Santu Kan Ngai Che

I hmangai de kha ka sawn a,
Hieng el ding hi’m an ta?
Lili ang la par ding ka sawn lai kan ram,
A’n thim zo tah, khuo a var ta naw ie!

tiin Mission buoina thlipui le tuifawnin a nuoi hriel Pastor Thangngur chu beidong takin a ring le innghatna Pathien hmaah a’n rùm suok a. Hringnun lêngkìr koah ringna bàna inhuot tàng trawk trawkin, beidong le thlaphangin Santu a ko a nih. Hi hla ropui, a tak ngeia nun suor sie paltu testimawni hin ka hnuk a suk-ul rop hlak. Chu beidong inrum ri chun, kum sawmruk chuong daih liem hnung, voisun chen khom hin, ei hlim angin a mi la zui pei a, ei inrumna hlapui tak khom a la ni zing. Chu chanchin chu ei sui ding a ni leiin a bula inthoka Sura favang bu thlira ei thlir thuok thuok ngai a tih.

Tuoltro Mission a pieng
Kum 1910, mautam trampui a tlung tran kum a nih. Vasan lak lai, February thla bulah mingo tlangval kum 24 mi, a hming Watkin Roberts, Saptlangval an ti chun Senvon lal Kamkhawlun fielna donin, Chanchin Thra hril dingin Aizawla inthokin Senvonah a fe a, ni thum a châm a. A rongbawlna sunzom ding dingin a pu Dr. Fraser le an naupang chawm laia mi, tuolser rongbawltu Savoma, Vanzika le Thangchhingpuia (Taitea) hai chu Senvon-ah a tir a, May thla bulah an tlung a, sikul an hong nghal a. Ringthar an hung pung pei a. Manipur tlangram bieltu American Baptist Mission kutah chuong ringtharhai chu inhlan ding a ni laiin, ringtharhai chun ringnaa anni hringtu Mizoram tieng le inzom chu an thlang lem tlat leiin, Saptlangval chun a beisei nêk daia inhmain, a nuom thu lei hrim khom ni loin, Mission thar a phun a lo trul el tah a. A hmingah Thado-Kuki Pioneer Mission a’n buk a. A enkoltu dingin R.Dala chu kum 1913 khan Senvon-ah a sie a. Chu hmuna chun Presbytery hmasa tak chu 1914 December thlain an nei a, Calcutta inthokin Saptlangval khom a hang thrang nghe nghe a. Hun sawt nawte sungin Manipur puo tieng Cachar, Tripura, Satikang (Chittagong Hills Tract) le Chin Hills chenin an rongbawlna chu a’n dar hman leiin hming huop lien lem hmang a hung trul tah pei a. Chuleiin, kum 1923 khan hming thar sakin, North East India General Mission tiin an hung ko tah a nih.

Mission dangdai tak
Hi Mission hi Mission dangdai tak a nih. Mission nghet tah sa leh inzomna nei lo, India hmar saka tuoltro mission pieng hmasa pawl tak, tuoltro thoktu ngotin an enkol, GENERAL MISSION indik tak a nih. A phuntu Saptlangval ngei khom hi misawnari dang anga awrden khom ni lo, Missionary Society tir khom ni lo, tu Mission chawm khom ni bok lo, mani inhnikna leia rongbawl dinga inchawm suok, Wales Calvanistic Methodist haiin Mizorama damdawi tienga rongbawlna sin tran dinga an tir, Dr. Fraser le a nuhmei thlop ding le an meitehema thrang dinga kum 1908-a India rama hung a nih. A chetzie khom misawnari danghai ang a ni nawh. Manipur tlangram, American Baptist Mission (ABM) biela an sie vong taa chun an hrietpui loin, an per zep chu poisa naw ang elin, an ram huol sunga mi ramthim chu a lo va vat êng duoi el a. A gospel ram vat èng chu ABM kuomah pe loin ama lo-ah a siem a, tuolser thoktu ruoiin a thlo tah ngut ngut el a. Misawnari dang thaw ngai lo, a biela inthoka hla tak Calcutta-ah hmun a khuor a, Pine & Company leh inzomin sum a dawng bok a. Sumdawnga a thaw suok le a ruol thrahai thawlawm thawa inthoka a tuoltro mission phun chu enkol a tum a nih. Indopui Pakhatna le a hnung zuitu, khawvela sumdawngna a tlaksiet vang lai (The Great Depression) leh intong fu naw sien chu a hlawtling miel el rawi mawh! Ama hi Saphaiin ‘maverick’ an ti ang chi, pa dangdai tak chu a ni phot el.

Dai nêr hrat, mi nâk khìk
India rama khawthlang misawnarihai rongbawlna an inkhak buoi nawna dingin Protestant Mission Society chun dan an zam a. Chu dan chun khaw lai hmuna khom Mission pakhatin rong a bawlna bielah inhriet thiemna siem hmasak zet naw chun Mission dang lut le rongbawl a remti naw a. Chuong ang dungzui chun, a hmaa ei hril tah ang khan, Manipur tlangram po po chu American Baptist Mission (ABM) rongbawlna biela dinga per an zep tah sa a nih. Chun, Manipur Rengin a ram sungah trum khatah misawnari pakhat neka tam um a phal naw bok a. Chuong anga dai pahni an sak thuo chu Saptlangvalin a nêr a nih. Thlarau inhmang invoina le lainatna luota a thaw khom lo ni tah reng sien, dan chu a bawsiet tah tho tho a nih. Chu chauh khom chu ni loin, inremsiemna nei hmasa zet loin Cachar Biel le Rengram (Tripura) hai a nor pei a, Burma ram chen a hang lut hman a nih. Chuleiin, sorkar le Mission danghai nak a khîk a, an hèk mur mur el a nih. Van Court-a ngir ding chu ni sien, ngaituo um kher naw nih. Tuta a khing dinghai ruok hi chu hnuoi mi, sorkar le a lo taitu misawnarihai an nih. Tu lu khom ni sien, Sura lu khom ni raw sek sek, inhai naw ruol a ni naw hrim hrim.

