Hla Zierang

Poetry is the rhythmical creation of beauty in words.
– Edgar Allan Poe (1809-1849)

Kar hmasak khan literechar umzie hril fiena dingin chil sukput tawk chauin a hmawr ka phor lang a. Mi tam inhnikna zawng a lo ni naw khomin, lungril in hnung lungleng keitho ta rau rau si chun, chuong tieng chu thlêkin, hla zie le ruongâm tlangpui thlûr bingin, titi hang sep inla.

Thu hi dannaranin ei puong suok dan chi hnih a um a. Pakhat chu trongbau an naw leh a zieka hril a nih. Chuonga thu tluongtlama hril chu Saptrongin ‘prose’ an tih. A dang chu hlaa hril a nih. Hlaa khom thlûk nei, a saka sak chi (songs) le thlûk nei lo, a hril amanih a sama insam chi, hlahril/hlasam (poetry, poem) a um nawk a. Ei pi le puhai khan thiem takin hla chi hnih ei hrilhai hi an keikop a, zaipuin hla a hung insam phot a, chu chu zuiin ama le mi dangin a ruolin an sak duol duol hlak a nih.

Ei tuoltro hlahai intawm vut vut um loa a muong êm êm san hi hla thu hrila an sak bok hlak lei khom a ni el thei. Hla an sak khawm chângin thruoitu ding zaipu le khuongpu an um a, zaipu khan hla thu a hang inzawt a, khuongpuin khuong benin a hla inzawt chu a hang lak a, chu chu mi dangin an lo zawm a, an sak duol duol hlak a nih. Hi hin kawk inthûk tak le poimaw tak a nei a. Bawng nene mar trang tak ei hang zùt a, a nenetui a hung pût thla huou huou ang hin, Zaipuin phûr tak le lung inno taka hla thu a hang inzawt khan, hla tuihnàng inhnikna, hângna le thlumna chu a hang phir tre a, a hung far thla truk hruk a, a umzie hre phak taphotin inhnikti êm êmin an lo inkhiet a, an lem dok dok a. Chu chu rawl tawp insuoin an sak dup dup hlak a nih. A thu umzie hre si loa hla sak chu a kim zo naw a, bu beng tuom tuom a, a hme inhnik tak ruok chu hme phak si lo ang a nih.

Hi le inzoma thil hriet tlak dang pakhat chu chop le chila hla thar an phuok bel treuh hlak dan a nih. Hawrop an nei hma chun zieka inchik le kol ieng khom a um naw a, an ringsan tak chu an hriet zingna a nih. Zaipu le khuongpua an hmang hlakhai chu hla thu le thlûk hre tak, rawl thra, hla thar khom a thlarau thok dan ang peia phuok zung zung thei an ni hlak. Zaipuin hla a hang inzawt a, thra an ti bikna lai lem chu an sak non an sak non a. An inhnik zuol pha le an hla hrietin a dai ta naw hunah an ngirhmun le inhmein zaipu chun hla tharlâm a hung inzawt suok a. Anni laia phûr zuol, hla tienga chemkal danghai khomin an umnaa inthokin an hla sunzomna dingin hla tharlâm an hung insam suok ve a, chuonghai chu vêl hni vêl thum an hang sak a, an thiem nghal pei bakah an baihat nghal vong bok a. A châng chun zan khat thilthuin hla thar tam tak a suok hlak a nih.

