Search


Dec 18, 2012

Zofest 5: Darchawi


(December 11-12, 2012)

Text of speech of L.Keivom

Zoram khawvel hmun hrang hrang atranga lo kal unaute u, in dam tlang a lawm maw? Rinawmna leh duhsakna chibai ka bûk a che u.

Thinlung chhungkhat Zofaten insuihkhawmna kawng pheikhai rual taka kan zawh zel hi a mawi a, a hmuhnawm a, a thlamuanthlak bawk. Chu chu a thu mai ni loa a tak ngeia chiang taka kan tar lanna chu kan hnam hruaitute zinga mi Mizo Zirlai Paw (MZP) ten Zofate zawng zawng huapa kum li dana intawhkhawmna an buatsaih, Zo Festival, a tawizawnga Zofest hi a ni. A hming pawh hi a mawi a, a tum a zâu a, dam khawchhuahna thu chak tak a keng bawk a ni.

Kan intawh khawmna Tripura ram hi kum zanga chuang liam taa kan thlang tlakna ram, kan pi leh pute lo bawh èn sa ram a ni. Hnam dang hnawhchêpna kara hnama min dintu le kan kawng hruaitu Khuanu hual himna zara la dam awm chhunte zinga mi, unau Darlongte khawpui Darchawi, Zofest-5 innghahna tura kan hruaituten an thlan hi ka lawm a, Pathianin chhungril finnain a thuam hlawm vang a ni tih loh rual a ni lo. Hnam damna kawng kan zawh zel theih nan, hetianga hmathlir nei hruaitu hi kan duh a, kan mamawh bawk a, Lalpan chutiang mite chu min pek zel theih nan a hnenah i dil ang u.

October 2-3, 2009-a Aizawla Zofest-4 ah khan thu sawi turin min sawm a. Buatsaihtute aiawha mi rawn sawmtu chu Pu Lalmuanpuia Punte a ni a. Tun trumah pawh amah bawk a ni leh a. Amah hi Zofate thlavang hauh ngamtu leh hnam dangte nena inlaichinna thra kan siam zelnaa kan leilawn pawimawhte zinga mi, nùnáu pawh awp lum hman loa ni tina feh chhuak reng a ni a. An khua Truahzawl pawh tukthruan ei pahin 2009 khan mi tlawhpui tawh nghe nghe a. Hei hi ka sawi chhan chu, hmun emaw mihring emaw hi histawri kalkawnga ding, histawri veivirin a tlawh thrin an awm a. North Tripura bial, abikin Zofate chenna mual lian Zampui tlang dung bawh entu, sulsutu pawimawh Raja Hrangvunga te leh Zofate kut hmanga kristian sakhua a lo luh dan chanchin kan chhiar chuan Hrangvunga pianna Truahzawl-ah hian min hruai lut ngei ngei. Zofate hian kan histawri inkungkaihna kan hriat chian poh leh kan inlaichinna leh inpumkhatna a nghet tual tual ang. Hei hi a hnuah kan la sawi ang.

Zofest 2009-a ka thu sawi laimu chu ‘inchimralna’ a ni a. Inchimralna hmanraw hlauhawm pasarih ka sawite zinga pahnihna chu ‘intam chilh’ a ni a, entirnaa ka hman pawh Rengpui Ram hi a ni. Chutah chuan hetiang hian ka sawi a: “Mizoram kawmthlang Tripura hi entirna nung fiah ber chu a ni. Kum 1864 khan a ram neitute tamzia chu 64% a ni a, 1901-ah 52 %, 1937-ah 37%, 1971-ah 29 %, a kum têlin an sazu mei tial tial a ni. Tun kum za chhunga inchimralna bung leh changa sawi hlawh ber a ni” tiin. Tun trum chu pawn lam atranga mi rawn rûntu lam aiin, keimahni chhungkua kan inen chian theih nan, kan hmaah enremna darthlalang hŭng ila thrain ka hria a, chumi lam hawi chuan kan thle dawn a ni. Kan thu buan tur hi 2009-a ka thu sawi nen a inkungkaih tlat avangin, la chhiar ve lo leh chhiar leh duhte tan kawpi engemaw zat ka rawn siam leh a, chu chu tuna ka thu sawi nen hian chilh khawm a ni.

Kan thlang tlak dan histawri kan chhui chuan, Bengal Tuipui thleng raka kan birh thlak hun kha a rei tawh hle awm e. Tripura Rengpui Dharma Manikya lal lai, kum 1431 A.D lai tawh atranga Tripura Reng chhungkaw chanchin an chhinchhiahna ‘Rajmala’ (Chronicles of Tripura) ah chuan keimahniho hi ‘Kuki’ tih hming puin kan lo lang daih tawh a. Thawnthu anga pi leh pute sawi dan phei chuan, Reng chhungkua leh an kikaute pawh hi, kan thlahtute zinga mi, ‘Vaia’ chang ta an ni. Kan thawnthua ‘Vai lal’ hmun tam taka langte hi kum tam tak atrang tawha kan lo inchiahpiah nasatzia hriltu a ni. Histawri anga kan sawi tam tak hi thawnthu a ni a, thawnthu anga kan sawi tam tak hi histawri a ni bawk. Kan pi leh pute thufingah pawh, ‘Pân loah tho a fu lo’ tih pawh a awm khah.