Bawsetu am Santu?
Saptlangval chun a hun laia sorkar le Missionary Society dan chu a bawsiet ngei el. Sienkhom, a thilthaw hi thil suol a ni’m? Kei ka donna chu hi hi ning a tih: thil suol a ni naw a, a thaw dan kalhmang ruok chu a fel hlel a nih. Mi pal nêr a, an phalna la hmasa loa mi huonah inchawm lut a, dila tui tla sansuok ang a nih. A huon dai am a hlu mihriem hringna? Manipur tlangram po po chu ABM ram huol chu a ni ngei el. Amiruokchu, a ram mihai an nuom le nuom naw voi khat khom an rawn sin nawh. An misawnari nei sun Pettigrew chun Tangkhul biel ringot khom a sut hne naw leiin thimpuiin hmun tam lem a la baw zing. Churachandpur biela ram thim hang norna dingin hun le mi a nei dèr nawh. Ama zai nghak ding ni sien, kum sawm tam hnunga khom Gospel varin Churachandpur biel sun var naw nih. Hun hlak chun tu khom a nghak naw a, chawl loin a liem zing si. Ni tinin thlan khela thlamuongna nei loin thimah mi an thi zing. Chuonghai santu dinga Gospel meiser insittu, chatuon hremhmun koa intol liem mek lai chatuon hringna vangkhuoa mi tam tak hnuk luttu Saptlangval chun mihriem dan a bawsiet a ni thei, sienkhom van mihai mit ruok chu a chungah a va tlung nasa awm de!

Hnam thil zawnga thlir khomin, Churachandpur biel chu Zo hnathlakhai chengna ram, Pentikos ni ang ela trong an inhriet paw vongna biel a ni leiin, Mizoram tienga inthoka biel lem chu thil awm chauh khom ni loin, thaw ngei ngei chi a nih. Chun, ringtharhai chu Mizoram tieng thu le hla hmanga Mizorama inthoka hung tuolser thoktuhain an enkol an ni leiin Welsh Mission (Presbyterian) zom chu an nuom tak a nih. ABM lo zom hai sien, trieuphoa nga deng dok ang el an ni ding a nih ti an hriet leiin, Pettigrew-in ABM zom dinga a zawr ngiel khomin an nuom naw bur el a nih. Welsh Mission hai hlakin ABM suklungni lo an inlau lei le Protestant Missionary Society thu chu an inza si leiin, a langin Manipurah an inrol ngam bok si nawh. Chuong ang thil khikhawk kara chun thaw dan ding dang um nghal lo chuh, mi dai nêrin, dan bawsein, Tuoltro Mission a phun tah chot el a nih. Saptlangval, Welsh Mission le ABM kha inrawn tlangin ro lo rel fel hai sien chu, thil a fe tluong lem ngei ring a um.

A bila tho lo Mission
Chuleiin, mi Mission hi a tirin tleirawl tha inthak lai angin inchawm hrat hle sien khom bulthrut mumal nei lo, a bila inthoka tho fu lo a nih. Misawnari kaiza vengtu ding chauha hung, rongbawlna puitling nei thei dinga kohrana namdetna khom la chang lo, Mission a tirtu khom um lo, sum le pai, thuring le inekolna thilah Mission puitling hang innghatna ding nei lo, a mi le sahai chu misawnari dang anga a hmuna um chila enkol dinga phalna nei bok loin Mission a hang phun chot el kha chu a pawng huoi thlak el bakah a tumruna kha tumruna chuongkai niin a’n lang.

Hi lei hin, a hmaa ei tar lang vuoi tah ang khan, thil thaw awm loa inlang thil tam tak a thaw pha a. A biela inthoka hla tak Calcuttah hmunpui a siem a; Pine & Company leh inzomin sum a dawng a; thoktu a’n thuopui thei dinga a ngai, sumdawng mi, ama ang boka awrden khom ni lo, a lak a. Hieng thilhai hi a thawna san chu thil thra vong a ni ring a um. A thaw lai huna ding chun thil awm reng khom a ni el thei. Amiruokchu, Mission inrelbawl dan le misawnari khawsak dan kalhmang a ni naw leiin mi mit a sukkham a; mi ringhlel le entleu a hlaw pha bok a. A hek siet nuomtu le chânga awk tumtuhai ta dingin ama le ama inawkna ngei ngei ding châng a kampek treuh bok a. A tawpah, a kaiza vengtu dinga a mi ruothai laia pakhatin a let thlak tah hrim a nih. Chu buoina chun voisun chen hin a mi la fang zing a nih.

A chongpu lem a mikhuolah
Mission a phun hnung chun a enkolna dingin sum tam tak a hung mamaw ta a. Sap ram tienga sum khontu dingin Advisory Council pahnih- London le Philadelphia (USA) ah a’n din a. Hieng ofis pahnihai hin hlaw neiin thoktu iemani zat an ruoi bok a. Sienkhom, an inenkol dan le an sum hmuna le hmangna enzuitu ding le kontrawltu ding an um si naw leiin sum hmangna thuah inringhlelna a hung um a. Ramthim norna dinga thawlawm sum hung lut tam lem chu Mission Field-ah lut loin, Council-a thoktuhai hlaw le an ofis enkolnain an hmang ral nia Saptlangvalin a hriet laiin, Council membarhai chun ama (Saptlangval) in sumdawngnaa mission sum a hmang hèk leia kohranin sum tieng harsatna a tuok ni dingin an ringhla ve sawng a. A tawpah, America Council-a thoktua a lak H.H.Coleman chun a member chanpuihai le Manipura Saptlangval sukse nuomtuhai inthuruolpuiin ama chu a hung bàn ta lem a; a mikhuol lem khan chongpu nina changin, taptebulah bêlpui a chok tah lem a nih.

Thaw dan dang um nghal lo chu, Baal Court-a inkhing a ni el tah a. Sorkar le missionary society mita hlak Saptlangval chu dan poisa lo le mi dai nêr hmanga lo inthang laklaw a ni leiin thrangpuitu tu khom a nei nawh. Court-a inlang a nuom naw khah a thaw thra lem a nih. Inlang hrim sien khom, a thrangna ieng anga indik khom ni sien, thiem a chang dan ding a um naw tluk a nih. A hnung zuituhai chauh naw chu, sorkara thuneituhai le misawnari inzomkhawmhai lai trantu tu khom a nei nawh. Saptlangval kha pa thra tak el, mi ringum le huoisen ni mei a tih. Amiruokchu, thruoitu hlawtling ni dinga thil poimaw threnkhat, abikin hma tienga buoina le harsatna la hung tlung thei ding thlir lawk le hmu lawk thiemna le chuonghai chu pumpel dinga lo inbuotsai lawkna chu a baksam deuh niin a’n lang. Ama ang vong ni dinga mi a ring bakah a tlangval lungril inhmawin a hnaw ni ngei ding a na, a lung phûrna zuiin, thil ngaituo chet chet um loa thaw a hmang a, intâl buoi naw ziezang a ni nawh.

