Search


Dec 3, 2006

London Diary-2


Life’s but a walking shadow, a poor player
That struts and frets his hour upon the stage,
And then is heard no more; it’s a tale
Told by an idiot, full of sound and fury,
Signifying nothing

- Shakespeare’s ‘Macbeth’

Kum 1990 June-a London ka sir hmasa tak truma inthoka ka’n zin nawk zata thaw sa ngei ngei dinga ka lungrila um hlak chu thu le hlaa mihrang William Shakespeare (1564-1616) pieng le murna khuo Stratford-upon-Avon sira biekzin a nih. Amiruokchu, ka fe zatin thil dang dang thaw ding poimaw lem ka nei hlak bakah ka cham sawt ngai naw leiin, kum 16 hnungah ka tum chu ka hlen ta chauh a nih.

Zan khawvar deuthawin ruo a sur bakah thli khom a hrang vuk vuk a. Khawvar hnung khom chun ruo a la phingphi seng seng a. Thingtlanga um ni inla lem chu lo fe thrulna tham a la nih. Sienkhom England hi ram vangnei, a hluotuhai lem chun Pathienin a dit dan ang taka a siem, lirnghing rapthlak le thlipui triumin a nuoi ngai lo, ruotui dong ram, zan le zing tieng ruo sur sien khom sunah a ramin a mamaw tawk nisa hmu zing hlak ram a nih. London le Stratford-upon-Avon inkar hi km 156 a hla, Britain-a speed limit an phal dan anga tluong taka fe chun darkar khat le a chenvea tlung thei a ni leiin zing dar 11 hma ngeia tlung dingin December 2, 2006 Pathienni tuk dar 9-ah kan naunu Margaret Thangmawi umna Hackney a inthokin kan suok a, kan makpa Tim Awan-in a car chin lem chu a khal a. Khuo a nuora chu kan pheikhai ruok chu a zang hle.

McDonald Breakfast
London khawpui lailia rel le bus-a inzinhai ta dinga Junction poimaw tak King’s Cross tuola McDonald dawra chun hmun danga ka la fak ngai lo, ‘McDonald breakfast’ an ti chu kan fak malam phot a. Ngathu rawt amanih zawngtra deng amanih le hmea fak chu ni sien, inhnikti takin ka lem thlak zung zung ka ring. Theitawpa thrangin ka chan chu ka fak zo hram a, ka fak zo chun ka rawihaiin an mi nghak pei naw leiin an mi lo suoksan vong ta a. Ieng le khaw leh, India rama an McDonald le tekhin chun a leta inhnik lem a ni ka ring. Desi McDonald anga McDonald inhnik naw hi ram dangah a um ka ring nawh. Bawng sa thrang loa McDonald dawr siem chu a turuin a huoisenthlak hrim a nih.

England’s green & rainbow
Kuom tluona hna hring zing chi naw thing le hlo hnahai chu thlasikin a sawm tril zo tak leiin London khawpui se vel, ram mawi le hring dum dur el hlak chun a hmel pangngai a lo put zo ta naw a. Amiruokchu, ran tlatna huon, hlobet hring dup el a tam leiin a la mawi hle tho. Bawng le beram ruol, tritna nei loa lungawi taka hlo peta an tla dup dup lai hmu chun lungril a sukhlim a, mit a suktlai bok a. Sazuk vaina huona hai chun a honpuiin an tla dup dup a. Eini rawi sa pel thranghaiin hmu hai sien, an kut a va’n za awm de ti dam ka ngaituo a. Kumpinu umna, Windsor Palace vel, ram lien tak le sakor intlansiekna hmun racecourse lien tak a neina hmun vela chun sakor an tla dup dup bok a. Huon threnkhata chu tuivaarngo honpui inpem ni awm tak hi an hung trum a, fak ding zongin hnuoi an chuk sup sup a.