Zêldin thubawl ang ni si, mahse histawri kal dan ruang ni bawk si, hmanga kan teh chuan AD 1350-1400 vel khan thlang tla hmasate chuan heng lai ram hi kan lo thleng tawh a ang hle. Tin, kan histawrianho chuan, Luseihoin Triau lui an rawn kân hun kha AD 1700 vêl turah an dah a. Chumi awmzia chu, thlang tla hmasaho leh hnuhnungho inkarah kum 300-350 vel a tla tihna a ni. Hei hi Zofate histawri-a kâr ăwl zâu tak awm, hnawh khah ngai chu a ni. Tun thlenga Mizorama Zofate histawri anga min tulh hi a ram leh tlang lo dintu Luseiho, abikin Sailo-ho chanchin a ni ber a, Mizo histawri a tling tawk lo a, Zo histawri phei chu a tling lo lehzual.

Kum 1997 khan Zoram Khawvel-4 kan tichhuak a. Hemi lehkhabu hi khawvel hmun hrang hranga hnam hrang hrang ‘hnampui’ (nation) anga an rawn indin chhuah dan leh hemi kawnga Zofate tawnhriat tawh chin thlirna a ni a. Ram leh hnam zalenna suala rammute zinga an hruaitu pakhat nena Churachandpura kan inhmuh trum chuan, ni tin devotion an hman changa Baibul nena he lehkhabu hi an chhiar kawp thrin thu min hrilh. Hemi lehkhabuah hian, hnam chhungmu (core ethnic group) atranga hnam lian zawka an rawn indin chhuah dan entirna enge maw zat hmanga hrilh fiah a ni a. Entirnna, Zofate zingah pawh ‘core group’ ni thei tur Thahdo te, Sukte te, Zahau te, Vuite (Guite) te, Zahmuaka thlah, abikin Sailoho an lo chhuak a, a tawp ber chauh hi tun chinah chuan a la hlawhtling awm chhun an ni ti ila, kan sawi sual tam lo ang. An saphunna Lusei hnam hmingin an ram luah chu Lushai Hills-in an rawn din chhuak a, a chhunga chengte pawh ‘Lusei’ hnamah chhiar ve vek an tum a, an hlawhtling hman threlh a ni. A huap zau zawka ngaiin, Lushai Hills chu Mizo Hills tiha thlak a ni a, chumi atrang chuan State puitling Mizoram hi a lo piang ta a ni.

Khawiah pawh a chak ber leh inthurual ber, hma hruaitute tih dan apiang chu an khua leh tuiten tih dan hmangah an ngai a. Entirnan, Saudi Arabia kan tih hi 1932 hma kha chuan Arabia tih a ni a, mahse Saud chhungkuain lalna an rawn hŭm hnuin Saud-a ram Arabia (Saudi Arabia) tiin an ko a, a rama chêng zawng zawng pawhin an lal chhungkaw hming chhawmin, ‘Saudi’ an inti ta vek a, hnam hming thar leh hnam thar a piang dĕr a ni. Keini pawhin chumi ke chheh chu zui ve-in, Luseiho tih dan apiang leh an histawri chu Zo hnahthlak hnam dang pawhin an tih dan tur leh an histawri tura dahna lian tak a awm a. Lusei hming chu ‘Mizo’ tiha kan thlak hnu pawhin Mizo tih dan hmanga kan ngaih chu Luseiho tih dan a ni zêl a, Mizo trawnga kan ruat pawh Lusei trawng a ni.

Hemi dinhmun kan thlen hian harsatna lian tak kan tawk a, chu chu a chhan bul kan bih lawk dawn a ni. Kawl rama cheng Zofate min kohna hming chu CHIN a ni a, chu chu tu ‘core group’ hnam hming mah a ni lo. Chumi hming chuan kum 1948 khan Chin Hills Special Division a piang a, chu chu 1974 khan State puitlinga hlan kai a ni. Chin Hills atranga kan lo thlang tlak hnua Kawrvaiho min kohna chu KUKI a ni a, chu pawh chu tu core group mah hnam hming a ni lo. Chumi hnua chi bing hming, ram hminga lo piang chu Lushai Hills a ni a, Lusei chu Zo hnahthlak hnam hrang hrang zinga hnam pakhat a ni. Mahse, an lalna ram chhunga awmte chu ‘Lusei’ inti tura an ruat laiin, hnam dangte chu Lusei-ah an pawm loh chang ni loin, hmusit takin “awze mi” an la ti ta deuh deuh si a ni. Tin, Rengpui pakhat awpna hnuaia awm an threnawm Tripura leh Manipur te angin a ram hminga Tripuri emaw Manipuri emaw inti ve dawn se, lal hrang hrang, a tam zawk chu khaw pakhatah chauh lal an nih avangin, British-ho lo kal hma chuan ram hming pawh neih loh a ni a, hnam khat hming hnuaia inhung khawm tur chuan CHIN emaw KUKI emaw chauh hming tlanglawn awm chhun a ni. Mahse, chu chu an duh si loh avangin, British-ho lo kal hnua Lushai Hills a pian atrang khan a rama chengte chu sorkar thiltihna apiangah ‘Lushai’ an intihtir a, a fel thawkhat hle. A fel lohna lai erawh, kan sawi tak ang khan, chi bing hming a nihna chu a ni.

Thil thra zawka ngaiin, Zo hnahthlak zawng zawng huap zo hminga kan ngaih chuan kan thlak a, Mizo Hills a rawn ni a. Kan duhthawh luatah Lusei trawng thleng ‘Mizo trawng’ tiin kan thlak zel a, Zo hnahthlak trawng dang zawng zawng kan ti-awze trawng ta vek a ni. Aizawl tlangah ngei, thri beh china ngaih zingah pawh, Hmar trawnga kan inbiak changte hian, “Mizo trawngin trawng rawh u” min ti fo mai. “Hmar trawng chu Zo trawng pakhat ve a ni lawm ni? Mizo trawng i tih chu enge?” tih zawt ila, “Lusei trawng” tiin min chhang thrin. Chungho chuan Lusei trawng i hman chhung chuan an hmu-Mizo ang che a, i hman loh veleh an hmu-Mizo lo nghal mai ang che. Tunah chuan, Lusei trawng hmangho hi Zofate insuihkhawmna tura hruaitu ai mahin kawng daltu an nihna chin a awm tawh a, thil pawi tak a ni a, kan inbih chian a ngai.

