They smell it in Rome.
Martin Luther (1483-1546)
Kum 1882 lai vel khan Buolpui khuoa Sailo lal Liankhama khaw mi ramsuokhai le Manipur rama lut tah Hmar mi ramsuokhai an intuok a, Liankhama khuohai chun ral sawnin an lo kap a. Hmar tienga mihai chun, “Mi kap naw ro, ral kan ni nawh” an ta, an pasalthra Hrangsung chu remna siem dingin an chawm suok a, ama chu ral angin an man a, an hawn ta a. An lal Liankhama chun, “Ka khuohaiin râl mana an man na ná nà chu râl ning a tih” tiin a that el ta a. Chu chun iemani chen indona a chok suok a. Hi indona hi a hnam zawnga indona ni naw sien khom Lusei le Hmar Indo tia hriet a ni tlangpui.
A honpuia nasa taka inkapna chu trum hni vel chauh nia hriet a nih. Rawlrala inbei an ni tak a, Hmarhaiin ram chinchang an hriet leiin an che thei lem hman hman a. Rawlrala an chetnaa hin Sailo lal Pawibawi pasalthra le mi hrat hmingthang Saizahawl hming an lâr hle. Ama hi Hmar, Chalpu (Thatpu tia ko bok) naupa, kum 1858 vela pieng, Luseihai laia khawsa ni sien khom insungah Hmar trong an hmang leia mani trong thiem a nih. Kum 1910 vela thi ni dinga ring a nih.[1] Mani trong thiem a ni leiin, chu chu remchanga lain Hmar khuoah zalen takin a lut a, mi a that a, an silaihai a’n ruk dok a. Chuleiin, hi indonaa Hmarhai tuor hlâ tak chu Saizahawl a nih. Mani mihai santu ni loa thattu a ni lem leiin hming hlun tirdakum tak a ser pha a. “Ama hi Saizahawl a nih” ka ti chun “Ama hi mani mihai zortu a nih” tina a nih. Khaw lai hmuna khom, tu hnam khoma an tirdak le hmusit chu mani sa himna ding le trang hma chauh ngaituo leia mani mihai phatsantu, an Saizahawlhai an nih.
Kum za chuong liem tah khan Saizahawl chu a thi ta a, a ru khomin Rengreng vadung li mong tlung tang a tih. Pipuhai chun, pasalthrahai chu an dam laia an sa kap le ral lu lakhaiin an thi pha leh mithi khuoah an rong an bawl hlak ni dingin an ring a. Chuleiin, in tieng le ram tienga thangsuo tumin a sûr a sa hnuoiah nasa takin thrang an lo lak hlak. Chuong anga thang lo suo phakhai chun an dam sung chawimawi le ngaisang an hlaw bakah an thi pha leh pielrala faisa ringa khawsa dingin an ngai a nih. Chu ngirhmun thraa chun pasalthra le huoisena hril ni si, sienkhom mani hmakhuo ngaina leia mani mihai zortu le philtu Saizahawl kha ngir ve dingin i ring am?
Kei chu ka ring dĕr nawh. A sangpa Abel thisen insuotu Kaina ang khan Pathien theida kai a ta, mithi khuo khomin dit loin lo hnot suok a ta, hremhmun khomin a suolna kha hang kang fai zo chi nia a hriet naw leiin a lo hnawl hiel ka ring lem chu tie! A unau, a philhai kha mithi khuoah sal le suoka hmang thei ta nekin, khanghai thlarau khan sun le zanin inthuruolin soisak an ta, kansar mazupuia inchangin, chawl loin a ru le châng rêt an ta, na tiin inkon a ta, sekhon tinin thi nuom a ta, sienkhom thi thei ta si naw nih. Chu chu Saizahawl po po chan dinga hremna innem thei taka ka ngai chu a nih.
