Trong hi ei kalchar hlimthla, ni tina ei khawsakna khawvelin a hring suok a nih. A sertu le hmangtuhai nunphung le an khawsakna hmun le hma hriet chieng loin an trong thiem tak tak thei a ni nawh. Tu hnam trong khom an fiemthu thaw innuipui hak hak theitu chun an mizie le nunphung a hriet chieng thawkkhat hle tina a nih. Thingtlang nun le khawsakna hre loin an thu le hlahai inhnikpui tak tak thei a ni nawh. Chemtattepu tienami amanih, Sura amanih Samdal amanih chanchin hre loin hieng ‘a kaikuongpa, mi surbur, sam ang zal’ ti tronglamkei dam hi hriet thiem ngaina a um nawh. Chuleiin, thu mal le trongkam hrang hrang hung insiem dan Lesson iemani zat ei bi tlang ding buotsai ei tum a nih.
Sa le Va
Mihriem vai ngam ran (domesticated animal) hi ransa ei ti a, ei vai ngam ni lo, rama chêng ruok chu ramsa ei ti thung. Rannung ei ti ruok chun kea lawn, kut le kea bokvâk, thlaa vuong le tuia chêng hringna neia khom a lien deuhai hi a kawk. Thilhring ei ti ruok chun Saptronga ‘insect’ ei ti hi a kawk deu tak. Entirnan, phaivang, khâu, thokâng, invot, sephung etc tihai hi thilhring an nih. Nungcha ei ti ruok chun hringna nei po po, a chîn a lien a kawk vong.
Thla neia vuong, hmul nei chi chu ‘Va’ (feathered animals) ei ti a, chu root word chu ringsana hmangin vate hrang hrang hming ei phuok ta pei a nih. Entirnan, vaki, vahui, vaber, vakul, vabawngchal, vapuol, vahrit, varung, vahrihaw le a dg dg. Ei vai ngam chi ruok chu dannaranin ‘ar’ ei ti thung. Rama chêng, âr ang ang pakhat chu ‘va’ ti loin ‘ram-âr’ (jungle fowl) an tih. Ar ang tho pakhat dang chu ‘vahrit’ (peasant) an ti nawk si. Chun, ârâwn (peacock) khom hi rama tla ni loin mi vai an hmu hmasa ni ngei a ta, âr hmingin an ko ve tlat thung a nih. Chuongang bokin âr lien chi, ‘turkey’ an ti hi ‘saiâr’ (sai+âr) an tih. Mihriem vai chi, ‘Va’ tia ko ‘varak’ dam hi an vai ngam hmaa a hming an phuok a ni leia ‘va’ ti hming a put khom a ni el thei.
Bâk
Thla neia vuong ve si, ‘va’ khom ni lo, ‘ar’ khom ni lo pakhat chu ‘bâk’ (bat) an tih. Pipu tienamia chungleng le hnuoileng an indo lai chun bâk hin a chan thra lem nia a hriet, a hratna tieng tieng pakaiin a’n son kuol sĕn a. Chungleng tieng chan a thra leh, “Vate ka ni ve a, thla ka nei a, ka vuong thei” tiin chungleng tieng a pakai a. Hnuoileng chan a thrat laiin, “Mazu ang ka ni a, hâ khom ka nei” tiin hnuoileng tieng a thrang a. Chuonga a kar ton lai le hnuoileng tienga a um lai chun chungleng tiengin hnena an hung inchang ta si a. A’n zak pheng chu suna fak zonghai trin hnung, zana fak zonghai hung suok hma si, thimbuta hin a leng suok ve ngam chauh hlak a. Chutaka inthok chun a hun loa leng hi ‘Bak se leng hun’ an ti tah a nih. Tu laka khom a to ta naw leiin, to lo taka leng ve tekhinan an hmang tah a nih. Chun, a khaw tieng tieng khom hming thrat nuom a, a lengnahai kuomah mi dang dem a, a demhai kuomah a leng pha leh a lengna hmasakhai dem nawk hrilnain tronglamkei a suok a, chu chu ‘zum le zuor intuo’ an tih.
