Search


Jun 6, 2014

Darhmangpui


(1936-2014)

Life levels all men; death reveals the eminent.
- George Bernard Shaw (1856-1950)

Nehru thi champha 50-naah
Delhi, May 27, 2014 Thawleni. India Prime Minister hmasa tak Pandit Jawaharlal Nehru thi champha voi 50-na a nih. Kum sawmnga liem tah khan hi ni hin Parbung-ah Headmaster sin thawin ka um a, Nilaini a nih. High School-in radio se trawp tah, hmang ta loa an sie tah chu ka khel ka khel leh news ngaithlak thei rek ruokin a thok nawk a. Chu chu kan khawvel puo tienga thil tlung chanchin kan hriet theina hmangruo um sun a nih. Hi tuk khom hin ka zuk her leh Nehru thi thu an hung puong a, lung a thrawng hle a. Chieng zuola chanchin zuk ngaithlak tuma ka her ka her leh a thi top a, ai mit thlong an ti chu nêpte a nih. June thla bulah ka suoksan tah ding a ni leiin Parbung-ah Hmar Biel HSA Block Inkhawmpui kan ko a, Nehru sunna-in minit hni to trokin hun ser kan hmang nghe nghe a. Chu chu May 27, 1964 Nilaini a nih.

Chuong thil vel, kum sawmnga liem taa ka sulhnung chu sui kira, hi zana ka hla phuok thar hlol, ruo thram lo, HSA inkhawmpuia ka sak,

Hril a hai dawn kir changin,
Tiena nun hlui tham hnunghai;
Vanglai ni, vullai nun reng,
Kir rêlin an mawi si nawh...


ti dam chu lungrilin ka sak a. Kum sawmnga hnungah hung tho nawk sien, a thla fe pei, ama sungkaw hming Nehru put ta loa a makpa sungkaw hming Gandhi put tah lemhai thruoina hnuoia inthlangpui an nei zo hlim, ek vuok pher khom tluk loa an hmai mawk lai le Prime Minister thar Narendra Modi lukhaina hnuoia BJP sorkar inlekphek le arla intui ding kawdak lai ang ela an innui threk lai hi hung hmu sien, thi non nawk nghal a thlang dingzie dam chu ngaituonaah a hung lĕng lût bok a. Ama ngei khom, khang khopa pa ropui le hlawtling kha 1962-a China ramin India a hung sop hrep hnung khan chu hmai inkhup lupa nunkhuo hmang zo a ni khah.

Chuonga ram tin ka ngaituo lai chun Guwahati-a inthokin Rose Darthangpuiin a mi hung fawn a, “Rang, chanchin thar dam in lo hriet am?” a ta. Ieng khom kan hriet naw thu ka hril leh, “Ka pa Darhmangpui kha a chau zuol deuh niin an hril a, voisun khom a suo ta naw el thei a ni awm” a ta. Delhi-a um a naunu Hnemi (Rebecca Lalhnemkim) ka hei biek tum leh ka hmu thei naw a. Sanga naupa Pienga ka fawn a, “Sunbu fa sok sok kan ta, Hnemi-hai ina fe dingin lo insiem la, hung lam ka ti che a, rem iengkim ei va relpui a ngai ka ring” ka ta. Hnemi in sawng lina kan kai charin a chat thlak tah thu an mi hung hril a. Nehru thi champha voi sawmnganaah ei khawvela mi inlâr, a dam lai ngei khoma tienamia mi inlâr chungchuonghai (legend) ang khopa a chanchin an hril Darhmangpui chun muol a lo liem tah a nih.

