Search


Nov 18, 2015

Ni Inchik Tlak


Make today worth remembering.
- Zig Ziglar

Kum 2015-a ka personal diary-a ni inchik tlak laia mi chuh November 8, 2015 Pathienni kha a nih. Thil pathum a tlung a. 1. Bihar Assembly inthlangah BJP/RSS bawngpui a tlawm. 2. Kawlram inthlangpuiah mipuiin iunifawm hak pawl an let thal rum. 3. Delhi tlangah HCFD Thralaihaiin 4 NE Choral Competition-ah nopui (a zawnin) voi thumna an dom. Hieng thil tlunghai hi mellung poimaw an nizie a bat batin ei hung hril ding a nih.

Bihari Vs Bahari
Indian history inchuk ding chun Bihar thrang loa inchuk thei a ni nawh. A thra a sie-in hmingthangna a nei a. Tienlai chun Bihar hi Magadha ti a ni a, kum 1000 chuong zet India rama thuneina, thiemna le kalchar hnarpui a nih. Hi Magadha lalram hnuoia hin a hun laia khawvela lien tak Mauryan Empire (322-185 BC) le ‘Golden History of India’ tia an ko hiel Gupta Dynasty (320-550 AD) ti dam kha a hung suok a, an khawpui Pataliputra (tu laia Patna tia ko) chu iengkimah Indian sivilaizeson buzawl a nih. India sorkarin a ram aiawa ngir dinga suoi a hmang chu Vaishali-a Ashoka Pillar sipa sakeibaknei pali, sim le hmar, sak le thlang nghaa chuonghai lim a nih. Hi thu ka ziek laia in tinah mei sit a, rawpuok an raw dur dur khom hi an lal Ram le a nuhmei Sita-in an lalna hluo nawk dinga Patnaa an hung lut truma in tinah anni lawm lutna dinga mei an lo indet champha, a hnunga ‘Diwali’ tia an hung hmang pei chu a nih.

Tu kum June-a inthok khan Patnaa inthoka 120 km-a hla, Kesaria-ah khawvela tempul lien tak ding Ram tempul chu cheng vaibelsie zanga sèng hisapin an bawl tran a, an zo pha chu a dung 4.5 km le a khang 2.3 km le meter 650 vela insang, ram acre 200-a lien chunga inthrut ding a nih. Tuithraphaiah inthrut ding ni inla, a ruom a hluo sip deuh hnŭr ding a nih.

Magadha lalrama inthok hin Buddhism sakhuoin zung keiin Asia ram po po deuthawah inzam darin hmun a khuor a. An university hmingthang, kum zabi pangana laia intran tah le kum 1167-1209 inkara tlu se tah Nalanda University chu khawvelin university a hriet hmasa tak a nih. Kum 2010 khan indin thar nawk dingin Indian Parliament chun Bill an passed a. Dollar tlukledingawn seng dingin China, India, Japan le Singapore le East Asia ram tina sorkar inthuruolin an indin thar a, kum 2014 September 1 khan inchuklai 15 chauh leh Chancellor Nobel Laureate Amartya Sen enkolna hnuoiah First Session an tran a nih. Hi University thar hi Nalanda bul Raigir-ah acre 443-a lien hmuna an bawl a na, khawvela university lien tak ni dinga duong a nih. Bihar Chief Minister ni lai Nitish Kumar invet chilh le a tira an duong anga fe loa Hindu kulmut ruol kuta Modi inrawina hnuoia BJP sorkarin khal lut an tum leia Amartya Sen khom June 2015-a inban hiel a nih.

Kum 2014 Parliament inthlanga BJP sorkarin rorelna an hung laka inthok khan India khawtlangah siksawina nasa tak a hung um tran a. Hindu kulmuthaiin kum sang tam an lo nghak făn, an ta dinga hun thim (Kali Yuka) chu bo a, khawfing hung chat a, zalenna ram, an Pathiena an ngai Ram inlalna hun (Ram Rajya) chu hung tlung tran dinga ring pawl an um a. Chuonghai chun, a hung tlung hmaa Hindu sakhuo hnuoia mi a tam thei ang tak hui lut dinga thrang lak chu an rongbawlna dingah an ngai a. Chu rongbawlna le an pawlisi, inpuia lawmlutna ‘ghar wabsi’ hi zai khata luong an nih. Kristien intihaiin Isu hung nawk hmaa mi a tam thei ang tak ringtua lak lut ei tum ang char hi a nih. Chu char chu Muslimhai pawlisi a ni bok. A khikhawk.

