Search

TOTAL ARTICLES: 514

Jun 17, 2006

Chawlolna-IV


Ignorance is no bliss but a curse
-Author

Hi thupui hi hmangin kum tluona insuo ding artikul ziek ding a um lai zingin, a tira inthoka ka lo riruong dan angin, tuta hi a kharna ding a lo ni tah. Ei thu chai ding chu pawlitiks tienga ei chawlolna a nih. Tu mitmei khom veng loin, thudik besana hmanga histawrian-haiin an thil hmu dan tlang taka an ziek angin, ei pawlitiks inlumlet dan phor lang ka tum a nih. Chipchiera ziekna ding hmun a um naw leiin a tlangpui chauh indên lalin ei thuol ding a na, chuleiin tiemtu tukhomin ngun tak le fimkhur taka an tiem ngai a tih.

India hmar sak le a sevel rama chenghai, abikin tlangmi ei tihai hi China rama inthoka hung thlang tla vong le hnam hrang hranga hung peng dar peihai chu ei nih. Chuonghai laia a tam pawl tak chu Tibeto-Burman trong hmang pawl ei ni a. Chu hnuoia chun trong hrang hrang hmang tam tak ei um a, chuonghai laia a tam pawl tak chu Chin-Kuki-Mizo (Chikumi) tihai hi ei nih. Chindwin vadung thlang tieng Bangladesh, abikin Chittagong Hills Tract chenin, sim tieng Burma ram Arakan (Rakhine) State chenin, hmar tieng India ram Manipur le Nagaland le Assam chenin ei inzar dar a. Ei renga tiemin maktaduoi 3-5 vel ei ni ring a um. Chuonghai laia nuoi 2-3 vel chu Hmar hnathlak, G.A.Grierson-in Linguistic Survey of India Vol.III Part III (1904) a Old Kuki a tihai kha an nih.

Hmar hming suok dan
Linguistic Survey of India (1904) hi Hmar hnam hming lekhabua a chuong hmasakna tak niin a’n lang. A chuong nawkna chu L. Shakespeare (Col) ziek The Lushai-Kuki Clan (1912) ti lekhabuah a nih. Ama hi a nih ‘Hmar’ hming hung intranna le a umzie hril fie hmasatu tak chu. Lusei lalhai opna hnuoia inthoka pahnam hrang hrang inpem suok, hmar tieng pana fehai chu Luseihaiin ‘Hmarho’ tiin an hril hlak a, chu hming chu chuonghai pawl chun rênga inkona hmingah an hung nei a, an put song tah niin a hril. Hi hmaa Zo hnathlakhai chanchin ziekna lekhabuah hnam tam tak hming a chuong tah bakah Hmar hnathlak Old Kuki an tihai hnuoia pahnam hming tam tak chen chuong dai tah sien khom, HMAR ti hming hi hmu ding a um der nawh. Vai Lien Voi hnina, 1871-72 Tipaimukh le a se vela Hmarhai chengna khuo iemani zat an hung sir lai khom khan an khaw sirhai hming le vadung umhai hming an rikawtah a chuong kim hlea chu Hmar hming hi a la pieng naw lei amanih, hnam hminga inkona tlanglawna tukhomin an la hmang naw lei amani ding, voi khat khom ziek lang a ni nawh.

Chuleiin, histawri ruongam le inmila ei sui chun, “Hmar” hming hi kum 1800 hnunga pieng le Lusei lalhai opna hnuoia inthoka tlan hmang Hmar pahnam hrang hrangin inkona hming tlanglawna an hung hmang le hnam hminga an hung put ta pei chu a nih ti a chieng. ‘Hmar’ ti hming hi upa deua zeldin pawl chun hi ka hril hi an pom naw el bakah ‘Hmar’ hming hi ‘Mar’ tia hung suok, Chin Hills a an um lai daia pieng tah niin an ngairuot a, sienkhom chu chu bel tlak sirsan ngheta inthlung a ni nawh. ‘Mar’ an ti takhai chu kha hmaa Lakher tia ei ko, tuta ‘Mara’ inti tahai hi an ni lemin a’n lang.