Trobul
Darhmangpui hi Rev. H.D. Zakhum le Khuongzing hring nau pakuo, pasal 6 le nuhmei 3 laia pathumna, ka nuhmei Darthrachong hnuoi taka mi, March 16, 1936-a Pherzawla pieng a nih. An unau indotin Lalngatta, Darthrachong (Dari), Darhmangpui, Haokip Ramthimtawnlien (Tawni), Laltranpui (Trana), Darsanglien (Sanga), Lalfakthang (Faka), Darneimawi (Mawii) le Darlienthang (tlanglaktea thi) an nih. An pu Laltinsiek Darngawn-Faiheng chu ram tieng le in tienga thangsuo, damlai lung khom phun hiel a ni a, Pherzawl lalhai farnu Tuokhawl chu nuhmeiah a nei a, khawnbawl upa min a nih. Ka pa Hrangthatfieng Keivom khomin Pherzawl lalhai farnu Khawtinhnieng chu nuhmeiah a nei a, khawnbawl upa min bok a nih. Ruol thra, thil thawna iengkima inthlop le pansak-panthlanga um an nih. Laltinsiek hin nau pasal pathum-Zakhum, Hleia le Thansang- a nei a, a nauhai hming a sak dana inthok ngot khomin vantlang chunga leng, pipu ring dana khom pielrala faisa ringa khawsa ding a nizie chu inhmai ruol a ni nawh. Sakei le zawla inman tak taka inngai a ni a, a tonhriet ngei mak tak tak ka naupang laia a mi hril threnkhat chu Zoram Khawvel-1 (p.140-144) ah a chuong.

Sakei le inzawl an ni thu le an inzawl dan a mi hril threnkhat chu tak nêkin tienami a ang lem hiel a nih. Chuonghai laia pakhat chauh chu hang hril inla. Ni khat chu a lo hnawm, sèrâwp pik tak ela chun thil inri suot a hriet a. Iem a ni hrim ti en fie tuma a hei lut chun hla lo teah sakeiin sazuk chal lien tak el, a kihreu pâr chuoi el hi a lo se hlim, a fak tran mek lai chu a va hmu a. “Unaupa, i sa sè chu i laibungpa hi i mi hle ve naw dim a ni?” tiin mihriem ang charin a biek a. Sakei chu hlam khat velah an tawl a, uipui inthrungin a’n thrung a. A ditna lai lai a ât thlak a, dit tawk a nga chun lawmthu a hril a, a fesan charin sakei chun a hung fak nawk el a nih. Kum 1954 khan sakei nghal, tuorhlaum, bawng se rop hlak hi khawtlangin beipui thlakin kan inhuol a, Thrathangin a kap hlum a, ran thata ineiin a khawnawtin umni kan kham a, nupui-papuiin sakei lu chu an lăm huol mup mup a. Laltinsiek ruok chu a thrang ve nawh. Muolveng tlak tieng tlangah mei a va’n khŭk a, chu chu sakei sûnna le thlahuolnaa a thaw a nih.

A hma khan Laltinsiek chu in le lo tienga thangsuo a ni thu ei hril tah a. Kum khat chu bu silaizawn zet a nei a. An bu chil ni chun upa ruol chu hrizawl bulah suorthlaka tlangval ruol bu chil, sûr thla zur zur chu thlir malamin hà-zu an dawn a. Hrizawla bu eng suou el, silaizawn hiela insanga vŭm thûra pyramid anga intung chu ka pa Hrangthatfieng chun Laltinsiek le Tuokhawl chawina dingin hieng ang hin hla-in a zuk inthrum a:

Chûn Khawli fâng kan lawi ni’n e,
Sawmfâng ngawi lung ang bŭm e;
Sem inchek rawh, pa-zuo Siekin,
Zawlkhawpui li ang ting rawh


tiin. Hi hla hi kum 1958-a Tuokhawl thi hma thla thum vela Pherzawla a mi hril, ka pa hla phuok zieka ka kol um sun a nih. ‘Chûn Khawli’ a ti hi Tuokhawl a na, a hrangchat lai khoma a domtu ka nih. ‘Pa-zuo Siek’ ti hi Laltinsiek a nih. A umzie chu: Tuokhawlhai bu kan chǐl ni chun ngawi dawna hmuna lung an dĕng bûm thur ang elin an bu chu a vûm thŭr a. A pasal Laltinsiekin tlai takin sem dar sien, a bu thlo suokin Pherzawl khuo hi tui angin ting raw se.