Hei hi kan thil thlir dan rual loh vang leh thliarkar rilruin min hruai nasat vanga awm a ni. Lusei trawng chauh hmangho khawvelah Zoram khawvel khung luh vek kan tum chhung chuan huphurh kan ngah ang a, kan thîkthu pawh a chhe tulh tulh ang. Tun hnaia Central YMA zinga hruaitu threnkhat auh hla pawh niin a lang. Lusei trawnga Zo hnahthlak trawng dang zawng zawng up hlumtir kan tumte hi, ram hmangaihna rilru zîmte atranga thlir chuan thil awm fu-in lang mah se, zau zawk leh thûk zawka kan thlir chuan, inawh hlum nana mahni nghawnga hruihrual inhlin ang a ni. Lui luang lai hi a fintu luite zawng zawng khâr ta vek ila, chumi lui chuan nasa takin a tuar ang a, lian lam aiin têt lam a pan tial tial ang a, a la kang chat mai ang. Chuvangin, Zoram khawvel hi ramri nei lo, kawlrawn chauh neih a nihzia leh thiamna leh finna hmanga zauh belh zel tur kan nihzia kan hriat leh pawm thiam hunah, kan hawiher a danglam tial tial ang a, kan huap zau deuh deuh ang a, puan indelhkilha inkhurkhung tum rikngawt hi hnam dam khawchhuahna leh himna a nih lohzia pawh kan hre chiang deuh deuh zêl ang.

Kum tam tak atrang tawha ka ngaihtuahna luahtu chu, kan Zoram khawvel hian lian lam aia têt lam pan tial tial anga lang hi eng tin nge kan tih tak ang? tih hi a ni. Kan chhehvêla hnam tam zawk, chak zawk leh hmasawn zawkin zawi zawiin min chîm pil mêk a, Zo hnahthlak hnam engemaw zat phei chu hnam dang hnuaiah an inziak lut dĕr tawh a ni. Inziak lut lohte pawh hnam dang kalchar an la a, kan ziarang an pu tlêm tawh hle. Chumi rual chuan kan thu leh hla thra tak tak pawh a ral hlen tawh. Ni tin kan trawng kan hloh mek. UNESCO huaihawta khawvela trawng hrang hrang dinhmun mi thiamten kum 2002 atranga an chhui khan tuna khawvela trawng 6000 vel la awm zingah hian kum za khat chhung hian 5700 vel a ral ang a, 300 vel chauh a dam khawchhuak dawnin an sawi a; chung trawng ral tur zingah chuan Zo hnahthlak trawng hrang hrangte hi bêl chhung sa an ni.

Kum 1900 laia mi thiam filawr G.A.Grierson hona hnuaia Linguistic Survey of India an buatsaih khan keiniho chu Tibeto-Burman huangah min khungin, Volume III Part III Specimens of the Kuki-Chin and Burma Groups tih hnuaiah min dah a. He tah hian Zo hnahthlak trawng hrang hrang hmang sawmli chuang min hung lut a. Hei hi Zofate trawng kalhmang leh chanchin ziahnaah chuan lehkhabu denchhen tlak ber le rawn ber a nih hial ka ring. India indan hnuin hetiang Survey hi ti leh turin vawi tam tak rawtna a awm a, sorkar pawhin sum sen zat tur a ruahman tawh thrin a, mahse chhan hrang hrang chhuanlamin, an bawhzui mumal lo a, a pawi khawp mai. Kan upate an thih apiangin kan laibrari a kang tih kan hria a, mual min liamsan hmaa kan thu leh hla khawn khawm hna hi a kûl a taia kan bawhzui a ngai. Chuvangin, a rang theih ang bera Zo hnahthlak hnam hrang hrang chanchin leh kan thu leh hla khawn khawm hna, Cultural Mapping hi kan tih thuai thuai a ngai.

Chumi hna pawimawh tak mai chu a tih dan tur kalhmang enchhin nan kum 2011 khan mahni sum sengin preliminary survey kan tran a. Dinhmun derthawng bera awm nia kan hriat, Grierson-an ‘Old Kuki’ tih hnuaia a dahte atranga tran hmasak phawt thrain kan hria a. Unau Kom-ho atranga tranin Tripura-ah kan tla thla a, May 27-29, 2011 kha Darchawi leh a chhehvelah upate, thil chhinchhiah mi le vawng theih mi kan kawm a, an thu leh hla kan rikawt a. Hemi truma ka tawnhriat hian khami hmaa ka thil lo thlir dan nasa takin min thlaksak a. Entirnan, keini ‘Hmar’ tih hming hmangho chuan ‘Kom’ emaw ‘Darlong’ emaw hi Hmar hnahthlak zinga pahnam pakhat (head of a clan) ah kan dah a, mahse a lo chiah si lo. ‘Kom’ chu a ruala pêm pawl khat inkohna a ni a, ‘Kuam’ (phaikuam) chu an lo chhuahna ‘Khurpui’ sawina a ni a, chu chu Sinlung emaw Chhinlung, ‘G’ Group ten ‘Khul’ an tih hi a ni a, a kawk ber chu ‘Chhinlung fate’ tihna a ni a, ‘Mizo’ tih ai mahin a huap zau zawk a ni.

