Search


Feb 5, 2008

Thina Ko Tlangâh


And our hearts, though stout and brave,
Still, like muffled drums, are beating,
Funeral marches to the grave.

– H.W. Longfellow

Delhi, Pathienni, January 20, 2008. Ni dang ang bokin, Hmar Christian Fellowship (Delhi) chawibiek inkhawm chawhnung dar 3-5 chu a hun taka nang tumin a hma zâna inthokin kan nupain kan inbuotsai a. Keini le Herbert Lalsanglur hai le Hrangthangvung hai nupa inkopa zan tieng inkhawm trinah innei thar Mercy Darthanmawi le Manfred Neder hai nupa bu fakpui dinga rem kan ruot leiin, Inrinni zan chun Pathienni chawibiek inkhawm malama chawi phei ding voksa chartang, Pherzawl sitail ngeiin inhnik takin ka suong a. Kan zal hun pangngai, zan dar 12 vela khum ka pan chun kan nuin a korchung le puonbil lum nei thra, tuta thlasik sunga a la hak suok lo chu a hung phor a, hâkin a hang bil sin a, ka imu suok inhnâr tran mek chu mi not harin, "Ka nal" dam a la hung ti kuoi a. "Nal e" ka ti ruol deuthawin ka insan a.

Pathienni tûk zàt hin car sung sukfaituin inhma taka car chabi a hung lak hlak leiin tho inhmat a ngai a, chu chu ngaia neiin nisa suok ruolin ka tho hlak a. Ka thaw dan pangngaiin kan nu a hung tho chun thingpui bêl khat le a cake siem thlenga a sie po po chu ka lo tlàk zo hman dêr tah a. Thingpui a siem nawk a, no hni chu ka hang tlâk nawk hrâm a. E-mail ka bi a, newspaper ka tiem zo chun zana ka hme suong chu a belpuia domin perkhuong leh car-ah ka zu thak a. Chawhnung dar 3-5 inkara inkhawm chu a hun taka nang dinga suok hlak kan ni leiin dannaranin sun dar khatah bu kan fak hlak a. Hme suong sa vong a ni leiin bu chauh automatic cooker-ah kan suong a. Sunbu kan fak chun kei chu dining table-ah ka fak a, kan nu chun inchei malamin khum pindan tieng a thleng a dom phei a.

Bu ka fak zo, kut ka hrûk hul char chun kan nu'n khum pindana inthokin, "Hung vat rawh" tiin a mi hei ko a. A lu inhai leiin khumah a lo zàl hman ta a. "Ka lu a mui chuoi chuoi a, ka BP a'n sàng nîng a tih, hang en vak ta" a ta, BP enna ka va lak a, ka en a. Ni dang chu a BP hi 120/70 vel a ni tlângpui hlak a. BP enna ka hang pam (pump) tung hin a hnuoi tienga  (diastolic) inthokin ka tiem tran hlak a, a chung tieng (systolic) a tawp pha ka pam ta naw hriet nghal thei a nih. Lung inphu zata thihruia thisen a pam suok lai kha thisen insang lai tak (systolic) a ni a, a'n phu inkara a chawl lai kha thisen inhnuoi lai tak (diastolic) a nih. Lungin thisen a pam suoka thihrui dawt a hraw laia a hnaw, mor, nèk le nor puom hi a nih Blood Pressure an ti tak chuh. Thihruia thisen a fe dan ding pangngaia a fe chun Blood Pressure ei nei thra tina a nih. Amiruokchu, san dang dang leia thihrui dawt hnawtu amanih sukintartu a um pha leh lungin thisen a pam suok ding khan nasa zuola thrang a lak a ngai a, thrang a lak nasat po leh thisen a hung insang a, a sawl pha lem chu a hung chau a, lungphu chawl ei ti hi a tlung hlak a nih. Chun, san dang dang leia lungin thisen a.pam suok ding ang a pam suok naw pha leh thisen a hung inhnuoi hlak bok. Thisen insang hi High Blood Pressure (hypertension), thisen inhnuoi chu Low Blood Pressure (hypotension) an tih.

Khawvel hmun hrang hranga BP an inkhi dan inang naw met met sien khom U.S.A-a  an inkhi dan hi hmang a ni tlangpui. Chu taka BP thra, "Gold Standard" an ti chu 120 (systolic) le 80 (diastolic) inkar a nih. U.K-a chun systolic 110-140 inkar le diastolic 70-90 inkar hi 'normal' a an ngai a nih. U.S-a chu systolic 120-139 inkar le diastolic 80-89 inkar a ni chun  thisen sang an nei tran ding hriltu 'prehypertension' niin an ngai a, systolic 140 le diastolic 90 chung a ni pha leh thisen sang (hypertension) neiin an ngai.

