Ning Hi Iem A Na?

Kum iemani zata inthok tah khan Hmar tronga ‘Ning’, ‘Ka ning a’n tel, Ka ning a’n ìp, Ka ning a’n diek’ ei tia ‘ning’ ti tak hi a umzie ieng tak am ning a ta ti ka ngaituo hlak a. Ka ngaituo tranna khom Saptronga ‘being’ ti hi inlet dan ding ka dap hrep truma inthok niin ka hriet. Hi taka ‘ning’ hi thluk seia ei lam ‘ni’ng/ nîng’ (ni+ding keikop) hi ni loin, a tung zawnga thluk tawia lam, ‘A níng nìnga khawsa a nih’ tia ‘ning’ hmasa anga lam ding a nih. ‘Ning’ nuhnung hi a suk zawnga thluk tawia lam a nih.

Mizoram tieng mi, Dulien trong hmanghai hi Rangtehai tluk vanga fiemthu-nuiza siem thiem an ni a. Trong dang thiem naw le thiem tum naw hi an chemkalna le chungchuongna pakhat ve a nih. Chu tieng panga chun khawvela ruol ban pawl tak an ni ring a um. Dulien trong le inhnai tak ni ding ‘Hmar trong’ ei ti ngei khom hi hre map lo an tam. Ram pilrila khom a pilril taka um, iengkim siemtu, hretu le iengkima um Pathien meu khomin thiphuhâka a zong suok ngai hiel ram inthupa cheng nia an inngai leiin, an thiempuhai le pawlitisianhaiin thu an hril zata inzak dêr loa an sàm mathlawn lo chu, ‘Kan ram, Lalpa zawn chhuah ram” ti hi a nih. Sienkhom, sie le thra hrietna thing an fak hmaa Adam le Evi ang khan, an inzak nawh. Hmar trong hmangna biela an inzin changa an hriet rawn tak chu “Ning a tih” (May be, perhaps) ti a ni leiin, “Hmarho zinga lal ber chu Nînga a ni a, eng pawh zawt ila, ‘Ninga’n a ti’ an ti vek” tiin fiemthuin an hril hlak. Tuta ei thu buon ruok hi chu ‘Nînga’ dang daih a nih.

Ning intel le ning inip (ningtel, ningîp) hi thawpik, harsatna chìm vela rinum tak, intar tak le pik taka um, inthuok thra thei lo amanih harsa ti, thaw ngaina tak um si lo, nuom anga um thei lo, zalen lo, mi zat zok zoktu um, law ngaina um si loa um hi a nih. Kong danga hril chun, zalen lona, intarna, mani nuom dan ang anga um thei lona, thawveng lo ngirhmuna um hi a nih. Zalen taka ei inthuok thei naw amanih, thuok ei nuom anga ei lak thei naw amanih tina a ni thei bok. Dulien tronga chu chuong tieng thlek chun a fe vong a, ‘ning’ chu ‘thuok’ tina angin an hmang a, verb-a ruok chuh ‘nghok’ tina a ni daih thung.

Mi threnkhat chu hmun inchèp le pika inkharkhip tri, thuok buoi nghal el an um a, chu chu claustrophobia an ti a, chuonga umhai chu claustrophobic an tih. Tritna lungril nei leia ngai aw lona chi khat (phobia) a nih. Chuong ang mihai chu pûkah lutpui inla, thawpik le ningîpin an thuok a buoi nghal el a nih. Kotkhar/tukver hong loa pindana um takngiel khom harsa an tih. Chuong anga tritna nei ve lohai chu an ning an ìp ve naw leiin ieng khom an ti pha chuong si nawh. Chu umzie chu, ningîpna le thawpikna chu ngaituonaa tritna a um le um nawa innghat a nih. Chuong a ni si chun, ‘ning’ ei ti hi lungrila mihriem ngaituona hi ni thei a ti?