Darlong pawh Hmar hnahthlak pahnam mai ni loin, heng laia a huhoa chengte inkohna hming a ni. Darchawiah hian EFCI biak in bul lawkah Darlong chhungkaw pakhat kawtah lungphun a awm a, Thrangura thlah, Sibuta te leh Sailo lal dang hming a intlar thrut mai. Hei hi a ni kan histawrian Pu B. Lalthangliana’n Mizo Chanchin (India, Burma & Bangladesh) a “Darlong zinga mi threnkhat chuan an lalte chu Thrangura niin an hria a, Tripura rama Darlong khawpui ber Darchawi khuaa lalte pawhin Thrangura thlah kal zel. Sibuta thlah niin an insawi” (p.128) tih a lo ziah kha. Chuvangin, mawlmang taka, “Mizo ni si, engah nge Mizo i intih loh” ti emaw, “Hmar ni si, engah nge Hmar in intih loh?” tih emaw hi zawhna dengkhawng tak a lo ni. Hei vang hi a ni, kan thu hma lama “Zofate hian kan histawri inkungkaihna kan hriat chian poh leh kan inlaichinna leh inpumkhatna a nghet tual tual ang” tih ka sawi kha.

Zofate insuihkhawm lehna thu ringawt atchilh, chumi avanga sorkar man tawk hmasa ber, a sûr a sâ thlu loa Zoram khawvel dung leh vanga insuihkhawmna thu hrila zin kual reng, chutiang sawina hla phuah hnem ber, kum 2008-a mual liam ta Lalzuala Sailo (Capt. L.Z.Sailo) hla a,

Unaute u, in dam tlang alawm maw,
Rinawmna chibai in dawng thei em?


tih zawhna dangdai deuh mai a zawt tlat mai hi, chhan dik tumin kan ngaihtuah ngai em? Kan inpui bera kan ngaih Mizorama roreltute leh thuneihna fawng vuan vetu-a inngaiten a ram luah hmasatute leh bawh entute kha min lo khual enin, rifiuzi dinhmunah dahin, ram rorelna danin chanvo a phalsakte pawh an hman phalsak loin huh behsak se, rinawmna chibai dawng thei dinhmunah kan awm kan ti thei ang em? Rinawm taka insuihkhawmna kawng zawhtu aiin daltu kan ni zawk ang em? Kan Zoram hi chhak lamah Triau lui, hmar lamah Vairengte, thlang lamah Kawrtethawveng, chhim lamah Rengtlang chhungah khurkhung kan tum em ni ang? Chu tah chuan hnama dam khawchhuahna a awm ang em? Khawvel lo la kal zêl turah Zofate hi hnama dam khawchhuah kan tum chuan kan inunauna hi tihngheh zual sauh sauh a, kan awmna ram threuh thau sawk dan kan thiam a ngai a. A hrang hranga kan inmualvawm chuan zawi zawiin min chim pil zel ang a, tumah dam khawchhuak tur kan awm lo ang. Chumi insuikhawmna hmanrua thra ber zinga mi chu thu leh hla leh a tam theih ang bera inkan tuah leh inzah tawn a ni. Tin, chak taka Cultural Mapping hi bawhzui a, kan hnam ro vawng thra a, kan trawng hrang hrangte humhalh mai ni loa tihhmasawn a, chung hnam ro leh hausakna zawng zawng chu Zo Zêmpuiah kan chhek khawm tur a ni.

Rinawmna chibai kengtu Zofest hi Zofate insuihkhawmna hmanrua trangkai ni zawm zel turin Khuanun malsawmin hruai zel rawh se.


Speech by L.Keivom at ZOFEST 2009
Aizawl, October 2-3, 2009

Pu Lalmuanpuia Punte-in, “Hei, Zofest-ah thu sawi turin kan sawm duh che a, i lo kal hman ang em?” tiin Aizawl atrangin mi rawn bia a. “A thu azir a ni ang chu. Eng thu nge sawi turin min duh a?” tiin ka zawt a. “Thupui tuk bik pawh a awm lo, Zofate insuihkhawmna nena inzawm leh Zofate tana thra leh trul i tih apiang a ni mai” tiin min chhang a.

Hei hi ka sawi chhan chu, kumin July khan Mosia hringnun ramri kham chu ka lo kân ve tawh a. He leia ka khualzin chhunga thu le hla lama ro hlu ka chhar vete chu Zofate tan a tam theih ang ber ziaka hnutchhiah ka duh si avangin tih tur ka ngah êm êm a, minit tin hi ka tan a pawimawh a, ni tin darkar 12 vel hi ka penson hnua ka hnathawh dan pangngai a ni. Chuvangin, mahni tawkah ngaina taka hmun hrang hrang atranga min sawmtu awm ve reng mah se ka kal ngai zen zen lo.

Tunah erawh, ka chang thlan ber thupuia hmanga MZP huaihawt Zofest 2009-a thu sawi tura min sawm hi nêp rualah ka ngai lo a ni. Mosian Nebo tlang a chuan hmaa a mite hnenah thuro a chhiah ang khan, hnam ropui tak leh zahawm taka Zofate kan lo din chhuahna tura ka hmathlirte leh kan zin kawnga min chim ral thei hlauhawm tam tak awmte chu puan chhuahna hun remchang, Pathian remruat a nih ngei ringin, min sawmna chu pawmin, hun chêp tak karah, Zofate Jerusalem Aizawl tlangah hian ka rawn chuang chhuak a ni. Min duhsakna avang hian namen loin ka lawm; ka tan nihlawhna chungchuang a ni.