Damten khuo a hung inăng a, ruo phingphi seng seng khom chun nisa hmel inzain kan hma tieng chun a’n tawl kir pei a. Minit sawmli kan tlan hnung chun kan hma tienga ruo phingphi hnung tol, nisain a hung khawa inthok chun sumrisang lien le mawi em em el hi a’n zam kuol kung el a. Tien lai chun ei pi le puhaiin sumrisang hi rulpui tui dawn an lo ti hlak a. Pherzawl tlanga inthoka chawhnung tieng, Vankisong hnuoia Tuizang vadung dawk kang tum ni awm hrima sumrisang inkuol kunga inzam chuoi kan thlir hlak lai dam chu ka hriet suok a. Chuong laia kan sumrisang hmu hlak chu England sumrisang inzam kan hmu lai hin a tluk deuthawin ka hriet. Nova’n sumrisang inzam a hmu hmasa tak truma mak le mawi a ti lai hmel ding awm dam chu mitthlaah a hung inlang a. Lem ziek thiem ni lang chu, hang ziek dingin ka chak hlie hlie a. Kum sawmthum neka tam liem taa sumrisang chanchin hla ka phuok dam chu ka lungrilah a hung inlang a, a thunon chu ka sak suok a:

Sumrisang aw, incham chuoi la,
I rong mawiin suilung a hnem;
Thangvansang tuol i mawi angin,
Piellei hmun hi hung zam mawi rawh.


Stratford-upon-Avon
Kan hma tienga intawl kir pei ruo le sum zun kha Shakespeare piengna khuo, Stratford-upon-Avon ah kan hnot phak a. Car siena inah kan tlan lut a, chawhnung dar thum le minit sawmpanga chen dai dingin parking fee thlakna khawla chun poisa kan thlak a. Ram hmasawna chu thlasik ieng lai khom in sung le car hi inhoi tawk chara lum, tawnzau haka khawsak theina vonga an siem a ni leiin in le car-a inthoka suok hma chun a dei le dei naw ei hriet nawh. Ruo sur hmer hmer hnuoia thli dei hrang vut vut lai kan hang suok chu a lo dei khop el a, thuom lumin a tuom nawna hmai le kut par chu thawk le khatah a ngoi mup nghal a. Khaw dei chun hnap tui chen sukkhal vong nghal awm tak, sienkhom a sawm suok lem tlat a! Chu chu a nih, Pathienin mihriem hringna khawlpui a hang siem dan ropuizie chu. Ieng anga lum le deia khom, dam thrat phot chun, hi khawlpui hin a temperechar pangngai a vong tlat el a nih.

Stratford-upon-Avon hming hi mak inti khom a ni el thei, a mak deu hrim bok a nih. Avon hi vadung a na, chu vadung suor (ford) bula khuo an rema inthoka a khaw hming hi an hung phuok (stret-ford-upon-Avon) tah niin an hril. Khaw hming lailunga ‘Upon’ ti thu mal bel hi a vang vieu ka ring a, hi khuo hi ka hriet ve sun chu a nih. Khaw lien a ni naw a, kum 2001-a intiem khan mihriem 23,679 an um a, chu chu Churachandpur khawpui mihriem zatve vel chauh a nih. Amiruokchu Shakespeare piengna le thina khuo a ni leiin kum tinin khawvel hmun hrang hranga inthoka hi khuoa biekzina hung hi maktaduoi thum chuong an um a nih. Chuonghai chu a khaw sum hnarpui, a hnukpui an nih. Kum 2006-a ram sunga khuo miin an sir nuom tak pakhatna lawmman khom hi khuo hin a dong a nih. Hi khuo hi Shakespeare leia a hming a hung inthang tak leiin a biel hminga khom a hnai tak Stratford-on-Avon an inbuk a nih. Hi khuoa hin April 23, 1564 khan William Shakespeare chu a pieng a, April 26-ah baptisma a chang a, April 23, 1616 khan kum 52- mi niin a thi a, Holy Trinity Church sungah an phum a. A thlan bul bangah a sunghaiin lekha a ziek lai lem lim, lunga ker an phun a, chu taka chun a dam laia ama ngeiin a thi phaa a thlana inchuon dinga a ziek-
Good friend, for Jesus’ sake forbear
To dig the dust enclosed here.
Blessed be the man that spares these stones,
And cursed be he that moves my bones


ti chuh a chuong a. A ziekfung chel arawn chang kawlom chu kum tin a pieng champhain a tharin an thlak zie a nih.