Chun, a ai kei ti ang elin, mi vervek le dawha nei mi, lemchang thiem haiin a mit an lak a, an hîp tlat a nih. Edwin Rowlands (Zosapthara) ti lo a thawpui dinga mingo a lak, ama chuk nasatuhai, entirnan Rev. Morgan le H.H.Coleman hai dam kha an nina hre chiengtuhaiin thoktua la lo ding le a lak hnung khoma ban tawl dinga thurawn an pek khan anni trantu takah a thrang bakah thurawn thra petuhai kha thlarau mit inkal angin a ngai tum lem tlat a nih. A sulhnung ei hang sui chieng a, a thaw suol ra a chungah a tla zat zat a nih. Chu konga chun Saptlangval kha mi vangduoi le hlawsam, pa lunginsietum tak a nih. Thlarau tam tak sansuoktu kut a nina ruok chu thu dang ni sien.

Mission Buoi: beram inruk hri
Vervek taka Coleman-in Saptlangval hung phir thlu a, kohran an hung inthre khan pawl le pawl inkara intheidana le inhmelmakna a hung inling a; unau takngiel khom pawl khata luong an ni naw chun an inmalmâk thrak el a nih. Sum le pai, ngirhmun le hamthratna hrang hrang tokdara hmangin, pawl dang beram inrukpek dan zongin Coleman le a rawihai chu an invir vel a. Mi thra lo le mi hnoksak, pawl khata inleng lo khom angel ang hiela ngaia pawl dangin an lo lawm lut pei leiin, dan le dun a um thei ta naw a, inthununna hrui thlung mar zing thei a ni ta naw a, thudikin hmun a chang thei tah bok nawh. Khêl hril le mi dem thiem thiem, dang innal le thu tlor hmanga mi inpak der thiem thiem chan a vawng el a nih. Hieng ang huna hmang ding hi Setanin sipai a hau hlak hrim a nih. Crusades (1905-1272) sunga Palestina ram la dinga Europe-a inthoka runtu kristien valantiar voi riet zet hung inthokhai laia a tam lem khom kha chuong ang mi chu an nih ti inla khel hril ni nawng ei tih.

Chu hripui chun tu chen hin zuol lem hmanin a mi la fak siet zing a nih. Inkhawmpui nikhuoah ei kohran pung thu pulpit tlangah van khawkin ei puong a, hapui inlang khopin ei lo Halelui Amen duol a. Ei pung dan ei hang sui chieng hlak chun, ringthar ei man rawn leia pung ni loin, ringhlui, mi beram ei inruk rawn lei lek dam a lo ni bok si. Rukru Mission, Rukru Kohran, zawng anga mani mong khawn hmu loa mi mong khawn nui eu ang ei nih. Pawl khata luong khawm thratzie ei hril hlak khom hi mani pawl invurna ding hisap leia ei inhnikpui mei mei niin a’n lang. Coleman tektik neka tektik inthuk lem hrie ei hung suok pei a. Mi beram inrukna ding sum le pai a hung luong lutna dawt khom Coleman hun laia inthok tah khan a la danglam chuong nawh. Krista hmingin khar a hun tah. Kaisar sum chu Kaisar kuomah, Pathien sum chu Pathien kuomah peng ei tiu. Mi beram ei inruk leiin van mi lawm naw ni hai. Mi suol sim chungah a nih an lawm chauh lem. Inruk theia um le inrutu chu zât khat char an nih. Rukru lengkhawm kohran ni tum hi ban ei tiu.

Tuoltro Mission am Mission Hlun?
Saptlangvalin tuoltro mission a phun el san kha sui chiengna a la um naw ni ngei a ta, chuong ang inziekna lekhabu chu ka la tiem fuk ve nawh. Sienkhom, a san um ngei a tih. Ringthar a lakhai kha Welsh Mission (Presbyterian) a som lut a remchang thei naw lei dam; American Baptist Mission-ah ringtharhai kha an lut nuom tlat naw lei dam; khawthlang rama Mission hrang hrang inbakkei dan a lo hmu chieng tah leia Mission hlun tu khom kuta sie a nuom naw lei dam; ringtharhai chun Saphai thu le hla ringota inchawm lo a, an kalchar le nun dan kawpi ringota buoi lo a, mani nunphung anga zalen tak le inthawl taka Pathien an biek a, chuong ang taka ringnaa an hung inthranglien a dit lei dam; le mani hming ser a nuom lei hrim hrim dam a ni el thei.

A ieng po khom chu lo ni tah sien, ei hnam kalchar huong, ei sumphuk ngeiah Bethlehem le Kalvari intrumtir a nuomna leia Tuoltro Mission a phun a lo ni chun, chu chu ensinna (experiment) poimaw, inzaum le huoisen tak chu a ni phot el ti naw ruol a ni nawh. A ram mihai ngei, thlaraua harna chang tah, rongbawltu dinga mi a serhai ngat ruoi a, an hnam zai le thluk hmanga hma a norpui a ni leiin a’n kaw duok duok el a nih. Chuonga Tirko Paula anga kohran enkolna le ramthim nornaa mawphurna chu a ram mihai kutah ring zo taka an hlan leiin, an chanvo seng chu hne taka hlen tumin a kul a taiin an thrang a, thaw khom an thaw hlawk hrim a nih. Khaw tinah kohran chu trening sikul poimaw tak a hung ni tah reng a. Hnam hla thluk le zaia Pathien inpak chu khap nêk hmana uor dinga an infui lem leiin tuoltro hla khom ruopui vanawn ang elin a hung sur tah huk huk el a nih.

Kohran chu trening sikul poimaw tak a hung nizie entirna pakhat chauh hang hril inla. Chu chu thuhril kongah a nih. Khawthlang kohran dethai thaw dan tlangpui chu, thuhrilna chanvo po po pastor le a thloptu chauin an hmang a, kohran membar naranin thuhrilna hun an chang ngai nawh. Eini rawi ruok chu, naupang laia inthokin trantu le thuhril rongbawlna ei inpek tran a, khaw china lem chu châk le châk naw thu khom indon loin ei inkaisan fiel a, ei inhnaw lui a. Baibul chang sermon suol tah ngiel ngiel khom ei bo nawh. Amiruokchu, inchuk fawm seng ei nih ti ei inhriet tlang leiin ei inhriet thiem tuo a. Hi lei hin, ei kohran naupangzie le ei hnam la hnufuolzie le inhme lo zetin, thuhril thiem ei suok treuh hrim a nih.