Thisen inhnuoi (hypotension)
Thisen inhnuoi (hypotension) an ti chu diastolic 50 hnuoi tieng a tla thla pha leh lungin taksa bung hrang hranga thisen a pam suok kha a huntawk ding ang a pam suok naw pha leh lu a hung inhai a, an zoi tlep a, khuo hre loin, thisuk baw angin an um a, a thren kei (seizures) anga inkonin an inthin hlak. Thisen inhnuoi nei le thil inzomhai chu awm na (chest pain), thuok insam (shortness of breath), lungphu chawmchawrok (irregular heartbeat), khawsik (101 F/30.8.C chung), lu na (headache), rîng khong/ngar (stiff neck), ruongzang chung tieng na (severe upper back pain), khaksaw thranga inkhul (cough with phlegm), sawt tak sungkhaw le inluok (prolonged diarrhoe and vomiting), fak le dawn harsa ti (inability to eat or drink), inzun changa zun lam sa huoi huoi (burning with urination), zun rimsie (foul smelling urine), damdawi fak ngei lo (adverse effect of medications), thil inhuot na tak nei (acute life threatening allergic reaction), zal amanih thrung hang thoa lu inhai (diziness or light-headedness when suddenly standing up from sitting), kei le inkon (seizures), khuo hre loa um (loss of consciousness) le tramsawl thut (profound fatigue) dam a nih. Thisen inhnuoi hi enkol vat naw chun lu thluok (brain) le lung (heart) le kal (kidney) a thisen fe ding zat a fe naw leiin a suksiet a, a tawpah thina a'n tlun thei.

Thisen sang le inhnuoi ding hi hril lawktu (symptom) um mang loa hung thut thei a ni leiin to trok amanih chem loa lu latu (silent killer) tiin an ko hrim a nih. Dannaranin kum 35 le a chung tiengin an nei nuom bik. Americaa chu mi pathum peia mi pakhatin thisen sang an nei. A san hrang hrang a um a, 95 % laia 90% chu a san hril fak thei lo chi niin survey an thawna pakhat chun a hril. Chuong chu a ni lai zingin thisen sang siemtu langsar laia threnkhat chu machi le thau fak rawn taluo lei dam, kal le a se vela natna lei dam, damdawi fak lei dam, inrui thei thaw lei dam, zângru inchuktuo thrat naw lei dam, natna hrang hrang lei dam, lunginrim, lungkham le lungngai lei dam, lungsen le lung intar lei dam, naupai lei dam, imu khop lo lei dam, trit lei dam, thil thaw dinga lungin a mi hmaw lei dam, nu le paa inthoka inthlasawng thil lei dam, thau taluo lei dam, lung natna nei lei dam, sawl taluo lei dam, inhnàr lei dam (sleep apnea), kum upat leia tha le taksa a hung zûr lei dam le thil dang dang a ni thei. Daktor thiem rawna inenkol a thra.

Tlangsamtu ropui: SinlengNews

Hospitalah kan nu iemani chen ka zu nghak hnungin kha hmaa hospital hrang hranga a lo inenna lekhahai daktorin hmu a nuom thu a mi hril leiin lekhahai chu la ding le hmun hrang hranga um kan nauhai kuoma kan chanchin e-mail a hril dingin in tieng kan lawi a. Kan nuin, " Mi dang tu khom hril dêr naw rawh" a mi ti zing laiin kan thil tuok thut leia zana kan prokram-a kan thrang thei naw ding thu chu Kawllienthang le Hrangthangvung ka hei hril a. A ri lo hrehaiin bengvar thilah SinlengNews-ah an lo thon nghal a. Chu chun a nih SinlengNews poimawzie le a rawl hang inrangzie le inringzie ka hriet suok zuol chuh. A san i ngaituo hlak am?  Pathien ropuizie tlawmte bek hriet nuom chun ni tina ei hmu le hriet thilhai hung um san hi ngaituo hlak ding a nih. Ieng leia SinlengNews an hung thon chara khawvel hmun tina lo latuhaiin a ruola an hmu thei am a na? A san chu an thu thon kha boruok zai (airwave/radio wave) hrawa fe a ni lei a nih. Thil fe hrat taka hriet chu nisa zung a ni a, chu chu sekhon khatah km 299,792 (mel 186,282) a fe a, sekhon khatah hnuoi hi voi sari a hêl suok hman a nih. Chuong ang bok chun boruok zaia radio signal hmanga thu ei thon hi a fe hrat a nih. SinlengNews an thon changa an hmet char khan voi sari hnuoi hêl suokin, a man theina khawl (mobile etc) neitu taphot kuomah voi sari a tlung non hman nghal a nih.