Thu hi hla, hla hi thu ti hlak inla khom, hla ziea inthuom thu hung par suok hi chu a dang zak el a nih. Thu tluongtlam hmanga sei tak tak ei hril khoma ei hril suok el thei lo hi hla thu hmang chun tawite khomin ei hril suok thei tlat a nih. Muolpui anga lien ngaituona hi saihlum ruol chaua indènin inhlûm inla, chuong ang deuh chu a nih. Hla trongkam thuah Saptrong hmanghai nekin eini rawi hi ei hausa lemin ka hriet. Anni chun hla trongkam (verse) an nei ve thoa chu an hlahai hi trongkam pangngai, hla thua an rem khawm vong a nih. Chu chu ‘versification’ an tih. Eini ruok chun hla trongkam lieu lieu ei nei thung. ‘Nu le pa’ chu hla trong chun ‘chûn le zuo’ ei ti a, ‘in’ chu ‘rûn, sieng’, ‘tru’ chu ‘bùkthlâm’, ‘bu’ chu ‘sawmfang’, ‘malpui’ chu ‘pheiphung’, ‘bân’ chu ‘chawnbân’, ‘lu’ chu ‘thlunglu’, ‘sam’ chu ‘basam’, ‘thla’ chu ‘sorthla’, ‘silai’ chu ‘chengrang’ ei ti dai a nih. Chun, thu mal tam tak chu hla thua ei siem ding pha leh a letlingin ei sie hlak: arasi (si-ar), lamtluong (tluonglam), thing ler (ler thing), thlarau (rauthla), thlivir (virthli), Tuiruong (Ruongtui), vakul (kulva), vapuol (puolva), vathru (thruva), vazâr (zârva), vahrit (hritva), rawnâl (nâlruo) tuisik (siktui), nunghak (nghaknu) le a dang dang. Amiruokchu, hla thua siem leia thu mal po po a letling sie vong thei a ni naw a, a sie naw chi sie fûk chun umzie a nei naw bakah nuizat a sukum thei. Entirnan, ‘tlangval’ ti hi ‘valtlang’ ti lang chu mi nui inza ngot a tih.

Saptronga “I remember the day when we sat together under the shady tree drinking water and talking about love” ti hi thu tluongtlama inlet chun “Thing buk hnuoiah inthrung a, tui dawn a, hmangaina thu ei hril dun ni kha ka hriet zing hlak” ti ning a tih. Hla thu hmanga ei hril ruok chun,
Siething zar hlim hnuoi bèl a,
Koptea siktui thieng dawn a,
Biethudi ei inhlàn ni kha,
Ka lairilah a cham zing

ti dam ni dai a tih. Trong tluongtlam hmanga thu hrila a mi dèng dan le hla thu hmanga hrila a mi tawk dàn chu a danglam zak el a nih.

Sap hla inlâr tak “I don’t sleep at night” ti hi trong tluongtlam chun “Zanah ka in nawh” ti a ni el. Hla thu hmanga hril ruok chun, “Zanmu ka sìng nawh” amanih “Zanmu rêng ka tuo rem thei si nawh” ti ni dai a tih. Hla inlâr dang “Cotton Fields” a tlar hmasa tak, “When I was just a little baby my mama would rock me in a cradle” ti dam hi hla trongin hang hril ve inla chu, “Saisente ka ni lai ka chûnnu’n trângah chawiin a mi’n awi a” ti ni lem dai a tih. Solomon hla (Hlahai Hla) 2:5-a “for I am sick of love (KJV); for I am faint with love” (RSV, NIV) ti chu BSI-in “Hmangainain ka na sih a” ti le BFW (RPV) chun, “hmangainan ka vuoi zo tah” tia an inlet laiin Delhi Version chun Hmar tronga hril dan ding ang takin, ei sumphukah intrumtirin, “I zûna inuoi ka ni hi!” tiin kan sie lem dai a nih. Hang uor deu inla lem chu, “I zûn leng zamah sawl ang ka tlep ka ni hi!” ti mei ei tih. Ei pi le pu hun lai, Hmar trong indik tak an hmang lai khan, “Hmangainain ka nâ a nih” tiin hril inla, “Hmangainaa nâ chu mi dukdak lo i nih, vuok sa hrep ding i ni chuh” mi ti ngei ngei an tih. “My dear” ti dam hi Saphaiin inno tawk an ti hle el thei. Eini ruok chun, anni khûm daia mawiin, “Lungrun” ei ti a, chu chauh khom chu dittawk loin, ‘Lungrunpui’ ei la ti sa ta deuh deuh! Chuong naw khom chu ei hau el. Hla thua na ná nà chu thuoi ei hau a nih.

