Search


Mar 11, 2017

Lungdit Thrèna Ram


Hmangai fe tahai ka thlirin,
Lung a mawlin, salung a zing.

- Pi Rosiem

March 8, 2017 Ningani, 0630 hrs. Zîng hmângin Saidana inthokin ka tupa Dr. Lal Dena’n a mi hung telefawn a. “Ei ruolpa Dr. Lalzakung chun zing 05:30 vel khan a mi lo fesan tah” ti thu a hung hril a. Sielmata um Lalzar B. Sinate ka hang biek nghal a, ruong bulah a lo inthrung hman der tah a, chanchin kimchangin a mi hung hril a. Kha hma daia inthoka lungphu inchawm ruol naw chang nei hlak a ni a, chu chu atrial fibrillation an ti a, a khailak/chatlak a um sawt met chun thisen fe lai inkhal leia thisen lampui inkhar amanih sukchep a um thei a, chu chun thisen fe le hung a khak buoi a, lungphu sukchauin a sukchawl a, mihriemin a thipui hlak a nih. Ka hriet phak china ringot khom daktor thiem a pan rawn hle a, sienkhom a san tak an hriet suok thei nawh. A tawpah, Mosie ramri khang kum thum zeta a pel hnungin, a van ram kotkhar hongtu le chatuon lawmnaa thruoi luttuin a hung thrang tah a nih.

Dr. Lalzakung kha rawi naupang le ruol thra inkop, ka piengpui unauhai nek khoma ka’n hnaipui le nĕl, intimna um loa thu tin thu tang ka hrilpui thei, mi tlawmte laia mi a nih. Pa zaidam, inngaitlawm, nunnem le ngilnei, lungril thienghlim le ditsaknaa sip, mi theida zawng le sietna ding hril le thaw ngai lo mi, Sam 1:1-3 hi ama chungthu inziekna ni phu hlie hlie mi a nih. Mi lungril hrat, thil man zung zung mi, hrietthiemna hau, lekhathiem, thu le hlaa inhnik, mawina chi hrang hrang hmu fie thei dinga sungril mit varna nei mi a nih. A pa thu a awi leiin damdawi tieng inchukin, Doctor of Medicine (MD) chen a zo a, a ram mihai lai thokin a thi ni chenin a kut a chawl nawh. Ama nuom thu chu ni sien, a’n hnikna tieng History amanih English Literature a thaw lem ka ring a, Competitive Exam tieng lungril a pek lem chun ihe loa IFS/IAS hmu ding a nih. Amiruokchu, anni hun lai khan technical line-a fehai kha ekzam an phal naw leiin ekzam thei loin a um a; khapna an hung hlip hnung khan technical line-a fehai hi a thaw thra lem lemah an hung thrang tah hman a nih.

D.M. College-a B.A Final ka thaw tran kum 1962 khan P.U.C (Science) a hung thaw a, Ngurdinglien hai rawi leh New Hostel-ah an um a, a siniar tieng po kha Old Hostel-ah kan um a. Kan Superintendent chu mi hming inchik thei lo, sienkhom pa thra tawpkhawk Vice-Principal Tomcha Singh, kan hostel bul ela um a nih. Ka’n hman hun hunah, abikin Pathienni zan, New Hostel-a umhai ka va kan hlak bakah ka hla phuok thar ka’n chuktir hlak a. Chuong laia an Monitor chu Tinsuong mi V.L.Bawia a nih. Pathienni zan trum khat chu Lalzakung pindana hla kan inchuk laiin Superintendent Tomcha Singh-in a hung kankuol a. Kan rengin mi hawl suok a tum a, ka suok nuom naw a. Kristienhai Pathienni, inkhawm trina zalen taka kan inpawl khawm hun a na, Superintendent a ni lei ringotin, thil thra naw kan thaw a ni ngot naw chun, kan zalenna a khuokhir thei naw thuin ka sêl a. Lalzakung kha a’n phalam khop el a, sienkhom inphalam lo dingin ka hril a.