Chuong chu a ni leiin, kan nauhai e-mail ka thon zo a, kha hmaa damdawi in hrang hranga kan nu inenna lekha hluihai ka zong tran chun hmun hrang hranga khawsa unau le ruol thra, chanchin lo hrehaia inthokin ka mobile le landline-ah telefawn a sùrin a hung sùr a. Chang tiengin landline ka chel a, voi tiengin mobile. Pakhat ka sie thlak ruolin a dang a hung inri nawk pei a, darkar hni sung chu chawl dêr loin ka dong a nih. Chu hnung khom chun a'n khat tawkin hi lekha ka ziek lai chen hin ka la dong char char a nih. Kan nauhaiin ka e-mail an lo hmu charin zan thrangah an mi hung ko ve thung a. Wellington-a kan naunu Helen Ruolsingpui ta ding chun Delhi-a Pathienni zan kha Thawtranni tuk a ni dêr ta a, kan naunu Margaret Thangmawi, Paris-a exhibitiona thrang lai ta ding chun Pathienni chawhnung tieng a ni a, kan naupa James Lalropui, New York-a um ta ding chun Inrinni zan a la ni chauh thung a nih. Anni hun sengah an mi hung biek leiin imu ka hmu hman dêr naw a ni tak.

SinlengNews hril tâka chun SINLENG trobul hi a hre lo tam tak ei um ka ring leiin a hung suok dan tlawmte hang hril vak ka tih. Kum 1997 khan Delhi tlanga tlangval iemani zat inthuruolin Club indin an rot a. A Club hming ding phuokpek dingin an mi hung ruoi a. Kei chun, "Sinlung tlangval, lênglai vong in ni leiin SINLENG ti inla a ni el annawm" ka ta, chu chu hmingah a hung put tah a nih. A'n khat tawkin thlaithleng kîl tlangin, sietni thratniah an inphungbawm a, nuhmei an nei pha sum thaw khawmin an inthrangpui bok a. A tira inthoka Adviser-a an mi sie leiin an thilthawna iengkimah an mi fiel ve hlak a. Iemani chen an member laia mi tu khomin nuhmei nei el loa an leng thrup lai chun mihaiin, "Nangni Sinleng ruol hin in Club hming in put zo ie. Nuhmei nei tum hlak um lo cheu, Lêngtrûl Club inti ta lem ro" tiin an fiem hlak a. Sienkhom, an hang nei vêk chu ruolêng an inlak ni ding a na, sawtnawteah an nei fai duok a, tu hin chu kol-awk lo pakhat khom an um ta naw niin ka hriet. 'Kol-awk' ti zuk hmang tâka chun a umzie hre lo an um pal tâkah hang hril vak ei tih. Umzie hrang pahnih, a kawk inang char a nei a. Pakhat chu, kol (fetters, manacles, stocks, handcuffs) a bun tah leiin ni dang angin a zalen thei ta nawh tina a nih. A pahnina chu, nuhmei/pasal kol le umpui (company, partner) a nei ta leiin a tlong-awl ta naw a, a mi kola inawk le intâng chu a ni tah tina a ni bok. Hrengkol bun, zalen ta lo tina ve ve a nih.

Chuonga kol-awk le hmun hrang hranga um darh an ni vong tak leiin trul tongkhonga chauh naw chu an inhmu khawm thei mei mei ta naw a. Lal Chungsiemin tuoi thar nawk tumin a'n khat tawkin kum 2005 khan Sinleng News a hung insuo hlaka chu thaw zom thei loin a um a. A tawpah mobile SMS hmanga chanchin inhriet pawna ding hmangruoa inletin September 11, 2007 khan SinlengNews a hung tran a, chu chun ni tin a mi hui khawm ta rup el a nih. Hi hi ei histawria thil la tlung ngai lo a ni leiin, a nghok tawk um inla khom, ni tina taptebul ei kil tlang theina a ni leiin a hlu takzet a nih. SinlengNews dam sawt raw se.