Lungthulien khaw mi, a hming Thanga, pa lungleng thei a ni leia ‘Thanglungleng’ ti hming put hiel chun a ngaizawng laka a chan sietzie a hang ngaituoin nä a ti êm êm a, dam zo khom a’n ring naw hiel a. A chan siet dingzie hre lawk chu lo ni sien, a nuin tuisika a pai lai khan hlamzuia thi daih a lo thlang lem ding thu chu, hang hril uor zuol ngaina um thrak loin,

Ka chûnnu lairilah, tui ang ka’n tling lai khan,
Hieng ding hi hre lang chu, hringmi’n ka’n leng hma khan,
Chawilai zo tui thieng angin luong ral tang ka tih;
Kei chu aw Thangnunnem, nunhring ka’n zuom ta nawh

tiin, a lo inzawt thlawt a nih. Hi hla hi tlar tin lam 12 vong, Pastor Thangngur phuok “Hringna thienghlim siemtu an dit nawh Zaiawnah’ ti hla a tlar hnina bàna a dang po thluk a keilet a nih. A thu hi Saptrongin hang inlet tum hrim ta. William Shakespeare tluka hmùr themthiem le trong hmangruo hau khom ruoi inla, hieng ang tluka mawi hin inlet suok thei naw hrim hrim a tih.

Kristien ei hung ni hlim, ei mawlcho lai khan ei hla trongkam le thluk mawi tak takhai chu pipu hun laia ringnawtuhai thuomhnawa ngaiin mi hluihlawnpui vong an lo tum a. Chuong anga thaw chu kristien thra nina angah an lo ngai a, tu chen khom hin chu ngaidan indik lo chun nasa takin a mi la thruoi zing a nih. Huoisen taka hi ngaidan indik lo hung nêrtu hmasa tak chu Pastor Thangngur a nih. Ama le a hnung zuitu mi iemani zatin hla thu le trong tluongtlam inrem taka chokpolin hla tam tak an mi lo serpek a, inchuktirna indik naw leia inro nachang hre loa ei hla thu mawi tak tak ei phum hmang el ding tam tak chu voisun chen hin an mi lo humpek a nih.

Sienkhom Thangngur thi hnungin damtein hla thu hmanga hla phuok hi khawvel thil rieua ngaina le trong tluongtlama phuok chu rau bik rieua hrietna a hung lien tiel tiel amanih ti dingin a um. Chuleiin, tuoltro hlahai khom trong tluongtlama phuok an hung insukhmu a. Chu taka hma thruoitu tak chu Saptronga hla, bazar tronga inlet, kohran hmang dinga a bua ei siem, Kristien Hla Bu ei ti hi a nih. Hi thila hin kohran pawlitiks inthûk takin a lo inrol a, chu chu Coleman Factor tia ka hril hlak kha a nih. Coleman-in a vai ruihai chun ei hla thu thleka phuok, hla tuoltro mawi tak takhai chu Watkin Roberts hnung zuitu Independent Kohranhai thu le hlaa ngai an tum tlat leiin, anni rawi a hlang hlaka an inkhawmnaa chu sak tina khom an tin ngai hrim hrim nawh. Kohran inthrenain thil a hang kakhawk siet nasat thei dan hi ei mit a hung var pei ruolin ei la hung hriet chieng deu deu ding a nih.

Hi thil hin nasa taka ei ngaituona a thruoi leiin, tu chen hin ei hla thu thlèka hang siea hla mawi tak tak ni ding khom ringnaw thuomhnaw inbela inngaina a um tlat leiin trong tluongtlam hmangin ei sakhuo hlahai po po deuthaw hi phuokin ei inlet a nih. Hi thil hi Delhi Version Baibul kan buotsai laia kan hmaa zawna inkhang lien tak laia pakhat chu a nih. Thuthlung Hluia lekhabu panga-Joba, Sam, Thuvar, Thuhriltu le Hlahai Hla- hai hi hla ruonga ziek, Poetical Books an ti bik ni hai sien khom zawlnei lekhabu 16 laia a thu zatve neka tam hiel ding hi hla ruonga ziek a nih. Hieng hi hnam tinin tien laia an lo thaw dan hmang a ni hrim a; tiena inthoka tu lai chena khawvel hmun tina lekhabu ropui le hmingthanga hrilhai hi hla ruonga phuok le rem deu vong an nih. Chu lei tak chun a nih, hieng hla ruonga an lo siemhai hi an nina anga hla ruong le thu hmanga inlet ding le ding naw thu kan chai rak chuh. Sienkhom ei hla thu hmangin inlet inla, a lawmtu ding ni awm awma ngaihai hi hnâr kîra hner phen hmasa tak ding an ni leiin, hla thu le trong tluongtlam hmang pola inlet chu him tak dingin kan hriet a, chuong ang chun kan thaw tah lem a nih.