Chim ral hlauhna rilru
A ruh no no chhuahna he khawvela cheng hnam tin rilrua awm chu chim ral hlauhna hi a ni. Chu chu Zofate rilruah pawh a lian hle. Chumi rilru chuan thil thra a hring thei ang bawkin thil thra lo pawh a hring thei. Chutiang bawkin, chim ral hlauhna rilru neih miah lo chu, chhungril chakna atranga chhuak a nih si loh chuan, ât huai vang pawh a ni thei. Chu chu thil hlauhawm tak a ni. A pawimawh hmasa ber chu kan chakna leh derdêpna, mahni nihna leh dinhmun inhriat chian a ni.

Hei hi sawi fiah hret a ngai ang. Eng vangin nge chim ral kan hlauh? Keimahni nihna, kan hnamphung leh ziarang pu-a dam khawchhuah kan duh vang a ni hmasa ber ang. Chumi avanga China ram atranga Bay of Bengal Tuipui kam thleng raka thlang tla a, tu mah min khawih buai phak lohna, ram khawkrawka inham tâng leh khawvel hriat tham hnam pakhata lo chawr chhuak ta chu kan ni. Tunah pawh dam khawchhuah duhin thlang kan la tla zel a, Vairampur hmun hrang hrangah awmhmun khuarin, America thleng kan inzar pharh tawh a ni.

Chim ral hlauhna rilru hian thil thra a hring thei a, thil thra lo pawh a hring thei bawk. Chim ral hlauh avanga dam khawchhuahna kawng sialtu chuan chim ral theihtu laka invèn dan a zir a, mahni kea ding thei turin a inbuatsaih a, a ding khawchhuak thrin. Mahse, mi dang ngam loh hrim hrim tur leh an chim ral mai theih nia inngaihna rilru pu mi chu buan hma pawha dawl zawr leh tlawm tawh a nih avangin, a tan din chhuahna kawng a awm lo. Rilru zàm leh tlân chhe chunga râl beitu tu mahin hnehna hlun an chang ngai lo. Dam khawchhuah kan duh chuan huaisenna, tumruhna, taihmakna, thiamna leh finnaa innghat chakna tha hmanga inthurual taka hma kan nawr a ngai.

Tin, chim ral hlauh nachang hre lo mihring an awm bawk. Chutiang mi chu sava lian ostritch rilru pu mi an ni. Hlauhawm a lo thlen hunah ostritch chuan vaivutah a lu a rawlh a, ‘Hlauhawm engmah ka hmu lo” a ti thrin, an ti. A sawi zawh hmain a ûmtuten an thlen chilh rup tawh si thrin. Ngaih a tihthrat leh tihngam rikngawtin kori a tu lo; a him phah chuang bawk hek lo. Kan hmachhawn lai leh ka hmachhawn zêl tur hriatna leh chumi atana inralrinna leh inbuatsaihna chu dam khawchhuahna rahbi pawimawh a ni. Hei hi ram hruaitute tan hriat a pawimawh zual.

Inchimralna hmanruate
Ar talh dan chi khat chauh a awm lo tih ang khan, inchimral dan chi hrang hrang a awm a. Chung zinga hlauhawm ber chu a langa mi rûntute aiin, hmuh theih loh, chhungril lama mi rûntute an ni zawk. Chutianga inchimral dan chi hrang hrang chu a tawi thei ang berin han bih tlang ila.

Pakhatna, tharum leh ralthuam hmanga inhneh lak a ni. Assuria lalin BC 721-a Israel lalram a rûn a, Israel hnam sawm an riral vek kha entirna fiah tak a nih ka ring. Rei lo te chhungin Israel hnam sawm chu thehmeh ang maiin an riral thrak a ni. Tharuma inhneh lak hi Indopui Pahnihna hnu lamah chuan a reh tah duak a, chakna thar leh tektik chi hrang hmangin kan inchimral tawh zawk a ni.
Pahnihna, intam chilh vanga inchimral a ni. Mizoram kawmthlang Tripura hi entirna nung fiah ber chu a ni. Kum 1864 khan a ram neitute tamzia chu 64% a ni a, 1901-ah 52 %, 1937-ah 37%, 1971-ah 29 %, a kum têlin an sazu mei tial tial a ni. Tun kum za chhunga inchimralna bung leh changa sawi hlawh ber a ni.

Pathumna, rilru inbawih (enslavement) a ni. Inbawih dan chi hrang hrang a awm. Sakhua leh kalchar hmanga inbawih hi a nghet ber a, a hlauhawm ber bawk. Mingo misawnariten kristian sakhua hmangin kan rilru min bawih a; an kalchar tuia chiah leh an hnam rawng kai tawh, khawthlang kristian sakhua an rawn tuh a, an tih dan apiang chu Pathian thutak emawa ringin tih ve kan tum a. Kan hnam ro hlu tam tak, ringlote thawmhnawa min dahsak apiang chu pawnchhe hnangkhai anga ngaiin ui miah loin kan hluihlawn a, chutianga tih chu Pathian thu awih thra leh thlarau mi nihnaah kan ngai. Kristian sakhaw hminga tih a nih phawt chuan hnam thil hlu a enga pawh hnawl fithla vek pawi tihna kan nei lo. Kan sakhaw thara a tum a tlanga pem luh vek chu inchimralnaa ngaih ahnêkin thim ata enga lutah kan inngai hmiah ngam a ni. Kan hnam thil réng rèng thim thila dah leh mingo thil hrim hrim var (êng) thila ngaihna rilru hi piansualna rapthlak tak a ni.