A pa John Shakespeare chu savun kutbawm siem thiem le sahmul zora fak zong a ni bakah an khuoa roreltu Alderman laia pakhat a nih. ‘Alderman’ ti hi Saptrong hlui, ‘elderman’ an tina a ni ka ring a, ei niin ‘khawnbawl’ ei ti ang hi a hnai takin ka hriet. Tuta Prime Minister Tony Blair thruoina hnuoia sorkarna Labour Party-in an hung chang hnung hin ‘Alderman’ ti hi ‘Councillor’ tiin an hung thlak tah a nih. John Shakespeare chu, eini ti dan takah, hi khuoa thri be phak china ngai a ni leiin a naupa William Shakespeare khom hi khuoa an sikul thra tak King Edward VI Grammar School-a chun a’n kaitir a, thu le hlaa ei Hmar Arasi Pastor Thangngur ang boka Pawlruk chen inchuk phak a nih. Sienkhom, Saptrong hmangna ram taphotah ziektu hmingthang tak thlang ding ni inla, ama ngirhmun inchu thei tu chen hin an la pieng nawh. Tienami anga an hril hlak chu, Kumpinu lalram ropui vanglaia a lallukhum mawitu tak le an inbengbelna tak India ram pumpui leh thu le hlaa an mihrang William Shakespeare hi pakhat lem lem thlang ding lo ni tah hai sien, a tu lem am an thlang ding ti zawna hniek phawi der loa an donna chu: India nekin William Shakepeare kan thlang lem, ti a nih.

William Shakespeare chun kum 18 mi a niin kum 26 mi Anne Hathaway, thla thum nau pai tah chu nuhmeiin a nei a. Lemchang (Plays) ziek le lem inchang tieng inhnikna a nei leiin London tieng a’n son a, lemchanga a thrang hriet hmasa tak chu kum 1598-a Ben Johnson-a drama ziek Every Man in His Humour-ah a nih. Mi neinung ditsaktu nei peiin kum sawmthum vel a nia inthokin a hming a hung inthang tah em em a, a lemchang ziek le hla phuok tam tak chu a dam lai ngeiin a sut hman a. Sum le pai tieng khom hung hnienghnarin, hmun le hma tam tak an khuo tieng hin a’n chawk a, London-a inthokin Stratford-Upon-Avon tieng a kir nawk a, 1616-a a thi chenin a khawsa tah a nih.

Lemchang (Plays) 38 a ziek bakah hla chi khat Sonnet 154 le hlahril (poems) tam tak a phuok a. Ama thu le hla anga Saptrong hmangna rama hril sawng hlaw tu thu le hla khom a la pieng nawh. A dam lai nekin a thi hnungin a hming a’n thang lem a, a khek inring lem bok. A thi hnung kum sariah a lemchang ziek po po chu a bu-in a hung suok a, chu chu First Folio tia hriet a na, chu chu tu chen khom hin Saptrong thu le hlaa lekhabu poimaw tak ti a la ni zing. A thi hma kum rukah Saptronga lekhabu poimaw taka mi tam tak ngai King James Version (Holy Bible) chu 1611 khan a hung suok a, sienkhom English literature khawvela chu King James Version (KJV) hin Shakespeare a ban phak naw a nih. Chu chun a mihai le khawvelin Shakespeare an ngaisangzie a hrilfie hlein ka hriet.