A ieng khom chu ni sien, tuta Bihar-a inthlang nuhnung taka khan Bharatiya Janata Party (BJP) le an sangawi zawnpui Rashtriya Swayamsevak Sangh (RSS) le Hindutva hai chun Bihar pawlitiks-ah hemfung hrang hrang thlakin, chi hrang hrang inkarah inrem nawna chi tuin, bawng that le a sa fak thuah Hinduhai lungnona cho suok tumin thrang an lak a; an ram thruoitu hlunhai chu tham lo le nomna taka trong chè khumin, nuizat bûrah an siem a. Delhi inthlangah an kâwt deuthaw leiin an thruoitu, feet 5.7 chauha insang, sienkhom zawng lien chi chimpanzee ang topa awm bawr lien 56 inches nei chu an hung hmathe a, a ban vaina tieng tieng inkaw hok hok dingin an ring a nih. Sienkhom, awm bawr liena nor kuok chi a ni si nawh.

A ni takluo a. Terminator film-a chang dingin Arnold Swarzeneggar chun kum nga sung awm bawr suklienna dingin trening a lak a, inches 39-a inthokin inches 59-ah a suklien a; ‘Rambo’ a chang Silvestor Stallone chun inches 50-in a suklien thei chauh a nih. Special body building training khom nei si loa inches 56-a lien awm bawr nei chu suongum tak a nih. Chuong chu a ni laiin, Congress Party thruoitu Rahul Gandhi hlak chun a pawlitiks awm bawr inches 56-a lien chu inches 5.6 chauha inthêpa a la siem ding thuin a lo vau sèn bakah Telecommunication Minister hlui, Congress thruoitu pakhat Kapil Sibalin hla el, “The 56-inch chest, value of rupee at 58 against a dollar; where has that chest gone and where has the rupee gone?” tiin a lo phuok bok. Nasa chu ei nasa! Sibalin a zuk ĕuna tak chu, “India cheng 58-in dollar khat a hen chauh si chun, awm bawr lien daw-in trangkaina iem a nei a?” a tina a nih. Pawlitisianhai fiemthu hi a namei nawh. An vun să dan khom. Leviathan ang vong an nih (Job 41).

Chu awm bawr chu san puomin daw sien khom, November 8-a inthlang rizal a hung suok zet khan chuh balun inthla thep ang duk a nih! A khingpuihai, dol zora zor dinga a eselhai khan seat 234-ah seat 178 (80 RJD, 71 JDU, INC 27) an hmu laiin BJP-in seat 53 chauh a hmu phak trawk a nih. Delhi-a Kejriwal le a pawlhaiin an soisak nekin zieum deuh sien khom Bihar simkhawlei inhning hin sorkar ngir lai le an sangawi zawnpuihai ngirhmun a sawi siet nasa lem el thei. Ieng leia bawngpui hi inbu hlak am a na? Ramsiel inbu ei hriet hlak am? Pasalthra ramsuokin rî an suksiet hlak am a ni? Ieng leiin am mi fak le dawn thuah thu nei tumin, ei fak le dawn ang chauh fa le dawn dingin nor lui ei tum ding? Ieng leia kum zabi sawhni pakhatnaa chuong lut ta si a, kum za tam liem taa khawsahai ngirhmunah kir nawk ei tum ding? Lawi sa fak thienga ngaia bawng sa fak thieng loa ngaitu sakhuo le a thuring chu mawlna khur inthima inthoka tro a ni nuom. Sakhuo thiltum chu zalenna a nih. Chu kal zawnga inchuktirna hrim hrim le inkhuokhirna dan zam chu sakhaw letling a nih.

Kawlram inthlangpui
Kawlram ei ti hih kha hmaa ‘Burma’ tia Kumpinu sorkarin an ko le ei hmangpui, kum 8. 8.1988-a sipaiin sorkarna an laka inthoka ‘Myanmar’ tia an thlak, ei pansakhai an nih. Burma hi rambung 14, Province 7 le State 7-in an thre a, phaimi chengna po hi Province an ti a, a chenghai chu Kawlmi tiin ei ko a; tlangmi hnam chi hrang hranghai chengna po chu State tiin an ko thung. Manipura cheng phaimi Hindu Meitei ei tihai le Buddhist sakhaw zuitu Kawlmi an tihai hi a kawk thuhmun a nih. Tlangmihaiin Meitei ei inti naw ang bokin anni tlangmihai khomin Kawlmi (Burmese/Myanmarese) an inti ngai nawh.

