Search


Jan 16, 2008

Vairengte Diary


The chronicle of wasted time.
–William Shakespeare's SONNET

Delhi-Aizawl
December 11-13, 2007 sunga Mizoram kotsuo Vairengtea innghat Hmar Students' Association inkhawmpui voi 51-na chu hmang ve dingin Delhi tlanga inthok khomin kei le tlangval pathum David Buhril, Samuel Darsuolal le Lalremlien Neitham kan fe ve a. Keini hi a hming chun HSA Delhi Joint Headquarters aiaw ang chu ni si, sienkhom an mi tir le ruot chu ni si lo, mani puoka fe seng kan nih. Kum sawmhni liem tah, 1987-a Muolhoi, Haflong-a HSA inkhawmpui ka hmang hnunga HSA General Assembly ka hmang nawkna hmasa tak a ni laiin David Buhril ruok chun a voi khat hmangna a ni thung. HSA hi kum 1939-a pieng a ni leiin kum 2007 October hin kum 69 a suo dèr ta a, 2008 October 2 hin kum 70 a tling ding a nih. Mihriem chu ni sien, puitling el chauh khom ni loin, Mosie inkhina hmola inkhi lem chun, a dam kum ding vawrtawpa chuong hiel a lo ni tah (Sam 90:10).

Hi inkhawmpui hi hmang ding le thuhrilna chanvo nei dinga HSA thruoituhaiin an mi hung fiel hmasa tak chun sin bahla le thil dang dang leia thrang hman ka'n ring naw thuin ka lo inthla a. Sienkhom hmun hrang hranga inthokin thrang ngei dingin an mi hung ngen a, a thren lem chun Hmar Inpui President chen an hung ruoi a, ka beisei phak lo, ka kalman chen tum dinga inhong le inphal an um bok a. Chun, Chief Guests dinga Central Minister le Mizoram Chief Minister an fiel bakah mi poimaw hrang hrang an fielhai mawihnai tak le an nina phua lo dongsawngtu le trawiawmtu ding mi an indai naw chun muolpho pal inlauna lungrilah a um a. Keini ram palaihai sin bupui laia pakhat chu mi lien mi lal thiem taka dongsawng a ni leiin chu tienga chun ka trangkai thei inringna ka nei a. Chuonghai nek hmana poimaw ka sak tak lem chu Delhi Version Baibul kan sut le inzom a nih. Hi Baibul hi tlangzar thei dinga a hung inpei charin ka beisei phak lo hmun hrang hranga inthokin fielna ka hmu a. Chu chu ka hriet dèr naw lai khoma ka hmä khala hnuoi tienga inthoka mi domtu Pathien remruot, a Baibul thu tlang insampui dinga a lampui mi sàtpek niin ka hriet a. Chuong thilhai lei chun inkhawmpui tawm trêp fe dingin ka'n siem ve tah thut a nih.

Zanah in hman loin kan umna Mayur Vihar-1, Delhi sak tienga inthokin December 10 tuk dar 2:30-ah Tv. Lalremlien Neitham leh kan inthok suok a, lampuiah Tv. David Buhril kan lam a, zing 5-ah vuongnain Calcutta kan pan a, erpawtah darkar ruk kan nghak hnungin Aizawl-a Lengpui erpawt chu chawhnung dar 2:30-ah kan tlung a. Kar khata inhmaa lo fe hmasa Tv Samuel Darsuolalin a ruolpa Pu C. Lalhmingmawia, Aizawl Ramhlun North 'K' Section-a YMA Finance Secretary ni lai chu hung thruoiin an mi hung tuok a. Ama hin a motor hung thawa ama ngeia khalin YMA lungril le tlawmngaina indik tak insuoin Vairengte-ah a mi zu thak a nih.