Kum 1973 June 25 khan Delhi nipui hrâng buon buon hnuoiah South Block-a Prime Minister Indira Gandhi ofis chunga ka sinthawna pindana chun sunbu fak hunah makhat chauin ka um a. Ceiling fan invir vut vut chun thlan mût hil nêk hmanin a mût suok lem amanih ti ding hielin thlan tuiin a mi’n sil a. Saphaiin mawi eltienga lung cheia an bawl, khawvel hmun tina inthoka khuolzin hunghai khomin sir makmaw deuthawa an ngai bilding hai chu, nipui pha leh lung bang tin chu thukah an inchang a, sa huom huomin an mi up de a. Thli dei dong tumin tuolah va suok inla, meichok angin thli lumin a mi lo hlieu vut vut bok si. Tlangram thengthaw le boruok inthieng, thli fim hrang del delna hmun chu ngaiin ka thlarau a’n rum a. Rik taka nipui del de kara chun,

Sappui run rem sungah kai a,
Ziekfung chela truon rel ni tin,
Lung a dam nawh, ningtel a na,
Hai ang tar hma rêng a ol ngei!

tiin beidong takin ka khek suok tah hiel a nih. Hi hlaa thu mal ‘ningtel’ ka hmang hi Hmarhai chauh khom ni lo, Zo hnathlakhai hla laia ‘ningtel’ hmang hmasakna tak a ni thei hiel ka ring. Hi taka nghok put puta intel intel ‘ning’ chu iem ning a ta? Keimaa ‘ka’ titu hi ‘ning’ ei ti hi ni thei a ti? Chu chu ni sien, ‘ning’ chu Saptronga ‘being’ amanih ‘self’ an ti hi a kawk thei el naw maw?

Ei trongah thu mal pahni inbel khawma thu mal pakhat insiem, ‘ningnuor, ning-innuor’ ti a um a. Hi taka lungawi loa nuor hi ‘ning’ a nih. Ning innuor kha kei ka lo ni chun, keima aia ngir chu ‘ning’ a nih. Chun, ‘ning-khawng’ ti trongkam ei nei bok a, chu chu um dan, khawsak dan, chêt dan, zie le zei (habits, ways, customs, thoughts, life, outlook, manner etc) tina a nih. Ningkhawng hrie (sophisticated in thought and habits, civilised) le ningkhawng hre lo (unsophisticated, unlearnt, ignorant, uncivilised) ei ti chun mihriemin nun dan mawi le indika ei ngai le pom dan anga khawsa le khawsa lo ei hrilna a nih. Hi taka ‘ning’ ei hmang hi mihriem (human being) aiawa ei hmang ni sien a hoi khop el.

Thu mal pahnih, ‘ning+nawi’ inkopa thu mal pakhat dang insiem ‘ningnawi’ ei nei bok a, chu chu thlenga bu le hme fak bâng (mahla) la um dam (bu ningnawi, ruoi ningnawi), hmangruo hmang bang (thing le raw bong, hmangruo ningnawi, khorsaw ningnawi, hmeruo ningnawi) ei ti hlak bok a. Hi taka ‘ning’ ei hmang hi mihriem anga hringna le thlarau nei lo inanimate objects aiaw-in ei hmang a nih. ‘Ningnawi’ le ‘nengnawi’ ti hi inhnai vieua inlang, inang si lo an ni leiin mi tam takin an hmang suol hlak. ‘Neng’ hi thil a takna lak suok tah le hmang zo ta hnung, a trangkai ta naw chin ei maksan hi a nih. Chu chu thil intui (liquid) fak le dawn bâng chu a fê amanih a neng ei ti a, thil intui lo (solid) ruok chu a ‘nong’ (bu nong, hme nong) ei ti thung.