Ar-in trongkam a hringhai
Tuta trum chu ei ran vâia a ser laia a mei ang pakhat ÂR le inzoma trongkam ei hung ser threnkhat ei sui ding a nih. Inthawina chi hrang hranga ran an lo hmang tlanglawn tak khom a nih. Kristien sakhuo a hung lut hmaa Senvon khawtlang ta dinga sakhawhmmang an thaw changa an khawser sunga khaw sunga an khuong nawna dinga âr an thak khawmna le an inthawi changa an bawlhmun chu a hmingah Arthakzawl/Arthatzawl an tih. Hi hmun hi kum 1926-a NEIGM Presbytery an hmang trumin Hmar ti lo hnam dang poin Mission buoina ding thurûk an phierna hmun a ni a, a kum nawk June 1927 khan khawhrawngin a sawi chim vong a. January 24, 1986-a ka sir hnungin, “Arthatzawl Pawlitiks le Mission Buoina” ti ka ziek a, pawlitiks trongkam thar ‘Arthatzawl pawlitiks’ ti hih a pieng pha a nih.
A tira ei hril lang zok tah ang khan, pipu nunah âr hin hmun a hluo rawn êm êm a, inthawina hmangruoa an hmang tlanglawn tak a nih. Mi an thi chângin mithi khaw lampui zongpuitu dingin ran an that hlak a, ranpui that thei naw hai khoma âr bêk that ngei ngei an tum hlak. An ar that chu sumphuk sak tieng sirah an naw leh in sung panthlang suor hmorah a sukin an khai hlak a, chu chu arsuktul an tih. "Arsuktul khom hlaw zo loa an vui liem a nih" ei ti chun retheia khom a mong khawn nghak tina a nih. ‘Arte lubawk/ar hmai bo khom hlaw zo lo’ ti leh an ang. Tu ngaisak le hriet hlaw loa thi hi ‘arte thia thi’ an tih.
Khaw thar an kai dingin arkhong an pâi a, an hmun ena khan ârkhong chu an hang insuo a, hnuoi a thâi a, a khuong chun hmun hrisel, chêngna tlakin an ngai hlak. A khuong naw ruok chun hmun dang an zong pei el a nih. Chu taka inthok chun ‘ar lam zong’ ti tronglamkei hi a hung pieng a nih. “Ama hi ar lam zonga kan hmang a nih” ei ti chun sulsutu a nizie ei hrilna a nih.
Chun, ar hi sana an nei hma chun khaw tin sanapui, hun inkhina an nih. Zana hin dannaranin a ruolin voi nga an khuong a, chuonghai chu (1) lenghnot suok, (2) zanril arkhuong, (3) khuong hmasa, (4) khuong hnina, (5) khawvar arkhuong, an tih. Khuong hmasa tak hi tlangval nunghak lenghai trîn hun hriltua an ngai leiin ‘Lenghnotsuok’ an tih. Lenghnotsuok âr an hung khuong pha leh pa bengvar chin chun trîn zai an rêl hlak.
Âr hi a tehruoi lai annia inthoka vathru ruol vel, mani inenkol thei tawka an hung leikâng hma chen hi arbawmah an khum hlak a, chu zoah a puitling chin an siena ârrîl-ah an sie chau hlak a nih. Ârrîl (fowl house) le âr rîl (intestines) hi a lam dan an ang char leiin ngai buoi le ngai suol thei tak a nih. Dannaranin, ârrîl hi sumphuk, in zuk lut dinga panthlang tieng pangah bawl a ni hlak a, ar lawn kaina dingin ruo amani thing, an sirbi ding an tukrek thliei chu an daw a, chu chu âr leilak an tih. Chuongang deua ramhnuoia ruom amanih rawl, him taka hraw theina dinga leilak an daw fawm hlak chu ‘âr leilak’ an tih.
Sunnithlak tuolah chênghai sien khom ni a tla a, an thim ding pha ârrîl an pan hlak a. Âr an inlawi hun tak hi thla lir zana thla a hung suok hun a ni leiin thla lir (full moon) hi a ‘âr kai zan/ ar kai deng zan’ an tih. Chu umzie chu, ar an inlawi ruola an rîla an lût laia thla hung suok, varin a zuk dêng/khaw/sun zan tina a nih.
Arla hin intui thei ding a ni pha leh zawl thei an ni tah ti puongin, inhrâm dan chi dang deu hlekin an kawdâk leu leu hlak a, chu umzie chu an inlaw tran amanih, nuhmei ni sien a thûr tran tah, tina a nih. Ar inlaw kawdâk hi English-a ‘mating call’ an ti hi a nih. Chu hnunga chun a chalin a zâwl a, tui a hung pai ta hlak a nih. Âr inzawl sung hi a tawi êm leiin thil sawtnawte hrilna dingin ‘âr indi/inzawl chen chauh/lek’ ti trongkam hi a hung suok a nih.