Thaw dan dangdai
Sunnithlak bu tak fa ta lo kan ni leiin erpawt bula restaurant pakhatah bu fa dingin kan lut phot a. An thaw dan pangngaiin, 'Mizo' taka siem le bawl hme chi hrang hrang dawkanah an hung sop a, sienkhom a luokna ding haihaw pakhat khom an sie nawh. Bu fakna thîrhaihaw (spoon) ni lo, hme amanih antui luokna le hrawpna chi, Saptronga 'soup spoon' an ti nek hmana 'ladle' an ti hnai lem, haifien pakhat seng thleng tinah an sie lem a. Mani haifien sengin hme an luok a, antui le hmetui an hrawp bok a, an thleng sengah an sie nawk a. Hi hi a hma khoma ka lo tong rop ta hlak, ka ngaimaw, sienkhom ka lekha ziekah ka la hril lang ngai lo a nih. Tuta trum ruok chu tawite hang thluoi met ka tih.

Hi an thil chìng hi remchanga an hriet vieu a lo ni khomin thil mawl le porche tak niin ka hriet. Thlaithleng kiltuhai lai khan tibur tui amanih sàdä hmuom hlak amanih dam an um pal chun hme le antui an luokna naah an tibur tui le sàda rim sie kha a kai ve nghal el a nih. Chun, natna thra lo, inkai thei kol dam an um chun an haifien hmanga inthokin dawkan pakhata kiltuhai po po kha an kaizap thei nghal bok a tih. Chu el khom chu a ni nawh. Haifien pakhata hme hrang hrang ei luok khan a thlum le a kha, a thûr le a al, a phak le a hier, a thu le thu naw, rim nei le nei lo, hme inthak le inthak lo, changal le chi-al, zèu le zèu lo, chârtang le hmepok ei nàl pol vong el a nih. Mizorama chenghai hi khawsakna kong tinrengah Zo hnathlakhai lai chu changkang lem le enton tlaka ngai ni siin hieng ang thil mawl le thienghlim lo an la chîng zing hi a mak a, hnam dang lem chun hre pal an tih ti inlau a um khop el. Mawlna hi a lo mawl ngei maw! Ei kalcharah hmun a khuor ta lem chun thaw awm lo deu khom hi awm hlie hlie anga ngaina a um tlat chu tie! 

Vairengte: muonglei hmun
Vairengte hi kum 1891-a Hmarhai khaw sat, Cachar le Mizoram inramrina kotsuoa um, a khaw dung km 10 neka sei, a khang km 1.5 vela lien a nih. Kum 2001 intiempui khan mihriem 7687 an um a. Pêm thar le râltlânin an baw nasat leiin kum 2007-ah in 3000 chuong le mihriem 15000 vel um tah ni dingin a khaw mihai chun an hril. Hi khuoa cheng hmun thuma threa hmun hni hi Hmar mi niin an hril bok. Tienami anga an hril dan chun, Hmar hnathlak thlang tla pei laia an Rengpa le a zuitu threnkhat chun Bengalihai an zuk paw hnungin Hindu sakhuo-ah an lut a. Chuong Hindu sakhuo zuituhai chu an hnam chanpui lut ve lohaiin 'Vai' tiin an ko a, vaihai sakhuo an zui leia vaia an ngai le ko khom a ni el thei.

Threnkhat lem chun, Tripura Rengpui (Maharaja) sungkuo khom hi Hmarhai Rengpa thla sawng peia inthoka hung ni dingin an zeldin a. Hi lei hin Tripura khom hi 'Rengpui Ram' tia an ko niin an hril bok. An hril pei dan chun, an Rengpuiin Tripura a lut hnung chun a rama biel le khaw dang danga lala um a hnam chanpui chu Rengte (Raja) nina a pek seng a nih. Entirna pakhat chu, Zampui tlanga Zo hnathlak Rengpui hrietpuia lala inthrung taphotin an hming bulah 'Raja' ti an sie vong hi a nih. Chuong Rengtehai laia Hindu saphunhai po chu a phun naw haiin 'Vairengte' tiin an ko hlak a. Chuonghai laia Rengte pakhat chun hi khaw hmun hi a lo hluo hlak leia 'Vairengte' hming put tah khom a ni el thei. A ieng ieng khom chu lo ni ta sien, Vairengte hi Mizoram kotsuo a ni el bakah Counter Insurgency & Jungle Warfare School (CIJWS) hmunpui a ni leiin ram dang chen hriet hlaw a nih. Kan inzin laia trening-na tieng enkoltu chu tlangval fel le suongum Major David Khawzawl a nih.