Ningtelna le Nazaret tlangval
Puitling chin chun ning intel rinumzie hi ei hriet deuh seng ka ring. Zan khat ning intel ringot khom tuor harsa ei ti a, ei lung a sen put put a, ei zing thophang ei intrek hlur a, hnaih ngam chi khom ei ni nawh. Mihriem taksa puta hi khawvela cheng tah po po laia ningtelna le ningîpna tuor nasa tak le nuor thusim voi khat khom hril dêr loa tuor muolsuo vong um sun chu Nazaret tlangval chauh a ni ka ring. Hi lai ngirhmun hi Hebrai mihai kuoma lekhathon ziektu khan a hriet chieng bek bek a, “Ei hrat nawnahai mi hrepui phak lo thiempu laltak nei ei ni naw a, eini ang boka kong tinrenga thlemna tuok tah, suol ruok chu suol lo nei ei ni lem” (4:15) a ti bakah “Naupa meuh khom ni sien, a thil tuora inthok chun thu awi a’n chuk a, sukfamkim a hung ni chun ama thu awituhai po po ta dinga chatuon sandamna hnarpui a hung ni” thu (5:8-9) a lo ziek a. Chu thu chu ei la hang tuihni met ding a nih.

A tira inthoka Pathien kuoma um Thu, Ama hmanga iengkim siema um, Pathien ni bok, mihriem taksa puta a hung thu Johanin a ziek hi sîr hrang hranga inthoka a ropuina le inthukna hmu phak lo le paw phak lo ta ding chun Pathien thu ei ti hin umzie a nei tak tak thei nawh. Hmu chiengtu Johan ruok chun Isu chanchin le a hung san ropuizie hril ding a hau taluo a, law ngaina a hriet naw leiin, “A kip a kawiin ziek vong ding ni inla, chu lekhabu chu khawvel khom hin a keng ka ring nawh” (21:25) tiin a khar hlol el a nih. Tuta ‘ning’ le inzoma a hmawr ei hung phor liet ding khom hi ei ngaituo zui ding le dawnkhawl dinga a khulang khangna dinga ei hung thur suok chauh a nih.

I ngaituo hlak hrim hrim am? Pathien chu thlarau a ni leiin thlaraua inthok chauh naw chun hnai le inpawlpui thei a ni nawh. Chuleiin, hringchan ngirhmuna khawsahaiin Pathien ei hnai thei dan le inzompui thei dan hrim a um nawh. Thlarau a ni leiin nat le sat le rinumna le vangduoina ei tihai khom hi Amaah a um nawh. Edena bawsietna leia Pathien le inzomna sui mat nawk thei dan um sun chu Ama Pathien ngei, Naupa chan changa mihriema hung insiem a, mihriemin a dam sunga a tuor po po tuor ve a, taksa natna le thina intem a, thilthawtheinaaa kei thoa um a, van hmuna iengkim chunga rohluotu ni a, ama ringtu taphot ta dinga sandamtu le Chatuon Thiempu ni chu a nih. Chu Isu, Mihriem Naupa le Pathien Naupa ni kop lei le zar chauh chun mihriemin Pathien a hnai thei a, a pawl thei a, nau nina a chang thei a, nau a ni leiin Isu Krista zarin Pathien rohluotu a ni thei chauh a nih. Pathien paw theina lampui dang a um der nawh. Hi lei hin Isu ngeiin Ama fe thleng lo chun tu khomin Pathien kuom an tlung thei naw thu a hril a nih (Joh 14:6).

Chu ngirhmuna mi hlangkai ding chun ningtelna le ningîpna chawl loin kum 33 sung a tuor a nih. Iengkim siemtu, hretu le neitu ni siin nuhmei sulah mihriem insieng dan anga hung insiengin, thla kuo top ni le thla hmu loin a’n tom a. Ni thum le zan thum sung chauh hmun lien lem daih ngapui phing sunga Jona a hang intàl hman kha tu chena khawvel hrilfak a tling a. A chanchin ei hang tiem a,

Tuiin a mi chim vel a,
Inthuok harsa ka ti a;
Tuipuiin a mi sìn khum a,
Tui hlohan ka lu an tuom a (2:5)

tia a trongtrai ri ei hang ngaithlak ringot khomin thaw pikin, hmai sen rak khopin ning a lo inip chur chur thei a nih. Iengkim Lalpa ni si, thla kaw sung top nuhmei sul sunga hang intom chu ieng ang hiela ningîpum le intelum ning a ta? Hmangaina lei chauh naw chun hang tuor muolsuo chi a ni nawh. Chu hman chu a tawpna ni loin a bul tranna chauh a la ni trèk trék bok si!