Chu Laltinsiek, in le rama thangsuo, a bu thlo suok le a sa kap hai inei le inchonga khawtlang hrai hlak a ni leiin, chu chu a nau lutir Zakhum naunu, a tunu hmu hmasa tak, ka nuhmei Darthrachong hin hmingin a put a; Darngawn pa ropui, ram hmangpui anga Pherzawl tlanga inzâr a nina chu Darhmangpuiin hmingin a put thung a nih. Anni unau, puitlinga damhai lai mi pali chun damdawi tieng sorkar sin an thaw a, pahni chu sipaiah an lut a, Darhmangpui chu Manipur Agriculture Department-ah Village Level Worker (VLW) ah tranin Extension Officer-in a penson a nih.

Sirbi Thar
VLW zuk hril taka chun fakzongna tienga sirbi thar ei hung chuong kai pei dan chanchin hi sui le lekhabua hlu lut a poimawzie a mi’n ngaituotir a. Chu thil chu a tlangpui chauh ei bi hmain VLW le kan inlaichinna hril hmasak ka nuom a. Matric trum hni ka tlol hnunga ka ekzam voi thumna zo khan VLW sin hi iemani zat a ruok a, Imphala ka um lai a ni bok a, written exam-ah ka va thrang ve a, ka hlawsam chieng khop el. Hi hi sin zongnaa ekzama ka thrangna hmasa tak a nih. Ka mawl dan chu, ekzama ka thaw thrat leia tling dinga ka lo inbeisei kha a nih. Manipur sitail kha a mik a mak ka lo hriet naw a. A tling ding le ding naw kha a latuhaiin an hriet lawk sa vong, dan hraw kimna dinga a hminga ekzam kha an thaw mei mei a ni thu miin an mi hril hnungin ka har suok chauh a nih. VLW ekzam-a ka hlawsam hnunga sin zongnaa ekzama ka thrang nawkna hmasa tak 1967-a chun Indian Revenue Service (Customs & Excise) ka hmu a; 1969 UPSC ekzam-ah IAS/IFS ka hmu nawk a, 1970 khan IFS ka zom a, Manipur State-a pieng le seilien le chutaka inthoka Indian Foreign Service tling hmasa tak ka la ni phak tho a nih. Ka tarpu Darhmangpui ka tluk nawna ruok chu ama VLW a tling a, kei ka tling phak nawh.

Ei hril sap nuom tak, fakzongna tienga sirbi thar ei hung suot pei dan chanchin-ah lut inla. Eini rawi hi hrâm bul leh kum tin insuola zalen taka tu leh indawr buoi loa khawsak ngor ngor hi ei tum le nuom lei amani ding, ram roinrelna a hung inthlak hnung khomin sorkara kamdingna ding zonga intât lut tum hi ei vang em em niin a’n lang. Kum 1959-a D.M.College kan kai lai khan, ka hriet suol a ni naw chun, Imphala sorkar thoktu um sun chu Head Clerk kai phak Zokhuo chauh kha a ni chu tie! Vai rama lekha inchuk phak mi tlawmte um sun khan sorkar sin nekin Mission sin tieng an lut deuh vong a. Indopui Pahnina tawp hnungin mi iemani zatin Compounder (Pharmacist) an inchuk a. Kum 1951-a Pherzawl High School a hung ngir hnungin Compounder inchuk thei dinga qualification nei iemani zat suoka an inchuk hnung le Imphala kum 1958-a Adimjati Technical Institute-a Diploma in Civil, Electrical, Mechanical and Allied Engineering an hung tran le Pherzawl High School-a inthoka Matric tling an hung suok trak trak lai leh an intuok leiin a ruolin mi panga, Pherzawl High School suok mi pali-H.C.Jaikung, B. Thanghut, Hmangsunthruom & J.C.Chawka- an lut a, an hnung mi iemani zatin an hung zui bok a. Hieng hun lai bok hin mi iemani zatin VLW an zom bok a. Chuong Civil Engineers, Compounders, Nurses le VLWs hai le sikula zirtirtuhai le Mission-a thoktuhai chu an nih fakzongna sirbi thar hung remtuhai chuh.