Âr chun tui a hung nei a, a nei ding zât a nei zo chun op kêu tumin a buah fak le dawn khom zong loin a tui kêu hma khat a op khum a. Thlasika lem chu a kêu intak bik leiin chêr rak khopin an op hlak. Tui op lai chun arpui chu a zâng leiin thil rik lo, ring nêka zâng hrilna dingin, ‘âr op chawi/dom ang el’ ti hi a hung suok a nih. Chu nêka uora hrilna chu patchâwn dom ang, boruok chawi ang el ti dâm hi a nih. Chuongang deua thil tlawmte, uor taka hrilna chu ‘âr chil zât, âr bu zât, arla tui zât etc ti a ni pei.
Âr mizie le nungchanga inthokin trongkam tam tak a pieng a, chuong laia a thren chau chu hang tar lang inla. Âr hin intît hi an trì a, an trìzie an mitah a’n lang a, rawl tri takin an intrik diel diel hlak a. Chu âr intît hmu thlaphang hmel le mitmeng chu ‘mit âr-intra’ an tih. ‘Ar intît hmu ang el’ ti le ‘a mit a âr-intrà’ ti chu thil thuhmun hrilna a nih. Thlabâr taka um hrilna dang chu ‘ar mu thrâm threl ang’ ti a nih.
Insîm/meng dier dier amanih, mit insîm tak tak si lo hi ‘arpui mit meng/insîm’ an tih. "A mi hmu naw ka sawna chu arpui mit sîm/meng a thaw a, a mi lo en rûk zing annawm ie" an ti thei. Chun, mihriem ngirhmun inchen deu thrâm amanih, annawleh ngaidan inlungrual thrâma um hi ‘arpui mei ang’ an tih. Inchen, inruol thrâm tina a nih.
Âr-in batieng amanih leikhawra um thil a chuk a, chûhel taluo leia ama le ama an letkhup hi ‘âr tieng leikhup’ ti a na, chu chu duâm le huomhap taluo leia thil baw buok amanih le mani ta dinga harsatna siem hrilna trongkamin an hmang. Chun, var kherek, dawha thûr hmang chîng mi, var vervêk le verther mi hi ‘âr triel var’ an tih. "Ama hi chu a âr triel vara var a na, pawlngei a harsa" an ti hlak.
Hmang tlak lo, porche le tirdakuma siem hi ‘âr chuk tlak loa insiem’ an tih. "Ar chuk tlak lo khopin an inhrilsiet a, ana chu ruol thra awm takin an inpawl nawk si a!" an ti thei. Thu uorna a nih. Chuongang boka thil awm naw taluo, awium lo, khel muhlum mi hril thu hrilna dingin ‘âr ha trim’ an hmang a, "A thil hrilhai chu âr khomin hre hai sien an ha trim a tih" ei ti hlak. Chun, mi hmangna bo, sor tlak lo hrilnain, ‘âr vêng ding khoma tlâk lo’ ti an hmang a, "Ama hi chu ar vênga hmang ding khomin a tlak nawh" ei ti bok hlak. Mi thatho lo, zoi deua châng mi hi "Ar thla tliek" leh ei tekhi hlak.
Archal/khong an insuol a, hnena changtuin in chung sîp amanih le hmun insang deuah inchawm kai a, a tlawm lem a khuongkhum hlak hi ‘archal chan chang lai’ (hnetu ni lai hun) an tih. Chutaka inthok pei chun, ‘khuong khum’ ti trongkam, hnuoisie, hnesaw le diriem taka trong khum tina hi an hung ser ta pei a nih. Phuok sa pei inla chu, ‘archal hlado insam lai’ amanih, archal bawhla insam lai. khomti thei ni bok a tih. Mawi le mawi lo khom thlu loa rawl tawpa hla sak amanih khek hi ‘ar mit trĕ (ter) khuong’ an tih.Trongkam hluihai hi ei ngirhmun thar le inmila phuok sap le hmang danglam pei ding a nih.