Hemi thil hian eng angin nge hnam nunah nghawng a nei tih kan ngaituah pha lo. ‘Lalpa zawn chhuah ram’ kan intih mai te hi thil zahthlak bera ngaih tur ni awm tak, inchhuan nan tak kan hmang letling hlauh zawk a ni. Hemi aia kan rilru min bawih nghehzia tar lan chuan dan a vang hlein ka ring. Engkim siamtu le hretu zawn chhuah ngai hial khawp ram pilrila awm anga min dahtute chu kan misawnari hmasate kha an ni bulpui ber. Deuteronomy 11: 12 hi ‘Lalpa zawn chhuah ram’ tiin min lehlinsak mauh mai a. Mahse, han bih chiang ila, hemi trawngka hi Hebrai, Grik leh English khawi version-ah mah a awm lo. Khang hun laia Bawrhsap tihlungawi nana hetianga an lo lehlin a nih chuan, a mak lo e. Mahse, engah nge keimahniin tun thlenga chaw tak bara kan la bar? Ek aia rimchhhia leh uih zawk a ni tih engah nge kan hriat theih loh? Kan rilru min bawih hneh êm vang a ni. An lem chang thiam apiang kan ngaisang. Kan zinga lemderna leh lemchang nun a hluar êm êm pawh hi chumi nghawng chhuah chu a ni. Chuvangin, hemi trawngka hmang leh apiang chu a nêp berah salam tal chawitir zêl tur niin ka ngai. Lalpa zawn chhuah ram kan ni lo. Lalpa duat leh ngaihsak ram kan ni zawk.

Palina, inchimralna hmanraw dang chu sumpai (economics) a ni. India hmar chhak rama State zawng zawng deuh thaw hi Kutdawh State kan ni. Inei ba lo State kan awm lo. Kristian State inti apiang hi inei ba nasa zawk State kan ni. Chutiang State atranga lo kalte thu chu, eng anga fing leh Pathian thu ril pawh ni se, eng vangin nge kut kan dawhnate chuan kan thu chu barah an lo khawn ang? Kutdawh aw chu eng anga mawi leh hawihhawm pawh ni se, kutdawh aw a ni. Kutdawh chu kut a dawhna bawiah a tâng lo thei lo.

Tun lai khawvela lal ber chu sumpai a ni. Sumpai tamna ram apiangin mi an hîp a, a theih apiang pèm luh an tum a, a pêm lut apiang zawi zawiin a lo chimpil deuh zel bawk a ni. Keiniho pawh chumi kawng chu kan zawh tran mek a, Vairampur khawpui hrang hrangah kan lut thla a, zawi zawiin chimpilin kan awm mek a ni. Sawrkara hna lian chelh fate hi dannaranin thrang khatah an âwm chen vel chimpilin an awm a, chungho thlahte erawh chu an chhip thleng an pil hman tawh a ni. Chumi awmzia chu chhuan hnih pawh kan daih mumal lo tihna a ni. Ngaihtuahawm tak kan ni.

Tin, hmasawnna rahbi tam tak hi a dawngtute dinhmun azirin inchimralna hmanraw hlauhawm a ni thei. Look East Policy te leh Tipaimukh Dam kan tihte hi thil thra a nih reng laiin inchimralna hmanraw hlauhawm an ni thei tih kan hriat fiah a thra. Compensation tlem azawng hmuh beisei avanga Esaua rilru pu a, vawi khat chaw puar nan maia roluahtu nihna hralh hi kumkhuaa ral hlenna a ni thei. I fimkhur ang u.
Khawvela hnam fei ber chu Israela thlahte hi an ni awm e. Jakoba hoin mi sawmsarih lek tram tlan turin Aiguptaah an pem thla a, kum 430 hnuah pawh ral aiin maktaduaia chhiar an pung hman a ni. Zofate pawh kan Aigupta hmun hrang hrangah kan tla thla ve a. Delhi tlanga kan awm tirh 1970 lai kha chuan Zo hnahthlak awm zawng zawng kut zungtrang thliaka chhiar tham lek kan la ni a. Tunah chuan, Churachandpur District atranga lo kal ringawt pawh mi 7000 chuang kan ni tawh a, Central Government Ministry tin deuhthawah kan awm a ni. Fellowship hrang hrang sawmpakhatin kan inthren darh a. Kawlram atranga refiuzi anga lo kal Zo hnahthlak eng lai pawhin sang chuang an awm reng bawk a. Delhi tlanga Zo hnahthlak sing chuang awm zingah hian Mizoram atranga lo kal chu a tam berah 25% an ni pha trawk tawh a ni.

Kum 1990-a USA ka tlawh trum chun USA leh Canadaa Zofa awm zawng zawng Directory an siam a, an zavaiin, nausen nen 88 an ni a. Kum 2007-a ka zin leh chuan USA leh Canadaa Zofa awm zat chu 5000 chuang ni tawhin an insawi a, chung zinga zaa sawmkua aia tam chu Mizoram pawn, abikin Chin State atranga an ram harsatna avanga thlang tla an ni. Mizoram atranga pêm thla erawh an pung mawh hle. A chhan hrang hrang a awm ngei ang. Mahse, chu chu tunah sawi ka tum lo.

Ka sawi duh tak zawka chu heng kan ram pawna lehkha zir leh hnathawka awmte leh kan thlahte hi hnamah kan dam khawchhuak ang em? tih zawhna lian, kan hmaa lum hi a ni. Ei leh barah kan intodel thei. Kan fate pawh rual khum khawpin thiamna lamah hma an sawn thei. Mahse, chhuan hnih pawh kan daih mumal si loh chuan, eng tin nge ni ta ang? Sumpai ngahin kan hnianghnar hle thei. Mahse, Zozia kan la pu ang em? Pu tawh loa kan nihna kan hloh si chuan enge a sawtna? Khawpui hrang hranga kan hmuh, Zofate Jerusalem, kan khawpui Aizawl atranga lo kalte ziarang hi Zozia dik tak turah hnam dangten lo ngai ta se, kan chhuang ang em? Nge, zak lutukin kan kun tlawk tlawk zawk dawn? Heng zawhnate hi keimahni ngei chhan tura lum a ni.

