Bat pakhat chu Internet khawvel le ei khawvel inzomna le a kakhawk thu a ni a, hmangruo dap khawm rak khom ngai loa kawngchun hang sût thawl met a, computer leh inbichila ziek mop el thei a nih. A dang chu Hmar History suinaa besana hmang ding hla hmangruo ei neihai le chuonghai chu innghatna tlak an ni le ni naw chîk taka bǐna ding a nih. Kong danga hril chun, ei hla hluihaia inthoka ei histawri sui a nih. Chu thawna ding chun ei pi le puhai khan thu le hla maksan an lo nei am ti zong suok a ngai. Lekha an la nei naw leiin zieka maksan loin, thrang hung thar peihai kuomah bauin an lo inhlan sawng a, thrang tinin an lung tlŭk le hriet dan angin an bel sap pei a. Tienami an hriet pol threnkhat chu an hriet dan thlŭr sengin an kei mat a, a tawpna inang lo a um nuol.
India hmar-saka cheng hnam hrang hrang, China rama inthoka thlang hung tla peihai hi thingkung lien tak pakhata inthoka kau dang danga hung inzăr pei le zung tum tum thlaka ram lien tak hung huo sip ang ei ni a. Ei peng le indar rawn po leh ei trong le khawsak dan damten a hung inthlak a; ei kawl le kienga khawsahai le indawrpuihaiin ei zie le trong an lak ang bokin eini khomin an zie le trong ei lak ve a, chutaka inthok chun trong thar a hung pieng pei a. Zo hnathlakhai ringot khom Kawlphai (Kabaw Valley) a inthoka Chin Hills le a se vel tlangrama ei hung um dar hnung kum zahni vel sungin pêng tam takin ei hung suok a, kum 1900 laia Linguistic Survey of India an hung thaw khan chu trong hrang hrang hmang 46 velin ei lo indar hman dĕr tah a nih. Hnam hming hrang hrang puta puon indelkil ei tum fir fer hun khom hi Chin Hills ei kai hnung vong niin a’n lang.
Chuong chu a ni leiin, mani hnam bing sulhnung amanih chanchin bik sui ngar ngar a, ei rênga ei hung suokna ni dinga ei zeldin Sinlung tlung roka inlêng lut ding chun khel hril poiti lo thiempu, Sinai thlalera inthok amanih, Aizawl tlanga inthok amania Sinlung ban phet tum iemani zat le an thu le hla lo kŭrpui le khŭkpuitu ding mithiema inngai iemani zat bĕk ei nei a ngai ding khom a hoi. Hnam hrang hranga ei inko le trong tum tuma ei hung pĕng darh hun chu Chin Hills vela ei khawsak lai a ni thu hi ei pom a ni khomin, ‘Hmar History’ suina ding chun ei sui ding tak hming hi kum 1900-a zieka hung inlang chauh, a hming puttuhaiin Chin Hills an suoksana inthoka kum 300 vel hnung thil a ni tlat leiin, Tuolte Vanglai tarmit bun lo chun law a harsa ding a nih. Hi hi a nih phuokfawm histawri hring hlaktu chu nih.
Chu chun ieng am a mi hril a? ‘Hmar’ ti hming a la pieng hman si naw leiin, khang hun lai khan ieng hmingin am an lo inko ning a ta? ti zong suok a ngai ding a nih. Zo hnathlak hnam tu khomin mani hnam binga an bul le bal sui suok an tum chun, an hming an put hmaa an lo inko dan le hnam danghaiin an lo ko dan an zong suok phot a ngai. Chu chu ieng tin am thaw tang ei ta? Ei pienhmang, nunphung, zierang, trong, sakhuo, ser le sang, mithi ei songbawl dan, ei thu le hla le thil dang dang inangna le danglamna nasa taka research thawa ei hriet chieng a poimaw. Thingkung lien tak pakhata inthoka suok, a hnathlak vong ei ni thu-ah ei chieng lem chun chanchin sui nasa takin a sukolsam pha a nih. Tienami inang amanih inhnai neihai chu ieng hun amani-ah an lo cheng hmunkhat a nih ti ring nghal thei a nih. ‘Sura’ chu hming dang dangin ko inla khom a nungchang le chet dana inthokin ama a ni le ni naw hriet el thei a ni ang bokin, a chanchin neituhai chu sul khat suok an nih ti hriet thei a ni bok. Tienami, thusim le thurachi ei neihai hi mi dang daih ta ei haw a ni ngot naw chun (entirnan, Khena le Rama), unau inzongna dinga hmangruo thra tak a nih. Lalruong chu a threnin Ralngam ti inla khom ei dawithiem suongvawr a ni zing tho. Benglam/Penglam khom ei Sura/Chhura a nih.