Tienamia chun, arpui hin nene a hau a, a sem a sem leh ama ta ding khom um ta loin an sem kawt dêr a, chuleiin nene nei loa um niin an hril a. Thil phal taluoa insem fai thrak hi ‘arpui nêne sem ang’ an tih. Hril dan danga chu, ranhai kawla nene an sem laiin arpui hin nene sawm a ngên a, a umna ding an hang en leh an dai naw taluo leiin an pek naw a, tu chena nene la nei lo a nih an ti bok. Chutaka inthok chun huomhap taka thil ngên leia chân pha ta vong hi ‘ârpui nêne ngên ang" an ti bok.
Tienami le inzom bok, tronglamkei hung suok chu ‘arpui lungngai, sanghar lunglawm’ ti hih a nih. An ti annawm, Thlanrokpa khuongchawi lai chun mani bitum ding seng an insem a, sanghar bitum dingin vok an ruot a. A huphur em em a, “Nghara, nang i bitum ding chu vok aw” an ti khomin, a hre naw ang elin, “Ar maw?” a ti hlak a. A hnung chun âr an inbitumtir tak tak ta a. Sanghar chu a lawm bek bek a, âr ruok chu a lungngai bek bek thung a. Chutaka inthok chun hi trongkam hi a pieng a nih. Threnkhat ta dinga lawmna a ni laia threnkhat ta dinga lungngaina a nizie hrilna trongkam a nih.
Ran dang ang ni loin âr hin a sulhnu suikîr thei ta lo a na, a tlatna huong khela fepui chun an hmang nghal annawleh mi inaha a ngam nghal el a. Chun, a mit a thrat naw leiin thima chu a bo nghal a, a panna tieng bik re loin a pawng invak ringot a, chuleiin zong hmu a harsa êm êm. Chuong lei chun, ar khaw thim dâi, ar bo zong ang, ar ang vai le ar ang ngam tihai hi a hung suok a nih. Zalenna nei lo, ieng khom thaw thei lo le che châng thei loa um hi ‘ar thla khirh’ leh an tekhi bok a. ‘Âr thla khir vawrh’ chu chechâng thei loa an tla thûm dot hlak leiin chuongang ngirhmun hrilna trongkam chun an hmang bok. Chun, thli hrâtin mi pai chon chona a mût lêng hi ‘âr thli mût ang" an ti bok.
A hmaa ar-rîl ei hril ang deua a thu mal inang chie, kawk danglam dai nei threnkhat a um a. Chuong laia pahni chauh chu hang tar lang inla. Är-ong tia a pheia lam chun thing chi khat, a hna thingpui hna ang deu, inbuk hlâpa um, a ra hmin chu chithlum mum chin chi anga inmum piel, a thren a vâr, a thren a eng, a thlum miet a na, vate-in an du êm êm a, changthleng kamna dinga hûm dinga thra a nih. Âr-ong, tia ‘ong’ ti lai lam sang a ni ruok chun ârin bu a fak, a or tienga a paina bawm (orbawm) tina a ni dai thung. Chuongang bokin âr ké chu âr ngalru le a kebawr (fowl’s leg & claws) tina a na, ‘ârke’ dang chu zawngtra tuvû zoa a ra hung inbawk trak (the pendulous clusters of young zawngtra pods) hi a nih.
Ziek ding la tam hle sien khom tuta truma ding chun hun tawk phot sien. A tlangkawmna dingin Saphaiin ‘âr’ an hmang ve dan tlawmte hang tarlang inla. Nuhmei hi âr leh an tekhi hlak leiin nuhmei ruol chauh fe khawmna party hi ‘hen-party’ an ta, pasal ruol fe khawm ruok chu sazuk leh intekhiin ‘Stag-Party’ an ti a, a lamtawiin ‘Stag’ ti chauh an hmang hlak. Chun, âr hmûr inzum dâka thil an chuk zau zau ang le nuhmei hmûr pilipin an pasalhai an chuk zot zot hi an tekhi a. Chuonga chuk hrep tuok pasalhai chu henpecked husband (hen=arpui, peck=chuk) an tih. Eini ruok chun chu nêka ngirhmun inhnuoi, chuk tuor mei mei ni lo, âr-in hnuoi a thai anga a thai hrep le a bawia a’n tangtir ni-a ei ngai chu ‘THAI-BAWI’ ei tih. A ieng am i nuom lem?
(February 4, 2015, Delhi)
###
No comments :
Post a Comment