Pangana, sawrkarin a ram trawnga a pawm hmangin hnam tenaute trawng chimpilin, zawi zawiin an hnam thleng a chimral thrin. Ram khat trawng khat hmang rama siam tumna pawlisi a lian hunah he thil hi a hluar duh zual. Kawlram hi entirna hnai ber a ni awm e. Kawl trawng barh luiin tlangmi hnam hrang hrang trawng 135 chu chimraltir vek an tum a ni. Engemaw chenah an hlawhtling hle. Zofate zingah ngei pawh, abikin khawpuia awmten inbiak nana trawng tualleng an hman chu Kawl trawng a ni tawh. Hei hian nghawng thra lo tak a nei thung a. Chimral duh lo tlangmite chuan hnam chhantu le humtu tur tlawmngai pawl an din a, Burma chu khawvela helpawl ngah ber ram a nih bakah ram hausa tak ni bawk si ram hnufual zingah pawh a hnukhawi pawlah a trang reng mai a ni.

Trawnga inchimral hi nuih reng chunga lu inlak ang a ni. Chimpila awmte chuan chimpiltute trawng lungawi taka an hmanah mai a tawp lo. An nunphung an rawn ngaisang a, a kawpi chak apiang changkangah an inngai a, an rawn inneih pawlh a, an sakhua an rawn be ve mai a ni. Tuiti taka Vai film en thrin chuan a hriat loh hlanin a rilruah an pathian ban sawm nei tan hmun zau tak a lo kian hman der tawh thrin. Engemaw lai kha chuan, Zoram khawvel hmun threnkhatah chuan, Baibul aiin ‘Kasauti Zindagi’ film-in kan zingah ram a la chak zawk daih a ni. Mi tam takin vai trawng kan zir duh chhan chu an film kan en duh vang a ni awm e. Trawng thiam hnem a thra;, hnam dang thu le hla hriat hnem pawh finvarna a ni. Mahse, kan trawng kan inchimpiltir tur a ni lo.

Parukna, sikul hi hriatna leh thiamna zir chhuahna hmun mai ni loin, mihring chherna pûm thra tak a nih avangin, thuneihna chelhtuten sikul hmangin hnam tenaute chimral hna an thawk thrin. Silebas siam thuah, zirlaite rilrua thu kan tuh duh dan anga duan a ni duh fo. An thu zir chuan an ngaihtuahna leh thil thlir dan nasa takin a hruai thrin. Abikin, histawri kan zirtir danah fimkhur a ngai zual. Tun hnaia Aizawl tlanga zirlaiten text-book hàla thawm an neih chhan pawh kha hemi thil nena inzawm a ni.

Trawng thuah, entirnan, Hindi chauh thiam leh hman tura pawlisi a awmna hmunah chuan trawng dang a leng thei lo. Chumi pawlisi chuan trawng tenau zawkte thran len tur a dàl a, a dîp ral thrin. Mahse, Hindi ringawt zirte chuan an ram pawnah hna an zawn hunah, khawvel dang nena indawr tawnna trawng English an thiam si loh avangin kham bang su ang chiah an ni. India ram hruaitu hmasaten hmathlir thui tak neia ‘Unity in Diversity’ thuthlung min lo hmanpui hi a finthlak hle. State tinah mahni trawngpui hman min phalsak a, a ram trawng atan Hindi an pawm a, mahse English nen a thriangin, lungrual takin an kaltir a. Chumi rual chuan hnam tenaute trawng humhal leh tihmawsawn turin hma a la bawk a. Hemi avang hian, hnam tinin mahni nihna leh zia pu reng siin, ‘India mi’ nihnaah kan inhui khawm tial tial a, ka nghet sual sauh sauh bawk a ni. Hetiang pawlisi hi hmang loin, Hindi min barh luih se, India ram hi bung tam takin a keh darh tawh ang.

Hemi thu nena inzawma HRD Minister Kapil Sibal intarviu ka ngaithlak chuan beng a verh hle. Sawrkai Laipui pawlisi kengkawh tum chu trawng pathum tal zirlaite thiamtir a ni. Chungte chu (1) An zung kaihna State nen an insuih zawm reng theih nan State trawngpui; (2) India pumpui nen an intringmit theih nan Hindi; (3) khawvel dang nen indawr tawn theih nan English. Hemi thil pathum hi an dinna mualah threuh an pawimawh dan a inang vek. Kan nu trawng kan hriat tawh loh chuan kan zungpui nena inzawmna a chat tawh a ni. Chu chuan mihring nunah siksawina hrang hrang a siam thei.

Ram hrang hranga awm darh Zo hnahthlakte insuihkhawm leh dan tur daptute pawhin hmathlir thui tak neia kal kan pen ve chuan, hnam ropui takin kan ding chhuak ve thei. Chumi atan chuan India sawrkarin a rama cheng hnam hrang hrangte hnam hlawmpuia din chhuahna tura kawng a sial dan hi entawn tlak a ni mai thei. Hindi tihlar tumna avangin barh luih pawlisi lo hmang ta se chuan, a hmaa kan sawi tawh ang khan, kan keh darh vek tawh ang. Tin, trawng a ral apiangin hnam rohlu kan chân a ni tih kan hriat a pawimawh hle.