A suok hnung chun kan hla inchuk chu kan sunzom a. Pindan dang dang a kan zo chun kan hla sak ri a re naw leiin Monitor Bawia a hung tir a, inphalam deuin Superintendent thu chu zawma trin dar el dingin a mi hung ngen a. Old Hostel-a um pakhat, Mizoram tieng mi khom a lo hawl dok a, tuolah Superintendent leh chun an mi lo nghak a. Kan pathum chun Old Hostel tieng kan pan a, lampui intluonin Superintendent chu ka suosal a. “Kei hi Final Year ka ni ta a, kum hni kum thum sunga IAS ofisar ding ka na, iem a ta inza derna chik te khom nei loa ka rawihai leh naupang te soisaka i mi thaw? Nang chu Vice Principal i ni a, i vangnei hle naw lem chun chu chu i pensonna ding a nih. Thuhnung ding dawnin thil thaw hlak rawh” ka ta. Pa thra le zaidam a na, “Ibungaw lungsen naw rawh” tiin a mi thlem a, ka pindan chen a mi’n thla a. IFS ka ni hnung, Saudi Arabia-a kan um laiin sutriin Manipur-ah kan suok a, ama chu Education Director a lo ni ta a, inza takin a ofis-ah ka va chibai a, ka hal hrep kha ngaidam ka va’n hni bok a, a lawm kher el. A mi lo inza le lawm taluo kha a phungsor a ni tak a, inphalam a um letling khop el.

Dr. Lalzakung thi nia kan sulhnung ka sui kir neu neu lai chun a chunga ka hril dam hi chieng em emin an hung invir let vut vut a. Chu ruola mitthlaa hung inlang pakhat chu HSA Emblem ding ka ziek zo hnunga a lim, cardboard-a namkai, chemtea ker ding chawia Lalzakung ka va pan trum, geometry lim ziek changa inkhinaa kan hmang hlak ‘ruler’ hmanga ngun taka kan inkhi lai dam chu a nih. Ngaituona mitah zani el laia thil tlung angin la chieng sien khom, kum 55 zetin a mi lo daidan tah.

Insam kuol ding a tam hlea chuh bung tam tak bawkanin inchuom phuorin hril pei inla. Kum 1963 khan D.M. College maksanin, zirtirtu sin kum khat thawin, a hnungah Gauhati University-ah 1966 khan M.A ka zo a, a kum nawk Indian Revenue Service (IRS) ah lutin, kum thum hnung, 1970-ah Indian Foreign Service (IFS) zomin Delhi-ah ka chuong lut a. Lalzakung khom Kakinada-ah MBBS a zo hnungin Manipur tieng kirin, nuhmei neiin, sorkar sin a chel nghal a. Ama hi khang lai huna lekhathiem ruol laia dan anga nuhmei nei hmasa tak a ni ka ring. College sir phak khah mi an la tlawm a, mimir hriet hlaw an ni a, dan anga nuhmei nei chun sum tam tak senga ruoi ropui tak buotsai sa dinga mi beisei an ni leiin, dan anga nei nuom khomin sum le pai neiin a tlin si naw chun nei naw phana’n an hmang hlak a nih.

Delhi tlanga ka chuong kai hnung, kum 1973 khan Kristmas le Kum thar hmangin Churachandpur-ah ka fe a. Kristmas urlawk zan kerolin U Rokung le Dr. Lalzakung leh kan pathumin Saikot le a se vela kan ruolhai kan kuol malamin kan suok a. Hi zâna kan kerolna hla hi a dangdai khop el. Ka hla phuok thar ‘Kan tlangram mawi’ (Dar ang lengna) ringot sakin zankhuoin kan tleipui a, a mak ang reng khop el. Kristmas tuk, vartriena dar inbat tuoa kan in Nehru Marg-a “dar ang lengna” ti sak zing puma kan invak lut thrăm thrâm lai dam kha mitthlaah a la chieng khop el. Khang anga kerol dangdai le inhoi kha ka tuok nawk tah ngai nawh. A birthday neitu khomin a lawm tho ka ring. A kutsuok mawina thu tlanginsampuina a ni tlat a.

Curzon Road (Kasturba Gandhi Marg) a External Affairs Hostel A Block-a ka umna Room No. 209 kha India hmarsak ram, abikin Manipur le Mizorama Zo hnathlakhai zawlbuk a ni tak a, sun-zanin kan sip lai lai zing hlak. UPSC-a intarviu dinga hung taphot deuthawin an hung pan bakah inchuklai le trening-a hung hai tlan khawmna a ni a, Chun a hnunga Chief Minister le Minister sin poimaw tak tak cheltu tam takin Delhi khawvel an hung hmelhriet tranna hmun, Zoram khawvel lailawk a ni bok. Ka umpui Lalzar B.Sinate leh ofis kai pumin thlai kan suong a, a hman hmanin an mi thrangpui a, kan tlai khop chu kan nga ve tho hlak.