Hi ngirhmun hin a sie a thrain nghong a nei a. Zalen taka mani lung tluk zawng le phulpui zawnga Baibul thu hrilfie le kei fàn ei ching pha a. Hi hin harna le hlimna leia ke pen a hung inruol naw pha pha leh thuringa khom ei infàn dan a khuongruol naw hlak a, hmun threnkhatah kohrana inthrena a tlung pha hiel hlak a nih. Mani ril rem zawnga Baibul thu inthuk nuom nuoma fepui le hrilfie hi thil trium tak a nih. Zalenna umzie la hre chieng lo, a hmang thiem dan lem chu la hre chieng naw nawkzuol hnam naupang em emin thlarau thila zalenna tawpkhawk hmang theina chanvo ei hung nei khah ei hmang suol nasa naw lem hman a nih. Ei thlarau chang a lo thra hram a, fei baw pawl ei tlawm mei mei a nih. Kohranah buoina le inthrena a hung suok hnung khan Saptlangval tran pawl, Independent Kohran chu harna le hlimna inrui, khuong thlarau chang pawla ngai an hung ni a. Coleman rawihai chun an inkhingpuihai hlut le chang thlarau a ni leiin harna le hlimna chu phâr hri anga triin an ten a, khuong vuok inrang chen khom Setan hmangruoah an bel nuom hiel thung a nih. Diebol chun vervek takin, harna chen khom kohran sukthrena chadan remchangah a hung hmang hlauh el a nih.

Pawl chu a chîn po leh ei thil khel a chîn a, a lien po leh ei thil ngaituo khom a lien. Pawl liena chu khaw lai khom dannaranin thuneina chu mimal kutah ni loin pawl invongna dana inthlung a ni leiin, mimalin nuom thu thua hem kawi mei mei thei a ni naw a, thurel khom a’n lai nuom a, tlo khom a tlo. Pawl chin ruok chu mimal amanih mi tlawmte thu le hla hnuoia um a ni nuom hlak a. Mimal amanih mi tlawmtein an nuom a ninga an tranghma kei zawnga an hèm kawi thei a ni leiin thurel a’n lai nuom naw a, harsatna le buoina an tuok pha leh thing lu bula zawng dang ang elin an chi-ai nghal el a nih. A san chu, thu buoi hla buoi a um pha a lu tak an thrang nghal hlak leiin thubuoi hang intlunna ding a neka insang lem an um ta ngai si naw a, thu a tawp rawt a, inchemhar ei hmabak nghal el a nih. Lungril fïma thil fe dan bûk ta loa buoina chu sung bing thila lak nghal a olsam leiin, khawtlang le tuolbawm inlaichinna chen khom a nghong buoi hlak.

Pawl lien ruok chu thing kung lien, zar tam tak nei ang a ni leiin, thu buoi hla buoi hang intlunna ding thuneina insersuon a lo um pei a, a nghong a nêp nuom a, rel fel dan khom a lo um pei. India ram huopa political party le State pakhat chauh huop Regional Party ngirhmun inang nawna em em ang hi a nih. Kohran thila khom, Mission liena inthlung chu kohranah buoina lo suok sien, thu buoi intlunna ding thuneitu insersuon an lo um pei hlak leiin buoina rem fel khom a olsam bik. Entirnan, EFCI, ICI, EAC tihai chu Regional Party ang an ni leiin, anni sungah buoina a suok pha leh a lu tak an thrang hmasa tak hlak leiin threltu ding bik an um tah ngai naw a, insik bur el ei hmabak nghal el hlak a nih. Chuleiin, pawl chîna intekêm nêkin pawl lien lema luong khawm le inthlung khawm hi thil thra lem a ni rop.


Huop chìn neka huop lien
Pu Lalbiekthang, Manipura Chief Secretary a ni lai khan chawlin kan suok a, pisa-ah ka va pan a. Kan titi lai chun, “Hmarho hi engah nge a ‘TE’ zawng hlir- Pudaite, Pakhuangte, Zote, Nungate- a kan insiam le? “ tiin a min don a. Hi hi fiemthu-titaka a hril a nia chu ngaituo tham a nih. Iem a ta, a huop lien zawnga thil ngaituo loa a huop chin zawng ngota thil ei ngaituo? Iem a ta, inpumkhat neka invuok chek ei thlang lem? Thlang hung tla hmasa pawl tak, sulsutu ei ni a. Sienkhom, pahnam indo ei tran leiin thrangruol thei loin ei um a, mani pahnam sengin tlang ei hluo a, dai ei insakkhum a. Inthuruol tlat lo chu, ram lien tak ei hluohai chu hum thei loin, inthuruol nachang hrehaiin a mal malin an mi hung hmal tril a, histawri phekah ei riral hman vang a nih.

Hi hi ei dawikawlok lei a nih ti ding hlak chun ei thang a tlawm ding a ni bakah mi dang inlalna hnuoia chu mi huoisen tak tak hril ding ei um treuh bok si. A ni reng a, huoi indik loa huoi khom ei ni el thei. Mi dang hang nêk dingin hnam ngui le zaidama inlang ni inla khom, mani le mani innêk ding chun ei huoi hlur tlat a nih. Nu zaidam taka inlang, mani pasalhai nêk dinga huoi hlur si ang khom ei hoi hle. HPC Movement lai khom khan innek huoi tak chu mani le mani ei nih. Khawvar le biek in takngiel khom zapana nei loin, sun pachangah mani le mani lu ei inlak thruk thruk ngam a nih. Very very bahadur ei nih. Khing tiengah, kristiena khom ei kawl le kienga mihai neka kristien dawbola inngai siin, Baibul kep trûn puma ei hmaa thil tlung ei hmu chieng em em khom roreltu hmaa sakhia ngir ngam le thudik tran ngam mi huoisen pakhat khom ei um nawh. Buoi zuolpui a hung re a, silai chawi pawl dang an hung suok nawk a; ram le hnam santu inti siin an kutzala thi zaa za deuthaw chu eini mi an nih. Mani le mani inbei le inthat ding chun ei thisen a huoi a, Bahadurhai Bahadur, Kainahai Kaina ei nih. Mi dang nêk ding ruok chun keltemeng.