Hnam ro chi hrang hrang ei neihai laia suopui hnamhai mi huikhawmtu poimaw laia pakhat chu thurachi, thusim le tienami thuhmun intrawm hi a nih. Unau tienami hril khom a’n ang nawh ti a ni ang hrimin, hril dan inang naw hret hret um sien khom a tienami thlung tak le thucha chu a tawk buoi ngai nawh. Ei tienami ngei a nih ti hrietna le pomna khan neitu nina a mi’n neitir a, chu chun lungrilah inthuk takin inunauna a sui nghet. Naupang kuomah tienami ei hril hin a ngaituonain pipu khawvel a fang kuol a, a fang nasat po leh a thluoka mûr, neurons amanih cell an ti chuh a pung hrat el niin mithiemhai chun an hril. Mihriem thluok bur pangngaia hin cell/neurons tlukledingawn (tda) 3000 vel a um a, chu chu naute a ni laiin minit tinin 250,000 vel a pung a, kum hni sungin puitling thluok 80% vel a tling hman a nih. Naupang thluokah thu ei thun rawn po leh a thluoka mûr a pung el a nih. Nu le pa tam tak chun naupangin tienami an inchuk dam hi a trangkaina um lo angin an ngai a, an hriet naw lei a nih. Classic literature ei tihai hi thurachi, thusim le tienami hmanga hringnun umzie sir hrang hranga thlirna a ni a, chu chu hriet lo chun thu le hla hlutna le a thuruk man fie thei a ni nawh.
Kum tam tak liem taa ka laibrari-a hla hlui chuongna lekhabu ka sie khawmhai ka zongnaah 1996-a unaupa L.R.Fimate lekhabu sut ‘Tienaram’ ti ka hmu fuk a. Hi hi pipu tienami 8 (Phawthir, Suona, Awngpa, Neithangzai, Lawnglai, Trêkabereisuon, Khuongchiril & Sorlai) le Pathien thu tieng ngha thuziek 5 (Lungrila Hriselna, Suotieng Lailung, Setan, Pilat Lekhathon & Israel) chuongna, phek 156-a sa a nih. Hmar tronga hieng ang tienami bu um sun ni-a ka hriet J. Batlien buotsai ‘Hmar Tienami Bu 1&2’ hlak khah kum tam liem taa an mi haw hmangpek a ni leiin, ‘Tienaram’ hi pipu tienami chuongna lekhabu ka kol sun a ni el tah. Kum 1995 laia Saptronga ka tupa Dr. Laldena buotsai Hmar Folklores khom kha kawpi hni ka neia chuh, an haw lon an haw lon a, an haw bo song a. Ennon le belsaa sut nawk a tumna kha a sawt rei tah a, hung suok vak dingin beisei inla. Mizo-Lusei tronga buotsai ruok chu ka hmu thei taphot ka’n chawk leiin ka nei burip hle thung. Hieng lekhabuhai hi trangkai taka hmang dan inchuka tienami bu changtlung lem nei thei a nih.
A chunga ei ngirhmun ei hang phor meta inthok hin ei tlakbalzie chu a chieng a, hang hril sap tlak khom a ni nawh. Kha hmaa nu le pahai leh zăl tlangpui thaw a, tienami an mi hril hun kha a liem ta a, a thlakna ding ei siem si naw leiin thrangtharin an pi le puhai tienamihai kha an hriet ta nawh. Kohran hlak chun hnam rohai hnawmhnawla Baibul tienamia thlak chu a kakhawk ding ngaituo lek loin, thaw thrain ei ngai a, chuonga thaw chu ringtu thra ninaah ei ngai. Chuong ang chun ei pasalthrahai chu hnam dang pasalthrain ei thlak a, mani inringzona dam tein ei hung inhmang a, hnam dawikawlokah ei insiem a, thliin hnatrawng a hung len khom hmelma mi hung runtu ke pen ri sawnin ei tlansie a, thudik trana thipui ngam ei hung tlawm a, lemderna puon sila lemchanga thangsuo ei hung thlang tah lem pei a nih.
Ei hnam rothil, ei tienami hlu tak tak hai hi khon khawm a, hnam hrang hrangin ei hril danhai laia tluong tak le besan tlaka ei ngai angin rem thra a, tiem tlaka a bu-a siem a trul makmaw-in ka hriet. Chuonga ei thaw chun ei kalchar tukvera inthoka thlaraua hla phuoktuhaiin Kharvomtepu amanih, Neithangzai amanih, Lalruong amanih, Dawikungpu amanih, Tlumte amanih, Trêkabereisuon amani le hming hrang hrang an hung thur suok khomin tarmit indik lem buna thlir dan hung thiem thei tang ei tih.
(July 8, 2017; Delhi)
###
No comments :
Post a Comment