutna thu hriltu ka ni hlak. October 2015-a Dr. Pudaite muol a liema inthok khan Life President ka hung ni ve tah a nih. Ka zuk hril nuom tak chu, Kangsat Ruoma kan sangnu damnaw kantu ei hril khah khawvel pumpuia Darngawn Makpa Association President a ni thu a nih. Keini laia arûka kan inkona ruok chu ‘Thaibawi President’ ti a nih. Life President-in a kan ding awm tak kan theia a um hi kan Association-in vangnei chungchuongah kan inngai. Kan bik hlawtu khomin Elizabet chan chang vea a’n ngai a ni khomin Iengkim Lalpa remruot vongah ngai inla.

(April 28, 2017; Delhi)

###

No comments :