Ei hang thlir kir chun, kohran thila ei ngirhmun insang lai tak ni thei awm chu kohran buoi intran hma, huopzo pawlisi hmang a, hnam tin huop zo General Mission-a ei um lai kha a nih. Chuong lai huna chun a nih, ruopui vanawn ang ela eini tronga hla a hung inbaw thla huk huk hun le Zo hnathlakhai chengna hmun tinah chappui kang vang lai ang ela a vabuchawi a vuong dar chum chum hun chuh. Chin Hills le Chittagong Hills Tract chenin ei rongbawlna a’n dar zau hman a nih.

Amiruokchu, Mission a hung buoi a, ei hung invuok dar hnung chun ei hratna a hung chuoi tiel tiel a. Kum tam tak hnungah, a hnam bing zawnga kohran pakhat hnuoia intel khawm dan ei hung zong a. Chu huop chin nihliep hnuoia chun hnam dang an inleng ve ta naw leiin an mi trinsan tah vong a. Eini le eini ei hang inhron a, ei thaw thra vieu ding amanih ei sawn a, ei ring ei sukfan a, tang khom ei tang insang. Sienkhom, mani le mani inbuon dinga awm khauh le insikna dinga ki inzum tak tak nei ei ni leiin inthi pheng phungin ei insik a. A hma ang bokin, a ra suok chu Pu L.B.Thanga ti angin, “TE” bok a hung ni a, tuta ei ngirhmun pal pei hi ei tlung a nih.

Huopzo pawlisi ni loa huopchin pawlisi ei hmang tum tlat sung chun lien nekin chìn tieng, inzomkhawm nekin indar tieng, inngei nekin intheida tieng pan deu deu lem ei tih. Ei khawvel chikte sung hi hang fang inla, pawla indaidanna bangin a sip a, ei khawvel a chin deu deu a, thuok hang lak ngaina khom a um naw tieng pang a ni tah. Titi pangngai khom zalen takin ei sep ngam ta nawh. Pakhat a lawm leh pakhat a lo na a, pakhat a hlawsam leh pakhat a hlim. Thli sie thetuin a tawpah thrawngaleivir a sik si chun, intheidana le inthrena chi tutu chun inhmangaina le inlungruolna a sik thei bik ding am a ni? Teu lo e! Chin deuh deuh tum hi ei nghok hma chun lien tieng pan ngai nawng ei tih. Buoi khom hi a bahrik inkeituhaiin an nghoka an inthla hma chun a re mei mei thei nawh. Tu khomin ei tu ra seng sik hi ei chan a nih.

Chuleiin, mani inen chieng tum ei tiu. Hang inbi chieng inla, ei thu thra ngaithlak po po hi eini ta ding ni loa mi dang ta ding le zawm dinga ei ngaithlak vong niin a’n lang. Thu hril thiem deuh sermon ei ngaithlak leh, chu chun kha khan ngaithla sien ei nuom thu ei hril mathlawn nawh. A taka zawm tieng panga chu mani ei insiehre dai a nih. Chuong ang char chun mani insiehrein, ei tuolbawmhai khomin eini ta ding le zawm dingin Pathien thu an lo ngaithlak ve a, an mi lo invoipui em em. Ei invoi tuo dan hi ei inhmangai lei ni loin hnawmtinphur dinga ei indit lei mei mei khom a hoi khop el. Mi ta ding le zawm dinga ngaithla loa mani ta ding le zawm dinga Pathien thu ngaithla a, chu ngei chu mani nun senga a taka sukdik ei tum pha pha, ei Kristien nina hin umzie nei tak tak chauh a tih.

Pawl am Sakhuo?
A poimaw ve ve. A poimaw hmasa lem ruok chu sakhuo a nih. Kristien ni hmasa zet a, van khuo le tui nina chang a, chu zoah pawl zom nei ding a nih. Khawvel dana khom khuo le tui nina hi thil poimaw hmasa tak a nih. Zalenna chanvo khom chu ninaa innghat le inthlung chu a nih. Ei nungchang le hoihera inthoka thlir chun, pawl pakhat ei zom leia kristiena inngai, van khuo le tui nina ruok chu nei si lo, aidentiti lem haw ei tam niin a’n lang. Ei inkhawm a, thawlawm ei thaw a, Pathien thu ei hril a. Khuo le tui nina nei hmasa zeta ei thaw chu ni sien a thra vong. A ni naw ruok chun umzie a nei naw a, mani inhlem fawm mei mei ei nih. Tuta ei chet dan le bahrik inkei ei pei dan hi ei nina hriltu a ni chun, a tam lem hi pawl chauha thrang le hring, kristien tak chu la ni si lo, hmaithinghawng inbel ei nih. Ei kohran pawla hming ziek le van lekhabua hming chuong zat hretu chu Pathien a nih. A list inang teuh naw nih.

Kristien chu Krista ringtu le a hnung zuitu, Kohran chu Krista lampui hraw dinga a ko-hranhai an nih. Chuonghai chun ‘kei’ intina sie hmangin, ni tin mani kraws puta zui dingin Isun a hril (Mat 16:24). Eini ruok chu a letlinga chet ei tum tlat si. Krista ringkol intrawmpui dinga inchuktira ei um chu hre kurin, intrawmpui pei si loin, mani tranghma kei zawngin Baibul ei lak a. Ni tina mani kraws put dinga inchuktira ei um chu put pei loin, Krista liengkoah innghat vong a, a ruoka thawveng vuka zui ei tum. Phur ding a um pha inrel hmangin ei insie kieng a, Isu ei pek a. Harsatna hmasuon ding a um pha le dittawka hlepruk ei nuom pha chun phaw dingin Isu ei hmang nawk loi si. Chawimawina le hamthratna dong ding a um pha ruok chu Isu ei tlan khal a, a sabengtung chuongna dingah ei chuong khal a, chawimawina a dong ding ei ban thlak a, a ruoi kil ding ei kil khal bok a. Hamthratna dong ding, tokdar thra met hmu inla, Setan thlem khom nghak zo loin ei baw huom a. Krista lungril, “Aw Pa, anni hi ngaidam rawh, an thilthaw hi an hriet naw a ni hih” ti dam chu manga khom ei sàm ri nuom nawh. Matthai bung 5-7 tiem kâna Krista hnung zuitu ni tum deu vong ei nih. Hi hi Krista zui dan a ni chun kristien ni chu khawvela thil olsam tak ning a tih.