Hi ram hin kum 1948 khan zalenna a hmu a. Kum 14 sung, Prime Minister U Nu thruoina hnuoiah dimokrasi thuthlung hmangin rorelna an kengkaw a. Kum 1962 March khan General Ne Win chun sipai tha hratna hmangin rorelna a lakpek a. Kum 25 sung a hrĕk hnung le khawvela ram hnufuol laia khom a mongtola a siem hnungin, Rangoon-a ka um lai, July 23, 1988 khan dimokrasi hnuoia rorelna inhlan nawk dingin an hnuk dok a. Hi taka inthoka sipaiin 8.8.88-a thu neina an lak chen khan chawl loin mipuiin ni tinin dimokrasi ngĕnin lam an hraw a. Chu hun chu remchanga lain, ram danga lo cheng tah, Burma rama an hung kir an phal ta lo mi tam tak chu an hung kir nawk a. Chuonghai laia pakhat chu a ramin Hnampaa an nei General Aungsan naunu Aungsan Su Kyi a nih. Chuong lai chun Prime Minister hmasa tak U Nu kha a la dam a, pafa anga inen kan ni leiin thil fe le hung le hma lak pei dan ding hrilin kan tiiti tlang hlak a. Ama thu ni loa Ne Win-in sipai hratna hmanga a Prime Minister nina a’n chù thlakpek a ni leiin, Dan anga Prime Minister nina chel zingtu-ah a’n ngai a, dan ang chun a nina chin a um hrim a nih. Hi ngirhmun an pal lai hi remchanga la a, Interim Government indin a, sorkar hrang hrang pompuina (recognition) la a, lungruol taka mi pakhat thruoina hnuoia hma la dinga rotna chu anni pawl hrang hrang inkara inkhuongruol nawna leia an nghak khawthim leiin, hun thimin a hung nang nawk tah niin a’n lang. Tling thuok sia tling si lo hin beidong a sukna zuol.

Kawlmihai hin puithuna (superstition) hi an lak ursun khop el a. Nambar khom hin vangneina le vangduoina phur dingin an ring a. Ne Win kha kum 90 chen a dam theina ding chun an tangka note-ah nambar vangneia an ngai nambar 9 chuongna siem dinga thurawn an pek leiin Rangoon-a ka um lai, kum 1987 khan khawvelin an la thaw ngai lo 45 Kyat Note (4+5=9) le 90 Kyat Note a hung suok a, a rama umhai chun thil chinchang ei hriet sa a ni leiin, makti ena khom ei en nawh. December 5, 2002-a a thi khan Ne Win kha kum 91 a nih. A hnunga thuneina hung chalaitu (1992-2011) General Than Shwe, kum 2003-a thi tah khom kha Ne Win nek hmana zuolkai lema an hril a ni a, a vangneina nambara a ngai chu 11 a nih. An khawpui Rangoon-a inthoka Naypyidaw-a son dinga khawpui thar an bawl hun le kum 2005-a sorkar ofis an son ni le hun kha astrologer-hai thurawn ang chara a thaw niin an hril.

Rangoon-a ka um laia sipaiin rorelna an hung lak ni kha August 8, 1988 a ni a, mit ngeia hmutu ka nih. Hi ni 8.8.88 (ni riet, thla riet, sawmriet pariet) hi Burmaa mipui zalenna suoltuhai chun an movement intranna ni-ah ngaiin, kum tinin hmun tinah an inser hlak a. Delhi tlanga khom buoi leia raltlan pawl um khawm rawnna Janakpuri-ah kum tin khŭn takin an inser hlak a, kum iemani zat zet kei khom kum tin ka va thrang hlak. Kum 1990 May 27 (2+7=9) Inthlangpui an nei khan Aungsan Suu Kyi thruoi National League for Democracy (NLD) chu an hrat lor lak a, sienkhom sipai sorkarin rorelna fung an chelh a phalpek naw a, Suu Kyi khom ama inah suok thei loin kum 21 lai an hrĕn tang a ni khah. Kha truma thlang tling an MP le Minister-a ruot iemani zat zet, Delhi tlanga khawsahai leh 8.8.88 inser ni-a hin kan inhmu khawm hlak a nih.

Kawlrama mipui roinrelna suol suok dinga hma laknaa hin a kûl a tâia thrang la ve ka ni lei le sipai rorelna hnuoia sir dea an um dan a hmun ngeia hmu chiengtu ka ni ve leiin an ngirhmun hi ka’n voipui a, sansuoka an um ni ding hi ka Tlumte thlir a. Kum 25 liem taa 1990 January 26-a Rangoon ka suoksan dingin, “Dimokrasi ei hmu pha leh ka la hung kan nawk ding cheu a nih. Ei hmu hma chun hung let ta naw ningah” tia inthlana chibai ka buk tam takin muol an mi liemsan ta a, a tam lem ruok chu an la dam a. Dimokrasi khuoizu hnîng hung far thla mek, khop taka lo dawn dinga bau kaa lo inchăn tah, a hung far thla tawm trĕpa a dawt sipaiin an her chătpek peihai ngirhmun le zalenna rama chenghai vangnei dan inthlauzie dam hi ei ngaituo hlak chun, ei vangneina hi hmangsuol lo a, thil thra thawna remchanga hmang a, ni tina lawm puma thil thra thaw ding ei lo nih. Sienkhom, silai chawi pawl solfa vaina hnuoiah ei kŭn si. Ei mawlcho taluo lei a ni, annawleh ei dawikawlok lei? Ei sakei khawi ngamhai hi an bawmah ei khum a ngai.