Entirna dingin thu châng khat chauh hang hril inla. Jeremia 9:1 ka’n let lai chun hla thua sie ding le ding naw thu nasa takin ka lungrilah inselpui a um a. Jeremia hi thu thiem tak el a na, a lung inno dan khom hi iemani chenah ei hla phuok thiem V.T.Kappu leh inzawlna tak an neiin ka hriet. An suolna leia a mihaiin an tuor nasat dingzie a hmu lawk a, na le poi a ti a, mitthli tla zoi zoiin a sùn a. Chuong ang thu, hlaa a hang inzawthai hi a mawiin tiem a’n hoi a, inlet khom a hlimum. Tu laia ei ngirhmun leh khom an inhmê hlein ka hriet hlak. Mitthli sûr hnuoia a mihai a tràna hla laia châng khat chauh ka hung thur suok hi NIV chun hieng hin a sie a:

Oh, that my head were a spring of water
And my eyes a fountain of tears!
I would weep day and night
For the slain of my people.

Hieng ang deu char hin NRSV khomin a sie ve a nih. Chu chu Bible Society of India suta chun “Aw ka chipuihai naunu sukhluma um chu a sûn a zâna ka tra theina dingin ka lu hi tuihai ni sienla, ka mithai hi mitthlu tuikhurhai hung ni sien chu!” tiin an inlet a. Chu neka changkang hret chun Bible For The World sutah, “Aw ka chipuihai naunu sukhluma um chu a sûn a zâna ka tra theina dingin, ka lu hi tuihnâr ni sien la, ka mithai hi mitthli tuikhurhai hung ni raw se!” tiin an sie a nih.

Hi hin nasa takin ka ngaituona a fang a. Jeremia kha hung tho nawkin, a thu ziek ei inletpek dan hi hang hmu sien, iengtin am ngai a ti aw? A lung a awi di’m, an naw leh thi non tak a nuom nawk nghal di’m? Chu zawna chu a nih ngaituo tham chu. Ei hla phuok, a thu ang char, sienkhom thlûk indik lo meta an mi sakpek hman ei ngaimaw chun Jeremia trap hla, mawi taka a lo insam suok, prose style-a grammar indik lo taka inphuoi nenga ei inletpek hi chu a lung na ngot dingin ka ring tlat chu tie! Chuleiin, hla trongkam ngeia inlet chu thaw makmaw nia ka hriet leiin, hieng ang hin ka sie tah a nih:

Ka thlunglu hi siktui hnàrah,
Ka singmit hi mitthli hnârah,
Inchang thei sien la chu aw!
Ka mi an thathai sûnin,
Sûn le zàn ka trà ding bah!

Hi hi hla trongkam le thu tluongtlam chokpol a la ni ta rop. Hla trongkam chun ‘mitthli’ hi ‘luoithli/ruoithli’ ti a nih. A nuhnung hi Hmar trong indik ni sien khom a hmasa hi a lam a’n hoi lem leiin Mizo trong thlek zuiin ei hmang tlanglawn ta lem a nih.

Ei pi le puhai khan tekhìna, hrilkhìna, hmetbelna le cheimawina trongkam an nei thra êm êm a, an tekhìna leh inhmè khom an inhmè thei hle. Chuong hlaruohai chu hmangin thu sei tak khom tawitea an hril thei bakah an hlaruo hmang kha ei kalchar thlalak fie tak a ni leiin an thil hril chieng takin ei mitthla thei nghal a nih. Chuong hlaruohai chu an chengna khawvela thil umhai le an ni tin khawsak le inzomna nei vong an nih. Lawmna thu thil hrilnaa ‘nau ang nui, zarva ang hlim, hlim zai vawr’ ti hmang dam chu hril fie sap khom a ngai nawh. Vanglai hun hrilnaa ‘par ang vul’ ti dam chu an inhmè hlie hlie a nih. Vanglai ni a liem a, zùr hun ei pan pha ruok chu, ‘par ang chul, hai ang tar’ an ti nawk thung a nih. ‘Hai ang tar’ ti hi theihai le hringnun an tekhina a nih. Theihai hi thing hrisel lo, innge nuom le tar inhma a ni leia tekhina hmangruoa an hmang a nih. ‘Hai ang thrang’ ti ruok hi chu theihai le hrilkhina ni loin, zana tho inhai, thranghar thu hrilna a nih. Chuong ang deu chun ‘sâm ang zâl’ le ‘sam ang thre’ tia ‘sam’ hi thil inang lo a ni bakah a lam rik dan khom an inang nawh. A hmasa hi mi thaboa hrilfâk Sâmdâl ang ela zâl zing tina anga hril pawl an um a. Chun, hnuoi sung tieng lalpa hming chu Sâm a na, tho loin a zâl zing hlak leiin tekhinan an hmang a nih tia hril pawl an um bok. A pahnina hi chu lua sam (hair), bahria ei thre anga inthre amanih, sam a tril anga inthre tina a nih. ‘Tlumte thlir’ ti trongkam dam hin ei thil beisei, hung tlung dinga ei nghakhlazie uor taka a hril bakah pipu tienami sei tak a hril sa nghal bok a nih.