Thucha pathum

Kan thil tuok hin thil dang dang bakah thucha pathum chieng êm êmin a mi hril a. Pakhat chu tu laia ei tlangsam hrat tak, khawvel hmun hrang hranga umhai mi thlung khawmtu Sinlengnews  poimawzie a nih. Hi kan thil tuok lai hin a zomtu mi 5555 chuong an ni ta a, ni tinin a zomtu an pung pei a nih. Chuonghai baka chun Delhi Thurawn website-ah a lut bok leiin, mobile-a la nuom lo kei chen khomin DT website-a inthokin inhman châng chàngin kan tiem zing thei a nih. Zaipu T. Khuma'n,

Pi le puhaiin lasi le khuovang,
Lungmawla an saina ram lo nih;
Thrangthrahan khuovang lasihai nekin,
Korvaipui dar ang kan sai New Delhi


tia dingdihlipa Pherzawl tlanga inthoka a lo insamna kha histawri hlama inkhi chun a la sawt naw vei leh, tu hin chu ràla inthoka Delhi sai el ta loin, a za ruolin ei um chil tah bakah internet le mobile hmangin, khawvel hmun tina umhai khom SMS taptebula inthrung tlângin, a ruolin ei titi khawm thei tah a nih.  Ei pieng le murna ngaituo chun thil mak chu a ni ngei maw!

Kan thil tuoka inthoka ka hmu suok pahnina chu Pathienin unau, ruol thra le mi ngainatu a mi lo pek rawnzie a nih. Mi hung telefawntu taphotin chanchin an lo hrieta an barakhaizie le an mi ngaituozie bakah trongtraia an mi lo hriet thu le an mi hriet zui pei ding thu an mi hung hril chu a lawmumin a thlamuongum hlie hlie a, a man tamzie le hlutzie khom sum le pai hlutnaa inkhi ruol a ni nawh. Mani mi le sahai le inngaina tak le inhmangai taka tuolkhata leng inhoizie le hlutzie hi ram dang mi le sahai lai ei cheng pha leh ei hriet tak tak chauh a nih. Ram hmasawn ei tihai hi hang bi chieng inla, mi tin mani zalenna humhal tum a, hmasielna le inpumbilna khawvela cheng an ni leiin mani seng puon an indelkil a, hun awl an nei tlawm a, an nei sun khom mi chok buoi an nuom nawh. A thlum a al fa tlâng a, ei thil neihai intlàng a, ei hun awlah inpawl khawm a, fiemthu-nuiza hrila ei innui dar dar hlutzie dam hi suma inchawk thei a ni nawh. Chu khawtlang nun chu a mawl mawi a, a angsung a muongum a, hringnun suor se hmun le thlasik rawng tak kara khom lum tawt tawta mi tuomtu a nih. Hi artikul hi mi ngainatu le trongtraipektu po po kuoma kan nupaa lawmthu kan hrilna a nih.

Pathumna, mihriemin thaw ding ram tin hisap hlak inla khom, ei hringna hi eini kuta um a ni nawzie thu a nih. Ei taksa bunga hin mûr (cell) tlukledingawn (tda) nuoi khat vel a um a, mûr (cell) pakhat peiah molecules tlukledingawn maktaduoi hni vel a um a, molecule tin chu atom tam tak infinkhawma siem a nih. Ei lung (heart) hin ni tin thisen litar 13,637 a  kâp chik suok a, chu thisen fena vadung, thihrui le thizam po po chu a lien a chinin inzom khawm vong inla, km 96500 vela sei a nih. Khawvela vadung sei tak Nile vadung chu km 6695 le a dottu Amazon chu km 6683 chaua sei an nih. A dang chu hril sa ta da'l ei tih. Hi lei hin a nih thlarau mita hmutu Davida chun "mak tak le râpum taka siem" a ni leia lawmthu a lo hril mol mol kha (Sam 139:14).

Taksa bunga cell le a bebawm tlungledingawn tiem seng lo laia a iengkhomin a sinthaw ding a thaw thra naw chun hi taksa khawl ropui tak hi se rup thei a ni leiin, ieng lai khomin thina ko tlanga ngîr zing ei nih. Chuong taksaa mûr (cell) po po chun an thaw ding an thaw leia dama i la um kha lawm nachang i hriet am? Chu khawl ropui indintu chu tu am a na?  Chu Siemtu hriet le a hriet ni chu a nih thil dang po po neka poimaw lem chu. Chu Siemtu neitu ta ding chun thlan ko tlang hi chatuon lawmnaa lut theina kotkhar mawi a nih.

(Delhi, January 31, 2008)

No comments :