Bawk dom meuin hang ngaituo sin hrim ta! Hnuoi le vana thuneitu ni si, a nina po po thè thlaa, mihriema hung insiem a, thingtlang khaw chengker Nazaret-a thingrem siemtu nautea hung um a, Lal Herodan a that inlau leia thlasik dei laia a zân a zàna Aigupta ram tieng tlân dawr dawr a, mi ramah tuolthattu naw lem kha tuolthattu anga an inbik hmang dam, theina le hratna po po neitu ni si, naute anga kut le ke hmang dan le lawn dan inchuk a, thluoka hrietna po po siemtu ni sia thluok hmang dan le sukpung dan inchuk a, A AW B-a inthoka Aramic trong inchuk ve a, ke pahni chauh hmanga lawn inchuk a, hratna po po neitu ni sia thing at dan le nam nàm dan chen inchuk a, van ropuia lalthrungpha neitu ni sia mi thrungna ding siem inchuk dinga insie hnuoi el chu, ningtel a va hang um ding de aw!

Thilthawtheina mak tak koltu a nizie a hriet. Khuo (nature) chunga roreltu, thlipui hrang buon buon le tui fawn insok hlup hlup khom bau voi khat chauh phonga hal rè thei a nih. Sienkhom, trul tongkhongah, mihriemhai harsatna sukzangkhaina ding chauh naw chun a hmang ngai nawh. Dangchar le phingtramna po po khom bau khat chauh hmanga sukbo thei a nih ti a hriet. A trul hle pha chun bei le ngate tlawmte chauh khom hmangin mipui sang tam a hrai tlai thei. Sienkhom ni sawm li le zan sawm li zet a tak ngeia bu le tui ngheiin, suol dinga thlemna do dan le thu awi dan inchukin thlalerah Setan leh an inkungfu a nih. Chu lei chun a nih Hebrai ziektuin, “Ama ngei chu fiena tuor muolsuo tah a ni leiin thlemna tuorhai khom a thrangpui thei a nih” (2:18) tia a lo hril kha. Mi po po a sandam theina dingin, a ropuina po po hlip thlain, suok angin a hung inpha hnuoi a, hmangaina lei chauin ningtelna chi kim a hung tuor a nih.

Eini rawi chu ni inla, Isu thilthawtheina po po kol vein biel hang fang inla, a mi kaltu le hrilsetuhai kha chu Maurawkela zawng khuong, thilthawtheina nasa tak nei an hril neka nasa lem le inrang lemin, “Thi ro, pip” tiin hang ben ei ta, an ri khom mi ri sawn hman naw ni hai. Herod hai, Kaisar hai le Juda thiempu lalhai kha arasi khu rum ruma hmu khopin an ngheiterepah hei ben ei ta, an baksamah khaiin, “Trit ti rawh” hei ti vel ei ta, bau an phong ruolin inchip thei ta lo dingin siem ei ta, ei insukcham fe ka ring. Chu zet chun ei hnung zuituhai khomin malie lie song an ta, Lungtraupa ni awm tak, Peter anga “Thura baw rawh” ti thei pawl an tam lem chun tlampuia phur khop nakawr an fik thlak ring a um.

Nazaret tlangval ruok chun mihriema a hung insiemna san chu ieng anga ningtelum le ningipum ni sien khom, thu awi takin a mawphurna po po chu iengkhom bak um der loin a thlawnin a hlen suok a; thi hiel khopin a hringna a bun thlak a; bawsetuhai laia tiema umin, an natna tuorpekin, an lungngainahai chu ama chungah innghatin, an suolhai a phur a; thlamuonga an um theina dingin hremna a chungah a tla a; an vuokna hliemhai lei chun ama ringtu taphot chu sukdamin ei lo um tah a nih. Ningtelna tukvera inthok ringota thlir khomin Isu Krista hung san ropuizie le Pathien hmangaina inthukzie hi hril seng ruol a ni nawh. Ei ngaituo le sui zui pei theina dinga a hmawr ei hung phor lang chauh a nih.

(March 31, 2010, Delhi)