Ni khat chu beisei lawk der loin, bag pakhat chauh khaiin, Lalzakung a hung inlang thut a. Mao Maram-a um lai, post-graduate inchuk zom dinga hnina a siem chu bawzui dingin Imphalah a fe leh All India Institute of Medical Sciences (AIIMS) ah seat a hmu thu le zom nghal ding a ni thu an lo hril a, puonthuo khom intel hman loin a tukah a bag chauh khaiin a hung vuong thlak top el hi a lo ni a. A khailak hun sung poa hăk ding kamis thar ka lo inthruitir hlim pathum ka pek bakah a mamaw zuol danghai kan phuhruk a, a va zom a, M.D a zo chenin harsa loin an ban tung pei tah a nih. Kâr chawlah, diuti a awl chang po leh a hung riek lut a. Chuong ang bokin Jawaharlal Nehru University (JNU) a M.Phil/Ph.D suol lai, ka tupa Lal Dena le Delhi University-a LLB inchuk Lala Khobung hai khom mathei loin an hung riek lut a, hla ka phuok tharhai inchukin, ka Spanish Guitar per tleng tlengin, kan lengkhawm a, inhoi kan ti thei hle. Pu Ngurdinglien khom kha a hung inzin chang, kan hostel-a inthoka hla lo te-ah VIP Room inhoi takah a tlung hlak a, a thuomhnaw a va sie chot a, a sin ding a zo pha kan kuoma bok intar deuin a hung chetla lem hlak.

Khang khop khan inchim buoiin fienrielna hun ding vang sien khom, keima phak tawk rau raua thu le hlaa kuthnung sui tlak ka maksan rawnna tak hun a ni el thei. Hla 38, tienami tawi 12, tienami puitling 2, thusep tam tak le Hmar tronga thu le hla hung pieng dan le fe pei dan bi chiengna, Hmar Hla Suina ti hming put tah hi ka ziek tranna le a thuol ka zona a nih. Rabrindranath Tagore-in Nobel Prize a hmuna ‘Gitanjali’ khom hieng lai huna hin a nih Hmar tronga ka’n let chu. Hieng thu le hlahai hi thlirin Lalzakung leh kan chǐk hlak a. Ka tienami ziek pakhat ‘Zawllai’ ti kan thlir truma a thluoina ka la hriet zing le indik ka ti chuh: Zawllai manga ramhuoi a hmu dan hi kristien ni hmaa an thlirna mit ni loin, kristien ni hnunga khawthlang kalchar mita an thlir dan le hmu danin a thruoi lemzie thu le thlak a thratzie thu Lalzakung hril chu a nih. Ka ziek lai khoma ka ngaituona kaptu a ni hrim a. Sikpui Hlapui-a ei hril, Mosie rawia Tuipui Sen kăn lai chanchin hriet hnunga phuok ni awm tak si, kristien sakhuo ei hriet hma daia phuok ni dinga ei hril lut tum ang deuh hi a nih.

A ieng khom chu ni sien, Hmar Hla Suina (1980) kharna Bung 11-na, phek 20 (275-295) zeta sei kha i tiem chun a thupuiah A ZIEKTUPA CHANCHIN (A talk with the author) by Dr. Lalzakung ti a ni a. A thu hongna para 1-ah hieng hin a tran: “Hi lekhabu ziektu L.Keivom hi eini Hmar nauhai hin chuh ei hriet seng ka ring a. Ama hre kher lohai khomin a hla phuok inlar tak tak hai chu an lo sakin an lo ngaithlak nuom hlak bok a. Tu lai thrangtharhai laia Hmar hla phuok rawn tak le Hmar literature suksangtu laia mi poimaw tak a ni bok. A lekhabu hung zieka hin mi dang chanchin tam tak a ziek a. Sienkhom, ama chanchin a thrang naw chun hi lekhabu HMAR HLA SUINA hi kim theia ka hriet naw leiin a chanchin le a hla phuokhai chanchin ziek sa dingin ka ngen a. Ama chanchin a ziek nuom chie naw leiin keiin tlawmte ka hung ziek a nih. Ka thil ziek tam lem hi New Delhi-a 1974-76 sunga kan um hmunkhat laia kan titina dungzuia ziek a nih”.