Thu pakhat hrilna dinga hlaruo ei nei rawn pawl tak nia ka hriet chu thina thu hrilna a nih. ‘Thi’ tina hla trong ka zuk hriet suok thei po chu ‘buonlei chang, dairiel chang, thlafam/fam chang, lungzûr chang, umlai chang, vanvom chang’ tihai hi an nih. A dang khom la um a tih. Hieng ang hlaruo hi ei hau êm êm a, ei thu le hla par chuoia cheimawitu an ni hlak. Thangngurin ren dèr loa,

A mi thlafam, phungruolin awi,
Zuopa rùn in sungah;
Van Lal a’n rieng, a rûn chânin,
Mi suol karah thla a zuong fam,
Kalvari tlang chungah;
A hmelmaha’n hrànsâr lâmin an awi

a hang ti el dam hi entirna thra tak a nih. Ei kalchar muol le tukvera inthokin, ei kalchar mitin krosa-a Isu tuorna a min entir a, a thil hril kha mitthlaah chieng takin a hung inlang a, sak loa a thu ei tiem ringot khomin lu a mui chuoi chuoi a, sikhlim a puor uoi uoi el a nih. Amiruokchu, thlaraua mit varna nei a hnung zuitu an tlawm a, sakhuo hlaa chuong ang hla trongkam mawi le inril hmang chu pipu thuomhnaw inbel ang hiela ei mawlcho hun laia ei lo inzirtirna kha tak sawn pawl ei tam leiin, ei hla trongkam thra tam tak chu ei vui liem pha tah a nih.

Hnam hla, hla lenglawng le sai hla tieng ruok chu ei hlaruohai hi vong him a, hmang inlàr a, sukhmasawn pei tuma mi hmaisa le kawkna tam tak hmasuontu le tuortu, sienkhom hnam ta dinga tuklul insuo a, vun suksa a, saipui lam lawn thaw a, a kûl a tâia thrang latu laia mi ka ni ve leiin ka hriet chieng a, a zie ei la um khop el. LENRUOL HLA BU hi entirna thra tak a ni ka ring. Kum iemani zata inthok taa harsatna ei hmasuon ruok chu mani trong thiem tum neka inthlada tienga inruolsiek ei pung pei hi a nih. Chuong mihai trong thiem chin chun an kemit khom a chîm phak ta nawh niin a’n lang. Tlawmte an inchuk sun khom a trobula inthoka phok a, a umzie inril an dap pei ta naw leiin sukhmasawn chu hril lo, indik taka hmang thei an vang tah êm êm. Mawi tak le châm buonga hla zierang phur phâk dinga ei hlahai hi tuoi thar ei nuom si chun ei hlaruo, trongkam mawi tak tak hai hi ngaisakin, inchûkin, hmang tharin, hmang thiem inchuk nawk ei tiu. Thil thra hrim hrim chu invet chilh khopa inchuk naw chun thiem tak tak thei a um nawh. Trong hriet le trong thiem inkara hin mel za tam a um a, sor tlak khopa ieng khom thiem ding chun inchuk tak tak a ngai vong. Hnam dang trong khom thiem tumin inchuk ei tiu, sienkhom mani trong thiem tum tak ei tiu. Zaipu T. Khuma’n hieng hin a lo ti khah:

Singmi chang theina dinga
Poimaw chu trong tin thiem;
Biethu hril, zaihla sakna’n,
Mani trong a poimaw.

(Delhi, February 29, 2008)