Tien lai chu khaw bul, khuoa chenghai le arkhuong ri an hriet phakna, râl le sä laka inthok khoma hima an inngaina chin hi 'muonglei' an ti hlak a, muonglei an tlung pha chun tritna lakah an thla a muong huoi huoi hlak. Mizorama chenghai ta ding khomin Vairengte hi an muonglei hmun chu a nih. Hmun danga inzinin Vairengte kotsuo an hang lut pha chu an inthuok huoi a, mani in luma inlawi lut an ni tah leiin an thla a muong hlie hlie a nih. Chu muonglei hmuna Mizorama HSA General Assembly nei hmasa tak a hang innghat el hi thil thaw awm tak a ni hrim a nih. Chu baka chun inkhawmpui innghatna tlak a nina dang a la um. Vairengtea hin Mizoram State sorkar department tin deuthawin tlung in (guest house) changkang, thienghlim le inhoi ve tak tak an nei a, Central sorkarin iemani zatin an nei bok a, Manipur khawpui Imphal nekin chuong tieng panga chun a changkang lem ka ring. Chuleiin, mi chokbuoi lo le inthlahrung dêr loa khawsak theina a nih. Tui thienghlim ngaia dangcharhai ta ding khomin a pan thlang el Lailapurah tlàn seng lo sûn le zànin a um.

Keini khom December 10 zan dar 10:30-a motorin darkar nga zoi nenga a mi not let hnungin Vairengte kan tlung a, Forest Guest House inhoi takah kan innghat a. Duot tak le hnienghnar taka mi lo mikhuoltu chu Garo Hills-a Divisional Forest Officer (DFO) chel lai, mi fel tak el Rohminglien Buhril, Indian Forest Service mi a nih. Kan cham sunga hmang hman dinga motor tharlâm a lo inchawk, SCORPIO-2007 chu number plate khom la nei hman loin garage-ah a lo bok tah zing a. A nih, muonglei hmun tlung kan ni ta a, kan sawl a dam song song el. Sazuk nenetui neka thlangum lem, Lalruong tui thup ti ang ela hlu, ui dum tuihang ngata dang chie hnawng a, Delhi-a inthoka David Buhrilin Rohminglien ta dinga perkhuong thra Yamaha tharlâm ngat a hung phurpek chu a ri vung hem hema tum tleng tleng a, Lenruol Hlabu-a inthoka far thla hla thu le hla hningzu chu tlàn ding kan ni leiin sawl chu mênah thlakin, imu khom suti kan pêk dai a nih.  Ei ngainat le mi ngainatuhai leh ei kalchar huonga kâr um dêr loa ei inpawl baka hlu le inhoi hi khawvel dang a um chuong nawh; van ram intem lawkna a nih.

Huouhuou inkhawmpui
HSA General Assembly 51-na thupui nia HSA General Headquarters sut prokram phek kawma an ziek chu "With a purpose" ti ringot a nih. Chu chu Hmar trong chun, "Tum nei" tina ni awm tak a nih. Hla le inkopa Vairengte HSA sut prokrama ruok chu chieng lemin, 'Education with a purpose' (Tum neia lekha inchuk) tiin an ziek. A hmasa hi General Headquarters thaw a ni ang hrimin huop lienin a 'general' hle a; a pahnina ruok hin chu inchukna tieng lieu lieu a ngha a, Academic Session-a thupui chai pakhat lai a thrang hrim a nih. Ieng le khaw leh, inkhawmpui hlawtling le hlawsam thu bùk phaa buklung hmang ding chu inkhawmpui thupui hi a ni ding ni awm tak a nih. Hi inkhawmpui thil tum hi iem tak am ning a ti aw?