Krista zuitu tak tak nina chu a thua um zing a nih. Ama ngeiin, “Ka thuah in um zing chun ka zirtirhai ni takzet in tih. Thutak hrieng in ta, thutak chun inzalentir a ti cheu” (Jn. 8:31-32) a ti a nih. Chu thua Judahai selna chu: Abraham thla kan nih; tu bawia khom kan la um ngai nawh, ti a nih. Abraham thla an nizie Isun a hriet. Diebol bawia intang an nizie le thutak hrim anniah a um naw thu a hril tawl a nih. Eini rawi khomin- Kristien ka nih, EFCI ka nih, ICI ka nih, EAC ka nih, Presbyterian ka nih, Baptist ka nih, Roman Catholic ka nih- inti hlak inla khom, ei mit ngeia ei hmuhai khom hmangai lo, kohran sunga ngei khom inrem thei lo ei ni chun, Isu mi donna chu Judahai a donna leh danglam chuong naw nih. Pawl hmangai loin Isu hmangai lem ei tiu. Intheidana ei hmangai bek bek hi banin, inlainatna le inremna dit lem ei tiu.

A por chu nasa tak a nih
Mission le kohran buoiin a nghong suok chu thil thra hrim hril ding a vang. Tuolbawm, khawtlang le hnam inkara inngeina le inthuruolna, inhmangaina le inlainatna a suksiet a. Mi kohrana beram inrukna dingin sum le pai le tha le zung tam tak ei seng a. A mi ditchingna tokdar- sum le pai le ngirhmun thra pek tiemna- chu hûm bukin, mi hnukrawl le hrat nawhai awk tumin ei zawr a; thienghlim dinga ngai kohran chu Babulon nu nawchizor ropuiah ei inchangtir hlauh el a nih.

Inzawrna tokdara ei hmang nasa tak chu sikul indin a nih. Beram ei inruk theina ding a ni phot chun ieng anga khaw china khom sikul ei phun a; sikul pakhat khom umzie neia siem ngaina um lo khaw chengkera chen khom sikul pathum pali ei sie. Ei beram inrukhai ngei chu zirtirtu dingin ei ruoi nghal bok a. Sikul kai ding naupang ei indai nawh, sum ei indai naw bok. Ei indai sun chu kohran pawl, biek in, khuong le dar le indemna a nih. Pastor Thangngur beidong inrum hla hi a sukdiktu ei la pung zom pei a nih.

I hne zo tah kha ka sawn a,
Hieng lawm hin an thaw thei!
I beram, i huonga inlawi kha suolin,
A sukdar zo, zàm an rèl zo tah ie.

A ra suok chu iem? Zuntenu tienami inchang khom ei hoi khop el. Tienamia chun, mi pakhat Thlakhur hin châng a kam a, a awk thei hle el a. Sienkhom a chânga awk chu mi dangin an lo lak khal rop hlak a. A chânga awk inrutu chu awk tumin châng a kam a, Zuntenu hi a lo awk ràn el a. Zuntenu chun, “That loin min suo la, siem ka ti che” a ta. Thlakhur chun a’n suo a. Thlakhur chun tui a ting a. A tuikhur chu tuin amanih a lo suknu vong hlak a. A suknutu chu Zuntenu leh chun an inchàn a. Vanchung nunghak, suor kawi sari khom el var thei khopa hmel thra Longlai a lo ni a. Thlakhurin a hmu chun a ngaizawng tah nghal a. Man tumin an inchàn a, an man thei si nawh. Thlakhur beidong chun, “Zuntenu, siem ka ti che, i ta, sienkhom lungngaina ngot, lungngaina ngot a la ni si” tiin a suosal a. Zuntenu chun Thlakhur chu a kutpha daw dingin a hril a. A daw char chun Zuntenu chu a kutpha chunga chun a’n hnawm treu a, a vuong hmangsan tah daih el a. Thlakhur kut chu a hung inpàn a, a huoisuol tuorin a’n rûm a’n rûm a.

Thlakhur le Zuntenu ngirhmun hi ei tlung mek zing a, a nghong le huoisuol ei tuor tung mek zing a nih. Siem thrat ngaina um lo deuthaw khopin khaw tina sikul ei sukchen a; hnam ngir suokna ding thrut ei kei chim a. Hi lei hin thiemna tienga intlansieknaah ruol ban phak loin kum tam ei ek che inthrung tah. Zuntenu angin siem lienna thu ei tiem a, kohran inrem trok trok khom ei kei dar a. Mana hung far thla dinga ei tiem chu inchànin, kut hnung suiin ei tang kar a. A tawpah a thren ek ei inche khum a, ei vuong hmangsan nawk a. A nih, Zuntenu tienami ang elin, a thunon chu lungngaina ngot, lungngaina ngot a nih!

Kohrana inthre darna hin thu le hla, literechar tienga ei kalchawi nasa takin a sukchai bok a nih. Literechar tlawmte ei nei ve suna ei hril chu sakhuo tieng kawk lekhabu le sikula pawl inhnuoi tieng inchuk dinga siem lekhabu an nih. Hieng lekhabuhai hi hnam var lem le hmasawn lemhai chun literechar huonga khom an tiem sa bek nawh. Eini ta ding ruok chun, ei suotlang hluia ei thu le hlahai hung thlaktu le hlantu an ni tlat leiin, ei tiem sa el khom ni loin, ei literechar lukhaitu tak anga ei hmang hiel a ni tah. Chu chun hmasawnna kalbi ei la phak hlat nawzie a hril fie chieng hle.