Hmar hnathlakhai chu pahnam hnama intel khawma tlang hluo hlak ei ni el bakah pahnam hming vonga inko hlak ei ni leiin Mizorama ei khaw hluo tam tak khomin tu chen hin an pahnam hming an la put zing a nih. Thrawnglai le Hrangkhupin pahnam indo an hung ching suoka inthok lem chun an hung indar zuol a. Tripura ram le a se vel ram, Chittangong Hills Tract chen an indar hnungin Bengalihaiin ‘Kuki’ tiin an lo ko a, sienkhom chu hming chu hnam hmingah pom loin anni rawi chu pahnam hmingin an inko zui zing a, voisun ni chenin chu chu an thaw dan tlangpui a la ni bok. Hienghai hi ‘Hmar’ ti hming a pieng hma daia lo inpem dar tah an nih.

Kum 1800 hnunga Mizorama inthoka inpem darhai ruok chu damten ‘Hmar’ ti hnuoiah an hung inhui khawm a, Hmar pahnam hrang hrang trong le Lusei trong inchekpola inthoka trong thar an ser suok, ‘Khawsak trong’ an ti chu trong tlanglawnah an hung hmang a. Hienghai chengna biel, tuta Manipur simthlanga ‘Hmar Biel’ tia hriet tah le a se velah Kristien sakhuo a hung lut hnung chun an trong chu Lusei trong leh a ruolin Gospel puongdarna hmangruoah Pathienin a hung hmang a, chu taka inthok chun Hmar tronga thu le hla thar tam tak a hung pieng a, chu ruol chun ‘Hmar’ hming thar hnuoia inhui khawm nuomna le ditna lungril khom damten a hung lien pei a. Old Kuki tia an kohai laia hnam hming tlanglawn pakhat hnuoia inhui khawm nachang hretu le chu lampui chu a tak ngeia hrawtu iemani zat an hung um hi pawlitiks tienga Hmarhai mellung phun laia poimaw tak a nih ti inla, khel hril ni kher naw'm ei nih.

‘Hmar’ hming hnuoia inhui khawm pawlhai lai hin lien lema Zo hnathlakhai insui khawm nuomna a lien leiin, kum 1946 a Mizo Union a hung pienga Zo hnathlak po po inlawi khawmna ding Zoram le Zo Sorkar siem thu an hung tlanginsampui khan Hmar mipui, abikin ‘Hmar Biel’-a chenghai chu Pentecost ni ang el khan an inphu suou el a, Manipur Reng opna hnuoia inthoka suok a, Mizoram leh inkop a, Zoram sorkar hnuoia an hang um ding chu nghakhla taluoin khuongpui le khuongte leh, lam dan chi kima lamin, khawlai fangin an lo inawi mup mup el a nih. Muolvenga kan laibungpa Lalnghinglo lem chun chil put sur surin,

A mawi ngei kan Zoram hi
A chul ding ka phal lul nawh;
Par ang vul mawi mi-uhai,
Dar ang kan saina ding

tiin a ringna mitthla chu hlain a hung insam suok hiel a nih.

Beiseina hlamzui
Hieng khop hin beiseina nei insangin Zoram thar chu nau angin lo inawi hai sien khom, India Danpui an hung siem a, India hmar saka State um sun Assam le Reng inlalna hnuoia ram pahnih- Manipur le Tripura- hai chu an ram del pangngai ang sengin, ramri siem danglam iengkhom um loin an hung ring a. Amiruokchu, Assam ram sunga tlangmihai po po chu India Danpui Sixth Schedule hnuoiah an inop dan ding an hung siempek a, autonomous hill district pekin an um a, India danpui le an hnam danhai chu hmang kop theina an hung pek a, an ramri chen ding an khangpek a. Tripura le Manipura ruok chu a hmingin tlangmihai humhalna dan chu hmang hai sien khom autonomous district pek an ni ve naw leiin, tu chen khom hin a dan taka chu Sixth Schedule hnuoia inhumhalnain a huop anga ngai ni si, sienkhom huop tak tak si lo, an nih.