Lusei trawng denchhena hmanga Zotrawng lo thrang chho zel pawh hian a chawmtu hnâr Zo hnahthlak trawng hrang hrang hi a chimral hlauh chuan fintu tur hnâr hrang hrang atranga luang chhuak luite nei lo ang a ni ang a, trawng hausa, thatho leh hman tlak a nih tur angin a thrang chhuak lo ang. A bakchhamna phuhruk tumin hnam dang trawng a la lut treuh ang a, chu chuan zawi zawiin a chiah hlum mai ang. Tunah pawh, inthlan thu emaw pawlitiks thil kan sawi chuan zaa sawmruk aia tam mah hi Saptrawng hman a lo ngai tawh a, a chimpil mek a ni.

Pasarihna, mihringin a chenna leilung a suásam nasat avangin siksawina chi hrang hrang a thlentir a, chu chuan nghawng thra lo tak a neih chhawn zêl avangin khawvelah hian hmun leh ram tam tak rauhsanin a awm tawh a, an sulhnu kalsan ropui tak tak hmuh tur la awmte bak chu an thlahte thleng chhui ngaihna awm loa riral ta an tam èm ém. Mihring kan pun zel rualin ram kan tipawn a, awmna tlak lo thlalèrah kan siam a. Ruahtui tla lo hîptu leh ram tihnawngtu thing leh mau leh hnim a awm loh hunah ruah leh thliiin lei thra a len bo a, tui hna a kang chat a, ram sa leh sava leh luia cheng thilnung tinreng an rèm a, a ramin a ngeih lo chi kan lak luh le chìnte chuan leilung an ei chhia a, mihringin hma kan sawn zel ruala hman sen loh thil neih tuma kan intlansiak avangin leilung hausakna kan tichereu a, boruak thra lo a lêng a, chu chuan sik le sa a khak buai a, khua a kheng a, a hunah ruah a sûr lo a, tràm a tla a, hri leh hrai a lêng a, civilization ropui tak tak pawh a chim thla ruap mai thrin a ni. Hei hi Saptrawng chuan ‘Ecocide’ an ti a, Zotrawng chuan ‘Khuasàm’ tih tur a ni ang.

Hetiang lam chhuina hi ziaktu lar Jared Diamond-a chuan a ziak a, a bu hmingah ‘Collapse: How Societies choose to Fail or Survive’ (2005 p.575) a ti nghe nghe a. Ani hi international bestseller The Third Chimpanzee te, Why Sex is Fun te leh khawvela mihring chengte chanchin danglam taka chhuina Guns, Germs and Steel tih te ziaktu kha a ni. Heng lehkhabute hi mihringte tana banga kutziak an ni a, ram leh hnam roreltute phei chuan chhiar ngei ngei turah ka ngai a, chhiar turin ka fuih bawk a ni. Mihring hi hriatna tharlama chawm reng kan nih lo chuan kan bula miten min chimral thuai mai a ni. Hriatna fim le sang zela chawm reng ram leh hnam leh mihring erawh lui kama thing phun, a hun taka rah thrin, a hnah vuai ngai lo ang hi a ni a, an thiltih apiangah an hmuingil thrin.

Thu khârna
Zofate hian hnama dam khawchhuah kan tum chuan a thu maia sawi a tawk lo. A tak ngeia dam khawchhuahna kawng kan zawh a ngai. A pawimawh hmasa ber chu inpumkhatna leh inthurualna a ni. Kan dam khawchhuahna chu zau zawka inhung khawm leh tranrual a ni. A hrang threuha inmualvawm kan tum chuan Zo hnahthlak tu pawh hmabak chu mi chimrala awm a ni.

Tin, Chhinlung chhuak, Zoram khawvel hmun hrang hranga cheng Zofate hian kan nihna kan hriat chian a ngai. Piangthara insawi piangthar tak tak si lo ang hian, Zofa bera insawi, mahse Zofa nihna taka chiang si loa lang, trawng pakhat chauh Zofa tehna funga ngai pawl, Zofate histawri pawh chumi huang atrang chauha teh pawl kan awm a. Hemi tukverh zimte atranga Zo nihna kan teh hunah a leng lo kan awm thrin a, chu chuan insuihkhawmna kawng pawh a tichep thrin a ni. Zoram khawvel hi chutianga zim chu a ni lo. Ramri a nei lo a, kawlrawn erawh a nei. Hmun pakhat atranga kawlrawn i hmuh kha i thlen hunah a insawn zel ang a, tawpintai a nei lo.

Khawvel hi a ruh no no chhuahna, indona zawl a nih avangin, hriatna, thiamna leh finna kawngah hnam dang khûm khawpa hma kan lâk a ngai. A mei ni loin a lu, puktu ni loin puktirtu nih kan tum tur a ni. Thru reng sia hmasawn tum chu ka âng miah loa thu sawi treuh tum ang a ni. Histawri zahawm kan duh chuan keimahni ngeiin thra kan tih dan ang takin kan siam tur a ni. Mi dang histawri siamah dinhmun thra chan kan inbeisei a nih chuan, chu chu beiseina thlawn mai a ni.

MZP hruaituten zawlnei mit pu a, hmathlir thui tak nei a, finna ril tak hmanga Zofest an buatsaih hi a tak ngeia Zofate insuihkhawm lehna kawng sialna a ni a, rah hlimawm tak a chhuah zêl ang tih ka ring mai loin rinnain ka hria. Hetiang intawh khawmna hian rilru le thinlungah Zofate min suihkhawm a, unau kan nih takzetzia kan kalchar ziarangin kan entir a ni. Zofest 2009-a lo kal zawng zawng te hi kan insuihkhawmna tura palai rinawm, ambassador vek kan ni tih kan inhriat nawn ka duh a. Chumi rawngbawlna hna chu kan tlatna mualah threuh chak taka kan kengkawh theih nan duksakna ka hlan a che u.