A ieng ieng khom chu lo ni sien, ei phak chin tawkah, kohran inthre dar hnung chun ei Baibul, hla bu le sikula zirtir buhai chenin bu hrang seng hmang ei hung tum a. Ei renga hmang vong khom ni inla, ei tlawm taluo leia zor suma inchang thei lekhabu siem ngaina a la um naw lai zingin, bong tamin ei hang inthre dar nawk lem chun a ngaina a um naw zuol a. Thu le hla sukhmasawn dinga thrang hang la rak nuomhai ta ding khoma lampui a um der naw tluk a nih. Hmar tronga ka lekha ziek threnkhat Lusei tronga inlet kan sut hin kawpi 3000 vel zor zona dingin thla thum vel a ngai a. Hmar tronga sut chu ni sien, a zor zona dingin a tlawm takah kum 30 bek ngai a tih. Kum 1980-a kan sut HMAR HLA SUINA chu Hmar literechar chanchin ziekna lekhabu um sun a ni a, kawpi 1000 kan sut a, tu chen hin zor zo loa la um a nih. Chu hman chu, doka si siin Mizoram Arts and Culture Department-in librari-a sie dingin kawpi 300 an inchawk a, a zie a um.

Hi ngirhmuna inthok hin tu literechar khom ni sien, inthrang suok ngaina a um nawh. Lekha ziek thei, ei mithiem tam tak kut a chawl thrupna san khom hi, iemani chena chu ei ngirhmunin a zir naw lei a ni ring a um. A ra suok ei hang sui chieng chun, ei Hmar trong standat a tla hnuoi deu deu a, ei thu ziek a pasie deu deu bok. Thu le hla hi a neitu le hmangtuhai dung neka insanga inthrang thei der lo a ni leiin, thla kip suok kohran chanchinbuhai hi hang bi inla, tiem tlak thu le hla a vâng em em a, hriet mumal theia thu ziek tiem ding a um naw tluk a nih. Hang tiem tlak lekhabu le chanchinbu eini trongin a um tlat naw leiin lekha tiem ei tlawm tiel tiel a, chu ruol chun ei inhil deu deu bok a nih. A hnam puma hrietna mautam tuor zing ei ni leiin aidia thar, mi sukhar khop ei dong naw a, hrietna tienga dangchar le phingtram nachang khom mi tam takin ei hriet ta nawh. Ramsa angin ei tho a, ei fak a, ei dawn a, ei zal a, ei tho nawk a. Chuleiin, inchuk thiem hranpa khom ngai lo, hrietna tharlam nei sa khom ngai lo, trangkaina nei bok lo INDEM le GAWP ei thaw rak el khom hi thil awm hrim a nih. Mihriem ni sia vokbu top hluk hluk el hi inzak nachang ei hriet tah si nawh.

Kohran buoinain a ra suok laia thil ditum lo tak pakhat chu lungril lien neka lungril chin, thudik hril neka thukhel hril le thu lai zong neka tran bik nei dinga ei inchuktir hi a nih. Ei thrangna muol sengah ei intekem a, khel le tak inpol thu thring ei inbatuo a, thu thring trawng ei ring a. Voi khat voi hni inpêm ton sungkuo ei ni lem chun, ei tum reng khom ni loin, ei nauhai chu khelhril le lemder dan ei inchuktir ngat ngat a lo ni zing el. Voisun pawl khat inpakin pawl dang ei dem a, a nawkah ei pawl demah ei inson a, ei pawl inpak kha ei dem nawk a. Chuong thilhai chu naupangin an lo inchik kar a nih. An nu le pahai an ringzona a sukbo bakah an hun a tlung ve pha an nu le pahai thaw dan chie kha an hung thaw ve a, inthiem nawna lungril khom an nei ta nawh. Khelhril dan ei inchuktir chun khelhril, indem kalchar ei tu leh indem kalchar an hung seilienpui el a nih. Judahai thuvara khom, “Pahaiin grêp thur an fak a, an nauhai ha a trim” ti a ni khah!

Chu chauh chu a ni le! Mani chauh insungkhum a, ruol dang pawl ta lo ei ni tawl leiin, thil thar le thra, mi danga inthoka ei inchuk ding kha ei chàn vong bok a nih. Mani bang inping a, pindan chikteah intêl khawm let let khawsak hi ei mithiemhai tak tak hin an uor niin an lang a, a poi ngot el. Ei thaw ang charin ei nauhaiin an hung thaw ve a. Delhi lai chen khom ei kohran suokhai chu ruol dang pawl nachang hre loin mani bing chauh an inpawl a, an indem tuo a, an beiruol let let a! Chuong ang chun anni le anni an invoi tuo senga chu, an chengna pindan chikte kha an zauh nuom si naw leiin hang invoi hlawk rak ngaina a um nawh; an voi rim chauh naw chu an voi suok hril ding a vang. Chuleiin, ruol ban phak dinga inthranglien thei ziezang ding ei ni nawh. Sigmund Freud khom hung tho nawkin mi en chieng ngat sien, ka hril hi a mi amenpui zàn ka ring. Kohran buoiin ei nina le mizie chen a nghong chiri dan hi sui suok zo mei mei ruol ding a ni nawh.

A ra suok thra lo tam tak laia pakhat chu, ei bau suok le ei thilthaw inkar a hla si leiin thrangtharhan ei nungchang le khawsak dana inthokin inchuk tlak ieng khom an hmu ta naw hi a nih. Hi hin kakhawk trium tak a nei ngei ngei hlak. A kawi a ngîla an mi zui amanih ei ti lai zing hin thrangtharhai lungrilah ringhlàna a pieng a, sakhaw ngaisak inti hi inhlemna mei mei anga ngaina an hung nei a, a poi khop el. Ei kalchar zungpuia inthlung ei thu le hlahai an thring le chuoi pei ruolin, thrangtharhai lai kristien sakhuoin a mi hipna khom hung chuoi pei a tih. Hi hi khawthlang ram, kristien rama ei ngaihai laia thil tlung tah le tlung mek le tlung zing a nih. Chu chi tutu chu eini ngei hi ei nih ti ei hriet nuom a um.

Ieng am thaw tang ei ta?
Inzomkhawm a, kohran pakhat hnuoia zaikhata luong thratzie ei hril rawn tah. A thuphunga hril ringot chu a’n hoi. A taka thaw ruok chu thil harsa a nih. Amiruokchu, ei tum tlat chun thaw thei a nih. Ei thaw ding chun ei lungril puthmang thlak danglam a trul makmaw. Ei Pathien thu ngaithlak dan ang bokin, mani zawm ding ni loa mi zawm ding chauha ei hril hlak a ni leiin a taka thawtu ding ei inhmu zo ngai naw a, ra thra insuo ngaina a um nawh.