Chuong ang chun tuta Mizoram hi Assam State hnuoia Autonomous Hills District pakhat a hung ni a. Manipur tienga Hmarhai chun nasa takin Zoram Sorkar thar ding chu lo beisei hai sien khom, ram an hung thre fel khan Mizoram zom thei loin Manipur Reng hnuoiah an la kop zing a. Hi hi Mizoram tienga pawlitisianhaiin an dawha leia thil um anga thu the dar pawl an um leiin nasa takin Hmarhai lung a hnûr a, lung in intang le vuok chen tuor an lo ni leiin an thla a sie a, an nuor a. An beisei anga thil a hung inher ta naw leiin, Zo thlahai po po insuikhawmna lungril puitling tak put tahnung kha a naw tieng an inher vut a, mani hnam binga pawlitiks kuo suot tumin Assam ram Lakhipur-a inthokin Laltudaiin Hmar Mongolian Federation a hung indin a, Manipura inthokin Rochunga Pudaite-in Hmar National Congress a hung indin bok a.

Zo hnathlak po po inzom khawm dit pawl chu H.Thanglora thruoina hnuoiah Mizo Union-ah an la um zing a, Hmar hnam binga pawlitiks nor nuom pawl chun Hmar National Congress an bèl a, Zo Nationalists le Hmar Nationalists hai chu pawl hniin an hung inthre ta pup el a. Hi pawl hnihai hi damtea kei khawmin pawl khatin kum 1958 khan Hmar National Union (HNU) hmingin an hung ngir a. Hi pawl hung ngir hnung, an inthruoi dan ding khom an la rel fel hmain Kuki le Hmar inkarah 1960 khan buoina a hung suok a. Hi buoina hin HNU thla zar hnuoiah hmun tina Hmar hnathlakhai chu a hui khawm ta pup el a nih. Sienkhom HNU chu a hung mazu mei deu deu a, a tawpah MLA ngirhmun cheltu tuin lu nina hung chelin, inthlangnaa an khingpuihai vuokna ding hmangruoah an hung hmang a pei a. HNU a thranghar hun chu inthlang tawm le inthlang tawp chen a nih.

Bel chieng dawl lo thukhawchang
Mizo Union pawlitiks tui lienin a mi kiemsan laia pawlitiks nghong hi tu chena a kakhawk ei hnamin a tuor zui ta pei le a la tuor zui pei ding chu a nih. Zo hnathlak po po damna ding pawlitiks lampui siel neka hnam tin inlak bing thrim thremna hi hnam bing tranna lungrila inthoka thlir chun thil varthlak anga a’n lang chang um sien khom, hieng ang pawlitiks hi pawlitiks zik bùl a ni a, a tawpah a’n sawr chin deu deu a, a kholbing deu deu a, sungkuo-ah a tawp el hlak. Chu ra suok pei chu HPC Movement, cheng khat ni lai dere-a mi siemtu le a hnung hung zuitu HPC(D) inti, cheng khat ni lai zero-a mi siemtu khom hi a hung ni ta pei a nih. Hi char hi kohrana khom ei laklut a, hnam danghai hnawlin ei inkhal bing a, a tawpa a ra suok chu a tuortu seng ei ni leiin hril fie khom a ngai nawh. Lusei trong hmanghaiin Mizo Union hun laia an mi lo hlema ei ngai leia Manipura Hmarhaiin nuor thusim ei insam vet hi iemani zawnga thlir chun awm fuin inlang sien khom, chik nawkzuola ei hang bi chun ei lo mawl taluo lei le ei mawlna chu remchanga latu mi threnkhat propagandaa intol thlu mei mei khom ni inla a hoi khop el. Manipura inthoka intal suok ding chun poisak ding khopa hrata nor a ngai a. Mizo Union pawl mi sangthum sangli velin ei chengna khaw tlawmtea ri ei lo nei rak khan umzie a nei tlawm khop el. An thruoitu L.Tawna an man a, thla thum lung inah an hang khum meu chun a dol zor nghal a, a rawihai khom man tuok phak an tam nawh. Lung in a’n tâng hlim laia