November 8, 2015 ni kher khera Kawlrama inthlangpui an nei hi lungrilin ka lawmpui a, zangkhuo a bungbu takzet tah ding nia ka ngai leiin ka hlim. Ka beisei ang hrimin NLD chun hnèna ropui a chang nawk phot chu a nih. Iengtin am an khawvel a hung inher pei ruok chu ei la hriet nawh. Chuong chu a ni laiin, silai chawi pawlin an hriet makmaw ding chu hi hi a nih: Ballot box hmanga zalen taka mipuiin ditthlangna an hmang theina hmuna naw chu rorelna indik le fel khawvelin a la duong suok nawh, ti hih. Hi neka thra ei duong suok a ni chun, khawvel thar le mihriem thara ei leng hun ni dinga ring pawl an um. Chuonghai laia pakhat, Francis Fukuyama chun ‘The End of History and the Last Man’ (1992) a ziek hiel a ni khah! Hi lekhabu hi an tlangzar ni khan London-ah ka’n chawk a, ka tiem mol mol nghal a, ngaituo a suksei khop el. Silai chawi pawlin silai piellunga mipui thapui insuo theina ballot box an nuom nuoma an mi holpek ei phal el dam hi chuh, inngaituo non a trûl takzet. Chuong naw chun dimokrasi thuthlung hnuoia ditthlangna ei nei hin kawk nei ngai naw nih. Sipai neksawrna hnuoia intang Kawlram mipuihai nekin ei ngirhmun a danglamna a um nawh. Tho har a hun.

NE Choir Competition
Kum 1970-a umhmun nghet khuor dinga Delhi tlanga ka chuong lut lai khan, Zo hnathlak chu kutpar thlieka tiem khop chauh ei nih. Nghatna tieng tieng vai tlimpui hmel naw chu hmu ding a vâng. Hmar sak ram tlangmi hmel ei hmu hrim hrim chun piengpui unau angin ei en nghal vong a nih. Beidongin ka batchmate-hai lai fiemthuin, “Delhi hi kan pi le puhai khawpui hlui, kul le in ropui, Red Fort le Agra-a Taj Mahal hai chen hi anni bawl vong a nih. Mughal ei tihai kha Mongol, Mongolian thlaa mi an na, thlatu bul thuhmun vong kan nih. Delhi-a ka hung hi kan pi le puhai inlalna rama hung kir nawk ka na, mikhuol ni loin a chongpu ka nih. Hi taka hmun nghet khuor dingin kan mihai an la hung chim thla ding a nih” tiin ka uongkhum hlak a. Mak an mi ti thei khop el. Fiemthu chu lei chawina um nghal lo.

Kum 45 hnungah, hi lekha ka ziek huna ruok hin chu India hmarsaka inthoka hung tlangmihai, abikin Churachandpur Biela inthoka hung ringot khom, a sîng zawnga tiem khop ei um tah. Welfare Association le Fellowship hrang hranga inthre darin, veng hrang hrangah in le lo indinin, Delhi map-ah ei lo chuong ve tah a nih. Delhi tlang hi ei mikhuolna ram a ni nawh. A chongpu bul laia mi ei nih. Kaw thar suotin, hmun nghet indinin, ei pung tuol tuol ding a nih. Chu chu ei ring Pathien ditzawng le lawmzawng khom ni ngei a tih.

Hmar Christian Fellowship, Delhi hnuoia khom member sang chuong ei um ta a, Hmar khawvela biek in pakhata thralai inlawi tamna tak a hung ni tah. Pathien lunginsietna zarin, Vaihai laia HCFD rongbawlna khomin ra hlimum insuo peiin, Zoram khawvela Vaihai laia rongbawltuhai laia malsawmna dong rawn tak a ni ring a um. Chu malsawmna fe pei chu dongin, kum 2012-a inthoka tran Northeast Choral Competition-a khom HCFD Thralaihaiin pakhatna a zawnin voi thum (2013, 2014, 2015) an lak tah a, sum fai nuoi kuo lawmmanin an hawn sa bok. Lawmman a voi thumna an dongna hi November 8, 2015, ni inchik tlak, mellung poimaw ei phunna ni a nih. Pathien malsawm tlak, inthuruolna ră a nih.

(November 13, 2015, Delhi)

###

No comments :