Inrem, inhmangai, inlainat, inngaidam, inthuruol le inzomkhawm ti dam hi thaw nuomna lungril nei chun thilthaw inhoi tawp a nih; thaw nuom naw ruok chun thaw thei thrak lo a nih. Mani ngirhmun son thrak loa inrem chu ei nuom seng. Amiruokchu, chu chu thil thei a ni nawh. Thei ni reng sien khom thil ditum a ni nawh; a tlo ngai naw leiin. Inremna le inhmelmakna, intheidana le inhmangaina inkar hi hla êm èm dingin ei ring a, sienkhom an inkarah pen khat khom a um nawh. A kar uma ei ngai hi ei lungrilin kâr a siem mei mei a nih. Inhmelma hle khom intheidana lungril peia ei inngaidam tuo chun inremna ramah ei pèn lut nghal a nih. A karah pên dang a tla nawh. Saptrong mal hawa hril chun, positive (inrem) le negative (intheida) chauh a um a, neutral a um ve nawh.

Hi hi kong dangin, a letling zawngin hang hril inla. Mihriem thil chîng, Saptronga ‘habit’ ti hi thrangna bik nei lo, awn bik nei bok lo, tuoldawi (neutral) a nih. A chîngtuin chu habit chu ei keina tieng tieng a mi zui: khel hril ei chìng chun khel hril tieng, thudik hril ei chìng chun thudik hril tieng. Ei thil chìng chîngtu chu eini ei ni a, a min chìngtirtu a um a ni khoma a chîngtu chu ei ni tho ei nih. Ei thil chìng chu ei ditthlangnaa innghat le inthlung lieu lieu a nih. Inrem ei nuom chun ei ditthlangna, inhmelmak zing ei nuom chun ei ditthlangna bok a nih. Krista tieng ei thrang nuom chun ei ditthlangna, Diebol tieng ei awn nuom leh ei ditthlangna bok. Inremna hi hmun dang daia inthoka dap suok tuma zong loin mani lungril seng indap lem ding a nih.

Kohrana buoina hi thuring doktrina ei indanglamna lei a ni nawh. Harna le hlimna thuah khom ni dang ngaituo chun tu hin chu ei khuongruol lem dai tah. Thu le hlaah harsatna ei nei nawh, trong khat hmang ei ni leiin. Mipui khom a tlangpuiin ei la thra ti thu ei hril rop. Ei buoina bul tak nia inlang chu hotu ni inchuna lei le mani ki le kauhai invur buk tumna lei niin a’n lang. Thruoitu ding ei vang hle laiin hotu ni theia insal ei hau taluo. Dan mumal ei nei naw chu hril lo, ei nei sunhai khom indik taka kengkawtu ding ei hotu lien lienhai chu a bawse hrat tak an nih. A remchang hun poah dan leklam a, a remchang naw phaa nuom nuoma pal zut le thlak danglam ei ching. Thuneitu insang tak dinga ruot Assembly dam nuom nuoma vaukhawng le zak khawng khum ngam ei um hlak leiin rorel a fe tluong thei naw a, “felna chu hla takah a ngir a, thutak chu kotthlerah a tlu a, indikna a lut thei ta nawh. A nih, thutak an leng ta naw a, thil thra lo hnawltuhai chu sa anga pelin an um pei. Chuong chu Lalpan a hmu zing a, indikna a bo tah leiin, a lung a awi thei ta nawh” (Isai 59:14-15). Sorkar/Pawl nghet chu mimal thuneinaah ni loin invong dan thra le ngheta inthlung a ni lem hlak.

Hnam binga kohran intêl khawm tum hi ei chengna hmun le boruok zirin a thratna le trulna chin khom a um el thei. Amiruokchu, chu chun lo thei loin chi le kuong pawlitiks a hring suok hlak bakah mani unau thattu Kaina anga, “Ka hriet ta lo zen! Ka sangpa vengtu am ka ni?” ti sam êt ngamna lungril put mi, kristien suok (lem-fake) a hring suok bok hlak. Hnam binga kohran an intel khawmna hmuna chun Krista Kohran nêkin Kaina Kohran a hlawtling nuom lem khop el. Mission ngelnghet lema intel khawm hi hun sawta dingin thil thra a lo ni lem rop.

Mimal amanih mi tlawmte kuta inthlung Mission hrim hrim chu a hrat laiin detdo fuin inlang hlak sien khom a tlo ngai naw a, khonghma thing angin a tliek buk nuom. Saptlangvalin ei mithmua ngei a lo sin ta a, ei konkawpui nasa hle. A thaw char chu sunzom dingin thrang ei hang lak ve a, ei ri a se thei hle. Chuleiin, inen fie a hun tah. Dr. Lal Dena chun a lekhabu ‘Christian Missions and Colonialism’ ah “Pawl buoina le inthre darna trongsephur tuor nasatu tak chu tuolser thoktuhai an nih” (p.52) a lo ti a, pom a um khop el. A la hril uor tawk naw lem hman a nih. Thoktu chauh ni loin, a hnam pumin hi pansie huoisuol hi ei tuor a, ei konkawpui a nih. Hi kansar hin ieng chen am a mi fak siet ding a na? Ieng khom thaw loin ei sepui ruo tuor tlok tlok el ding a ni? Hi pânna hi ei lungrila huoisuol a nih. Sukdam tum loin, ni tin changal ei inbuok khum tuo zing lem ding a ni? Diebolin ei hrietna zâm a sukchawlol leiin ei nat tuor khom ei hriet chang ta naw a ni? Hi chungpiknaa inthok hin tuin am mi san suok tang a ta?

Galili tuipui chunga thlipui le tuifawnin a nuoi hrep zirtirhai chun an chuongna longah iengkim chunga thuneitu a um ti hre el loin, tri le beidongin iemani chen an inthin hawp a. An hriet suok charin an thlaphangna thu an intlun a, thlipui le tuifawn chu a hal a, chêpchêp vuok thlak angin an rê tah nghal a. Eini khom ringnaa ei chuongna longa hin Krista a chuong ve chun, Kohran buoina thlipui le tuifawn mi tawm lêngtu hi a chatuon thuneina hmanga mi hal repek a, thlamuongna tuipuia hadam taka min tawltir dêl dêl dingin ei fiel ve naw ding maw?

Aw Galili tuipui chunga i thu hril kha,
Hung inrîk nontir nawk rawh, Lalpa;
Buoina tuiin a lènhai hin,
SANTU KAN NGAI CHE.

(Originally written September 2, 1995 at Male, Maldives and revised May 26, 2009, Delhi)