Pu Tawna ram le hnam hmangaitu,
Ei ta dingin thi chenin a huom;
Mizo sorkar ngir hma’n rinum tuor la khom,
Chung Pathien malsawmin ngir a tih

Tia khuong le dar le inawituhai khan thla thum hnunga chu Jerusalema Isu hmuoktuhai ang el khan an hosanna ri kha ‘hemde rawh’ tia thlakin,

Pu Tawna, ram le hnam hmangaitu,
Ei ta dingin thla thum chauh a huom

tiin an cheksol lem ta thung a nih. Thi huoma hma la ngam dam chu ‘Ka ha se!’ a ni ringot el. Mani khoma nor fumfe ngam loa ram dang mihai mi hung san suok beiseia lo tung inbur ringot el chu thil inzakum thlak a nih. Mani hmana tuor tak tak pei si loa nuor thusim hril vet hi thil inzapuium tak a nih.

Chun, Mizo Union hnuoia norpui an thlak lai khan Manipur Rènghai sungkuoa an suongtawlol P.B.Singh chu thil enthlithlai dingin Hmar Bielah a hung a, a ramri vai tan zawnga an lo lam huol mup mup lai dam chu ka mitthlain a la hmu zing hlak. Lusei trongin hla an phuok khum a,

State lalber P.B.Singh-an,
Union kong a dal thei lo;
Union pheisen chhimtlang thli ang,
Kan la hrang ngei ngei dawn e

tiin. A hung tlungna ding kotsuo tinah rûn dâlin an lo dang a, sienkhom a hrik khom an sukthak nawh.

P.B.Singh inzin le inzom hin thu bel chieng dawl lo deu el tu chen khom hin a’n dar a. An hril dan chun, P.B.Singh khan Mizo Union thruoituhai kuomah, “In movement hi suktawp unla, Manipur ram sungah autonomous district peng ka ti cheu” a ta, amiruokchu Mizo Union thruoituhai khan an unauhai leh inkopa Mizo Sorkar siema khawsak chu an thlang lem leiin P.B.Singh thlemna chu an hnawl, ti hi a nih. Hi hi pa threnkhat zu khawn chang lo thusim ni dingin a’n lang. Hi thu hi P.B.Singh ngei ka’n don a, phuokfawm a ni thu a hril. Hi hi indik ring a umna chu khang hun lai le 1970 chawhma tieng chen khan Manipur pumpui hi District pakhat chauh a la ni. India ramin zalenna a hmu hlim lai, India Danpui khom ei la nei hmaa Manipur Rèngin autonomous district pek a tiem chu thil ringum ni kher naw nih. P.B.Singh kha lekha thiem le mi var tak el a na, an hril ang hin a trong suol ring a um nawh.

A rêng rèng thuin, sorkar cheltuhai zing tho suolin District mi lo pe dam ni ta hrim hai sien, BDO biel level tawka ropui Sinlung Hills Development Council an mi pek hman a law ngaina hre lo khopa chawlolhai hin iengtin am District chu ei enkol thei hrim hrim ding a na? Silai voi khat an hmet puok ria mani in le lo tlansan nghal mihai hin iengtin am ram nei hrim inla khom ei hum him ta ding?

Ei pawlitiks lampui hraw, lien lema thil ngaituo neka chin lema insung khum tumna lungril hin hnam damna nekin thina tur a pai a nih ti hi hmu thei dingin iengtin am ei mit tuomtu chawlolna phuhlip hi the thla inhma thei ei ta? Chu chu a nih kei ka lungkham rop chu.

(Delhi, June 17, 2006)

No comments :