Hmasawnna le a bebawm
Hmasawnna hrim hrimin thil thra a hung intlun ruolin sawsaitiin thil thra loa a ngai tam tak a hung fen sa ve a, chu chu pumpel thei a ni nawh. Mania sorkara fakzongna hnar neituhai chu mi inza an phur ruolin an laka mi beisei khom a lo insang leiin, mani hlaw chauh ringa khawsa ta dingin dem kai, mi kom le tiksie ni hlaw a olsam a. Hi lei hin kut tling lo thila inhnel pha thei a ni a; chuonga an lo inhnelna ra dongtu, kohran mihai chenin an thilthaw chu ngaizam le ngainathiem a hung ni pha kawrapson chirdumah ei lut diel hlak a. Hi ngirhmuna ei intal buoi tran mek laiin kum 1983 khan Manipur chu District thar tam tak le Sub-Divisions-a thre a hung ni a, Tipaimukh Sub-Division khom a hung pieng a, Parbung chu hmunpuiah a hung um a. Development project hrang hrang le Sub-Divisional hmunpui relna dingin hmun dang ang bokin sum tam tak Tipaimukh Bielah a luong lut a, chu chu inhâkin tu chen hin ei la konkawpui a nih. Hieng hun laia Parbung Biel nghaktuhai laia pakhat chu Darhmangpui kha a ni ve a, ni tam zan tam daih chanchin hril ding a nei ti ka hriet.

Khang lai hun, hmasawnna lampui ei hung hraw tran ruola kha hmaa ei khawtlanga ei la hriet ngai lo hlemhletna, inrui thei, zauthauna, sum thăpa lekha indeng le thil thra lo chi hrang hrangin a mi hung chim tran dan le a ra suokhai le a kakhawk pei danhai hi chik taka sui a, ei tluk sietna san bi chieng a, kong hrang hranga ei hung insiem thrat dan ding duong suok a trul takzet tah ti a hre naw ei um ka ring nawh. Pherzawl High School hmangin hmasawnna kalbi ei suot a, ei hung inthrang duok duok a. Sienkhom, eini kut ngeiin Pherzawl High School chauh khom ni lo, ei High School danghai po po khom ei sukching vong a, siksikrieu inhramna bûkah ei inchangtir vong a nih.

Darhmangpui darthlalangah
Darhmangpui kha var-invet le invet var, Sura-2 ti hming chawi thei khopa chanchin hau le mi hriet hlaw, ei khawvel hluia inthoka khawvel thara ei chuong lut hun laia mi suknui rawn tak ni thei hiel ding a ni leiin, a chanchin hre taphotin tlawmngaia hung ziek ding le chuong an thil ziekhai le khang lai huna ei khawvel inlumlet dan chik taka suina le thlirna thu chu lekhabu changkang taka buotsai tum a ni a, a ngainatuhai le ruol thrahai tlawmngaina zarin ei puitling ngei khom ei beisei. Hi le inzoma a chanchin mani hriet dan ang seng, ramri ieng khom khang loa tlang taka hung ziek dinga fielna le ngenna chu chanchinbu le website hrang hrangah la hung insuo ning a tih. Hi artikul tiemtu taphotin fielna chu hmu taah inngai ei tiu. Ei tum tak chu Darhmangpui darthlalangah ama hmel le a chengna khawvel hmelhmang innui dar dar puma thlir tlang a nih.

A kharna dingin thil pakhat hang zep sa inla. Darhmangpui kha Baibul tiem ngai mang lo a ni laiin Delhi Version hi a lawm a, a tiem tlut tlut hlak a ni awm. Trum khat kan inhmuin tiem le hriet inhoi a ti thu a mi hril malamin 1 Korinth 7:9, “hur nekin innei a thra lem” tia phok taka BSI Version-a an inlet, DV-a “châkna sahâla hlieua um nêkin innei a thra lem” tia kan inlet hi thra a ti bek bek thu a mi hril chu tie! Chu chun thu tam tak a fûn.

(June 6, 2014, Delhi)

###

No comments :