Vairengte Football Field-ah mi a sang ruol inlengna hall mawi tak el nuoi thum chuong sêngin an bawl a, tlâng punga hang bawl el thei chi a ni naw leiin a bawl ding kontrekin Vai an ruoi hiel a nih. Hi hall hi fam tah Rev. H.L.Ngura hming chawia bawl a ni bakah, a naupa Dr. Lallukhum Fimate, Regional Institute of Medical Sciences (RIMS), Imphal-a Director ni lai le a sanghaiin sum le pai a trùl ang tuma kum sawm sung HSA General Assembly zata thupui poimaw hrang hrang chaia hril tlangna hun 'H.L. NGURA LECTURES' buotsai dingin thu an thlung a, chu chu inkhawmpui resolution-a thupui fûn tak niin kei chun ka ngai. General Assembly hi kum hni dan peia nei dinga rèl a nih.

Tuta inthoka kum iemani zat hnungah inkhawmpui prokram phek ringot hi en le besana hmangin hi inkhawmpui chanchin hi ziek ni sien chu, tu chena HSA inkhawmpuia chu a la hlawtling pawl takah ngai mei an tih. Tlawma Hmarhai laia thri be china ngaihai hming lamna bu ni thei hiel khopin hming an ziek tlar rawn a, ramhuoi vauna ding khomin hmang inla, insit um lo deu a nih. A fe khawmhai laia chalchang deuh, prokrama hming chuong lo chu kei le ka tupa Dr. Lal Dena chauh ka niin ka hriet. Amiruokchu, prokrama hming chuonghai lai hin a khaw mi ti lohai lai chu a hung nekin a hung naw an tam lem hiel ka ring. An beisei tak laia a pukhawi pahnih, Mizoram State Chief Minister Pu Zoramthang le Central Minister (Heavy Industries & Public Enterprises) Pu Santosh Mohan Dev an hung naw a. Manipur State Minister (Power, Horticulture etc) Pu T.Phungzathang le Mizoram State Legislative Assembly Speaker Pu Lalchamliana hai an hung naw bok a. Tlawma tlawmah Mizoram sorkara Minister (Rural Development) Pu H.Vanlalaua a hung thei hràm a, VIP tieng kan kawt naw chauh a nih. Ama hi MNF sorkar Minister-hai laia lekha tienga pawl inhnuoi tak, sienkhom pa var, thil chinchang hrie, lekha tiem rawn le lekhathiema hril a nih. HSA Souvenir a tlangzar bakah inchukna poimawzie, inlungruolna, inpumkhatna le inngaidam tonna hlutzie thiem takin a hril a, a thu vuok thlak a puitling hle.

Kong khata chu, VIP an fiel tam lem an hung naw kha a vangneithlakna chin a um. Prokrama an hun ruot indik takah hung tlung pal tah hai sien, hall-ah hmarchadeng khop khom mi an la um ngai naw leiin muolphoin van ur a tih. Mi changkang le hnam changkang inkhìna pakhat chu hun vong dikah a nih. Sana hi ei bun fur tawla chu darkar tiem ei thiemna ding le hmang indik ei inchukna ding chun kum tam a la ngai ding a hoi khop el. Hun bawse hrât hràt hi ram le hnam thruoitu ei milienhai an nih. A hun taka tlung neka mi innghaktir thei ni hi insukropuinaa an hmang a nih. Prokram an sukhnùkna hun po kha a hmangtuhai po po hun an inrukpek a nih ti an ngaituo ngai naw a, rukru trium an nizie khom an hriet bok nawh. A hun takah an hung ngai naw leiin a lo dongsawngtuhai khomin a hun taka inpei dinga inbuotsai chu thil thlawn niin ei ngai a, hun bawsietah ei inkai zap vong a nih. Siel rângin siel râng a hring ti ang kha ei nih. Chuong laia hun suosam nasa pawl tak chu inchuklaihai hi ei ni el thei. Hun inzaa ei hmang thiem hma chun thiemna va ral kai chu mang rama um ni zing a tih.