Kum 2003 sunga ei khawvela thil tlung inchikna, ‘2003:THLIRLÊTNA’ ka ziek chu Delhi Thurawn (DT) January 4, 2004-ah a hung suok a. Chu taka chun, “Kum 2003 hin ei hnam histawri-a la um ngai lo, Dr. Lallukhum Fimate chu Regional Institute of Medical Sciences (RIMS), Imphal-ah Director a kai a, Sinlunga inthoka hieng ang ngirhmun eini laia chuong kai hmasa tak a nih. Kha hma khan Manipur sorkara Medical Director chang thei ngirhmunah ei ngir a, Dr. Lalzakung F. Tusing chu a seniar tak le tlâk tak ni sien khom, eini mi ngei Minister nina hnuoiah hnam dangin ditsakna an chang tah lem ti kha ei la hriet zing ka ring” ti hi a thrang a. Hi chungthua hin thudik phor langna ei ofisar lien laia pakhat Tawnluaia khomin artikul a ziek bok. Ka thu ziek hi Imphala mi Lungawi intiin a hung don let leiin ‘Invot Pawlitiks’ ti, thusep hlui thei lo chi, ka ziek pha a, lawm a um ngot el.

Kum 2003 khan thla sari lai zet Tuibuonga kan dawr hmun bawlin Khawmawi-ah kan um a. Delhi Version (Thuthlung Thar, Sam & Thuvar inkop) sut theia buotsai dinga editing kan thaw lai a ni a. Hun remchang taphotah Dr, Lalzakung ka pan a, kan pahniin chai tham thuchang harsa bika ngaihai kan bi tlang hlak a. Saptronga translation thra le fie bika kan ngai kan tiem tlang hnungin Hmar tronga kan inlet dan leh kan enkhi a, a fûk chie nawna lai ni-a kan hriet chu sir hrang hranga biin, mi mawl tak khomin a hang tiem a, a umzie a hriet fie thei dinga inlet dan kan dap a. Lalzakung danglamna bik chu, voi khat ei hei tiem a, inlet hrang hrang danglamna le baksamna a man nal nal thei kha a nih.

December 16, 2011-a David Buhril-in Bethel-a KEIVOM-NITE a buotsai trum khan chawimawina ropui tak le hlu tak el Memento a mi’n hlăn a, hieng hin a ziek a:

A TRIBUTE

Trained as a diplomat,
L. Keivom is a complete gentleman, always courteous and hospitable.
No one can be but at home in his company. He is a good conversationalist.
No subject under the sun is alien to him.
Old and young, the rustic and the learned, esteemed his company.

However, I admired him most for his prodigious output of
inimitable songs and lyrics dealing with
‘tlangram nun’ and his love and longing for the same.
Anyone who sings these songs will not fail to be moved by
the beauty and the melody of the lyrics.
A true son of the soil, he has succeeded in portraying
the beauty of his native land.

Time may change the landscape, the flora and fauna,
but the pristine beauty of Hmarram will live on his songs.
Truly he is the Bard of Tipaimukh.

He is also an accomplished writer, essayist and literary critic.
His foray into Mizo literature bagged him the coveted
Mizo Academy of Letters ‘Book of the Year, 1992’

His monumental translation of the Bible
into colloquial Hmar is no mean achievement,
giving many a better understanding of the word of God.

In short, L. Keivom is a phenomenon among the Hmar speaking people.
I joined in giving a tribute to this wonderful person on this occasion of the

“Keivom Nite Celebration”

DR. LALZAKUNG F. TUSING
December 16, 2011.

Thu Kharna
Lalzakung le kan inangna em em laia pakhat chu lekhabu dawr kona do harsa kan ti kha a nih. Lekhabu kan dit zawng kan hmu chun kan poisa chawiin a dai phot chun bu nghei khom huoma inchawk ngei ngei a ni top. Bazar kai chang kan nuhmeihaiin lekhabu dawra lut lo dinga kan zakuo thlaa an mi pot trang trang khomin saipui lamlawn thaw a, anni pot lut lem hlak kan nih. Darngawn nu an ni le ni nawin thu a hril nawh. Thaibawi huna bawi deua um dan khom kan thiem el, ei thu an zawm theina ding a ni phot chun. Thu zawmin lukhawng a nei- Adama inthoka thaibawi dinga khuonu ruothai hin.

Ka rawipa le ruol thra Lalzakung chun mihriem thaibawina khawvel hi maksanin chatuon zalenna ramah a lo lut ta a, inhnar a um khop el.

Min ngai loin an leng ram thianghlimah,
Kir an rĕl lo, an kal zel e;
Lei hi hnuchhawn ram a lo ni,
Par lai tlaini an liam, lung a lêng e.
- Saihnuna

(March 11, 2017, Delhi)

No comments :