Shakespeare pieng le murna
Hi khuoa kotthler lun tak le lien tak chu Henley Street a na, motor lut phal a ni naw leiin kea fe a ngai a. Hmar tienga inthoka a lutna tontir voi tieng chun Shakespeare pieng le murna in, lien tham tak el a um a. A lutnaa chun Reception a um a, chu taka chun a sung fang theina dingin tiket lak a ngai a, mi pakhatah Rs. 600 pei a nih. Kum tinin a ram sung le khawvel hmun hrang hranga inthoka hi khuoa biekzina hung hi maktaduoi thum chuong an um a, chu umzie chu chok ruolin ni tin mi sang riet vel a nih. Chuong biekzinhaia inthoka sum a khuoa hung luong lut ringot hi a tlawm thei ang taka hisapin ni tin cheng maktaduoi sawmhni vel a ni ka ring. Ni khat sung chaua an hui lut po chauh khom mi pe hai sien, Delhi tlanga chu hniek phawi thrak loin biek in hmun ei inchawk thei nghal a ni el.

Hi khuoa Shakespeare sulhnu le inzom hmun le hma enkoltu ding hin Shakespeare Birthplace Trust a hranin an indin top a, chu chu a hnungin British Parliament khomin dan a hran meua siemin chu Trust chu a hrietpui el bakah sorkarin a hran topin thrangpuina sum a pek hlak a nih. Hi Trust hi an siema inthokin Shakespeare in le lo le a sungkuohai hmun le hma, mi dang kuta lo um tah po po khom chu an inchawk kir nawk vong a, chuonghai chu Trust enkolna hnuoiah an sie a. Chuong ang hmun chu a khuo le a se vela hin panga a um a, chuong laia biekzinhaiin sir makmawa an ngai le an sir hmasa tak chu Henley Street a pieng le murna in hi a nih. In pahni lien tham tak tak a na, pakhat chu Reception room le museum-in an siem a, chu taka chun a chanchin indotin a lim le thu an ziek pei a. Chu in le in dang, a piengna hmun inkara chun huon a um a. Bang hrula mawng theichang chu a kau an zar nasa hle a, a hna um naw lai a nia chu a zik tinah a ra a kur thlek thluk el a, a mak ang reng! Einin theichang ei ti le annin theichang an ti hi an inang nawh. An theichang hi Palestina rama theichang ang chi, a panga ra loa a zika ra chi a nih.

In pahninaa chu Shakespeare piengna in tak tak a ni leiin khang hun laia an lo khawsak dan thlir theina darthlalang thra tak niin ka hriet. A hnuoi tieng chun an choka le bu fak khawmna pindan hai, an thuk le eini thaw dan ang anga an sa inhrona rap hai, mei lum awia an inpawl khawmna pindan hai, a pa John Shakespeare kutbawm siemna le zor suok dinga sahmul an tel khawmna, a workshop hai le a chung tieng chun riekna pindan le Shakespeare hung pieng suokna khum le a lekha ziekna pindan a um a, chuonghai chu a ni ang tak nia an hriet dan ang a bilding chu an indin thrat nawk le ngun taka an vong him a nih. Hieng inhai chu saisaw thinga bawl, hreipui ngei hmanga an ser vong a nih ti chu hmai ruol a ni nawh.

Kan fang lai chun Pherzawl tlanga Pawlsawm kan inchuk laia a Saptrong hre mumal si lo, amiruokchu a umzie le a thu indik tak man fu sia Romeo & Juliet inhel lai le an inbiekna, hla trongkam hmanga ‘biethu di an hrilna le intuona’ tia ei hril hlak, Romeo trongkam thlum tak el,

With love wings did I o’erperch these walls;
For stony limits cannot hold love out:
And what love can do, that dares love attempt

tia a’n sam lai thu, inhnikti em ema ka baihat lai dam le D.M. College-a B.A ka thaw laia Julius Caesar drama pumpui deuthaw ka ruolpa Siamkima hai le kan baihat lai le insam ruol lai dam chu ka ngaituo a, lung hlui a’n leng vong vong a.

(December 3, 2006, London)

###

No comments :