Chuonga a hun taka mi an hung naw leiin a ko khawmna dingin hla sak thiemhai inpung a ngai a, hla sak thiem le zei tak tak khom an hung rawn a, an chan seng khom an thahne hle. Sienkhom, hla an sak pha leh, a bikin zanah, mipui inthrungna le mi poimaw le artistes hai inthrungna dawsawn inkara hmun ruok lien taka chun tuola um zurui chiri ruol, trop tak taka inchei, an hung inchawm lut a, an lâm el khom ni loin stage-a hla saktu kha chibai phêt tum le poisa pek phêt tumin an hung ban a, a thren stage-ah hung kaiin an hung baw buoi a. Hi hin huouhuouna tieng boruok a siem a, inkhawm puithuna le takna a sukbuongbar a, a poi khop el. Puithu hun a um a, insukhlim hun a um a, a hun taka thaw chun iengkim a mawi. Puithuna huna insukhlim, insukhlimna huna insukpuithu chu a thra naw ve ve. Puithu huna puithu, insukhlim huna insukhlim hi mi puitling thaw dan a nih.

Inkhawmpui tran zan thuhrilna hun an mi pêk thut leiin, thu ka hril hmain kan huouhuou dan chu thra ka ti naw thu le stage-a dam kai a, hla saktu poisa pe a, chibai phêt tum dam hi Vai lalhaiin an mikhuol le mi fielhai sukhlimna dinga nawchizor lâm mi le hla sak mi ruoi a, hla insaktir a, an inlamtir changa an thaw dan a nizie le hieng thil hi inkhawmpui nikhuoa chu thaw chi a ni nawzie ka hril bakah thaw tah dêr lo dingin ka ngen a. Chu hnung chun an zieum deu a, stage-a hung kaia hla saktu hung baw buoi khom an um ta meu nawh. Kong khata chu hieng ang thaw dinga chokphurtu chu hla sak thiem, mani tawk senga 'idol-a' inngai le insie, miin an baw huoi huoi dinga indaw dop dop an um lei khom a ni tho. Chuleiin, prokram siem hi fimkhur inla, puithuna hun le insukhlimna hun hi chok pol naw inla, a zie hung um pei dingin ka ring.

Hun iemani chena inthok tah khan, a khawvel sukthlekin a hring suok lei amani ding, HSA inkhawmpui hi huouhuouna le inruina hun ding hrima ngai pawl an um a, hi hi thil vangduoithlak tak a nih. Vairengte inkhawmpui hi a'n khinaa ei hmang ding ni sien, pân loah tho a fu ngai nawh ti hi ei sukdik hle a nih. Academic Session-ah thu thra tak tak, Prof. L.Fimate-a inthokin Moral Revolution dam, Pu L.Ruoivel Pangamte-a inthokin Education with a purpose dam, Pu Rohminglien Buhril-a inthokin Eco-Friendly Community dam le Prof. Vanlalnghaka inthokin Tipaimukh Dam ti dam le infuina thu hriltu mi dang danga inthoka thucha thra tak tak an hrilhai chu favai dura inzun le vok hmaa lunghlu pei ang chauh niin ka hriet. Thutak ngai pei mihriem ei tlawm ta a, a zawm pei lem chu ei vang zuol. Khawtlang thila khom, kohran thila khom ei huor tak, lawm tak le biek tak chu huouhuouna a nih.

Hi inkhawmpuia thranghai khan iem an thlawkpui le hawn tak ti indon inla, iem an donna tlangpui ning a ti aw?  Kei ka hlawkpui tak chu a buzawla mit ngeia ei ngirhmun ka hang hmu chieng dam; hmun hrang hranga um ka ngainat le mi ngainatuhai ka hang inhmupui dam; HSA hui khawm le thruoi hang harsatzie le khikhawk takzie le inrelbawl dan siem thrat a ngaizie dam; ieng anga mumal loa inngaiin, mautam trampuiin mi del de sien khom, hmun tinah tuoitharna thlarauin eini lai ieng kong zawng amani beka sin a thawzie dam; Mizoram sorkarin total prohibition a hminga a kengkaw zing ang tluka lemderna le mani inhlemna nasa lem a um chuong nawzie dam le mihriem ei hang depde takzie dam le thil dang dang a nih. Lawmum ka ti tak chu Saidan le Muolvaiphei cultural troupe-in tho thra tak le mawi taka làm le fahrel toklam an inentir kha a nih. Khawvel hmun hrang hrangah fahrel toklam hi ka en ta hlak a, Muolvaiphei thralaihai fahrel toklam kàn anga mawi le thiem kha ka la hmu ngai nawh.

Mak ka ti tawp lo chu, Parbunga Kaisang khûm dai thei khopa khêl phuok  thiem ei tam takzie hi a nih. Dannaranin, chuong mihai chu kohran le pawlitiks zu tho thra lo inrui pawl an ni nuom khop el. A zuolkai bik deu laia pakhat chanchin hang hril vak ei tih. Mi dang pahnih thruoiin a mi hung pan a. Ka tlangval laia Senvon-a ka'n zin truma kan inpawl lai thu, chanchin mak tak tak a hril a, ngainuom khom a um ang reng. Iemani chen a hril hnung chun, ka tlangval lai Senvon ka sir ngai naw thu le ka sir hmasakna tak chu kum 11 mi chauh ka la ni lai, January 1950 a nizie le inlàna ka sir nawkna chu kum 19 zet sorkara ka thok hnung, 1986 kum bul kha a ni thu ka hril a. A hmai a trim thrak naw chu thukhat, a hril chu a la hril zom pei a, kei a hre chiengtu kha khel hril a mi sukhoi lem hiel a nih. A tawpah a hung lengpuihaiin an khap dei thei tah hram a. Hieng anga ka chanchin phuok thiem, tienami ngainuomum tak tak mi hril mol mol hi mi iemani zat ka tong tah. Mi ei lo indaizai tah khop el.

Kan inkhawmpui hi a hlawtling am a hlawsam? Hi hi zawna don harsa deu a nih. Hi taka fe khawmhai hi, abikin zana lem chu, laptop le tuthlaw inkar khawvela cheng kan ni a, chu khawvel inkar chu a hla taluo a, chuleiin kan inkhina hmol khom inchen tawl naw hleng a tih. Huouhuou thil ringot hnot ei ni chun a hlawtling thawkhatah kei chun ka ngai. Ram le hnam le inchuklaihai ta dinga hmasawnna tak tak dapna le hril tlangna le hma lak pei dan ding inhrilna a ni ruok chun ei mautam leh a danglamna um kher naw nih. Inkhawmpui trumtriek zo khan Vairengte mipuihai le a ri lo hre phakhaiin ieng ang hmelhmang am inkhawmpui khan a putin hrieng an ti aw?  Chu hmelhmang chu a poimaw ngotin ka hriet. A ieng ieng khom chu lo ni tah sien, kan inkhawmpui hlawkpuitu tak chu Vairengte panthlang Lailapura tui thienghlim zortu, Mizoram sorkar le kohran lemdernain varna dangdai tak hmanga kum sawm zet a vai lien tah, a la vai lien zui pei, Korvaihai an ni ka ring tlat chu tie! Huihah, a nä a nih.

(January 12, 2008 Delhi)