Kum 2003 khan inring lawk der loin buoina runpui ei tuok a, Dimasa-hai leh ei inchaltau a. A bul intranna tak kha ei sui chik hlak am? Eini laia Saizahawl threnkhat lei a ni naw maw? HPC thruoituhai chun an hmathlir phak tawk angin, ke nghatsan ding ram chikte bek suol suok tumin, hma an lak a. Sum le pai le thisen tam tak ei seng hnungin inremna thuthlung ei siem a. Hnam puitling, mi puitlinga inngai chun ei thu tlukna chu inza seng ding ni awm tak, sienkhom hnam dam lemna ding ngaituoa inhril, dai nêr pawl ei um a. Chun, mani mi mal nuomna tieng thle a, inpe nuom lo a, Naga helhai le Meitei helhai lo zui pawl iemani zat eini lai an um bok a. Churachandpur laia Meitei helhai hminga eini mihai chunga tawrot insuo nasá sàhai kha hnam dang ni loin ei Saizahawlhai an nih.
Chuong ang bokin, Dimasahai le ei buoi tranna bul tak nia inlang chu ei Saizahawl mi iemani zat, Naga helhai laia thrang pawl niin an inlang. Dimasa helpawl laia an mi poimaw thruoi hmangtuhai lai khan Hmar trong hmang an um leiin, DHD haiin Hmarhai, abikin ei ramhuoi HPC (D) hai thaw ni dingin an ring nghal a nih. Chuleiin, Hmar khuohai an hung hrawk tran a, chu buoina fe pei chun indo a chok suok a ni kha. Buoina kha, mihaiin ei Saizahawlhai hmanga an mi chok suokpek a ni naw maw? Ni e, a ni chieng.
Chu ei vangduoina tuok chu inzaka indom kun ta neka remchanga la lem, ei raltlanhai hminga mani ta dinga sum lo dawl khom ei bo nawh. Davida chu Bethlehem tuikhura fiertui ngaiin tlep sien khom, huoisen taka mani hringna thâpa chu tui hang latu a sipai huoisen pathumhai inzàna leiin, “Aw LALPA, hi chu dawn naw top ka tih; thi huoma fehai thisen chu ka dawn ding am a ni?” tiin, LALPA ta dingin a bun thlak ta lem a ni kha (1 Chro 11:17-19).
Sipaiin Meitei helpawlhai intomna bûka inthoka hlu suok le sukrèm tuma kum 2004-a inthoka norpui an neina kakhawk chu ei ram mipui, abikin Thanlon le Tipaimukh bielin ei tuor nasa êm êm a. Chuong laia a tuor nasa tak chu Hmar Biel, Tipaimukh sub-division a nih. Kha hmaa ei lo vai ngam hlak Meitei helpawl threnkhatin tlan sietnan an mi hung hmang a. A hma ang khan chini le khawnvartui inman taka sem ta nekin, an bei lo fatuhai kha silai holfung le thingher hmangin an mi hung hrǐk a; inchongna ding siel an sawi ang topa nasaa sawiin an mi vuok a; ei nuhmeihai an khal hrang a, ei nunghakhai an nuhai kuta inthokin hnuk thlain an suollui a, an khêk rong rong a, sienkhom boruoka intûl tum ang chauh a ni si. Hmun tinah bomb chang an kam a, chuonga thi le hliem chu mi 160 chuong zet an um tah.
Sienkhom ngaisaktu le santu an um nawh. An thi a, an phùm a, an thi nawk a, an phùm nawk a. Inthlang laia vok thaua chûl zing ni awm taka hmur tlor le leili thra, an awitu dinga an thlanghai kha khaw lai am an um zo ta a? Manipur chalaitu helpawlhai tria inthin hawpin, an mit le bau le na hupin, an nuhmeihai puonbil phênin an inbi hmang zo tam a ni? Inthlang huna hnam hmangai ruol, inthlang nawk huna hmangai zuol dinghai kha, inthlanga an tling naw leiin an mipuihai an ensan am an ta ding maw? An thu aiawa an thlanghaiin san ngam lo, an thlang naw haiin san ngam bok loa, kha hmaa an ram le hnam hmangaina le invoina po po kha dawina le san ngam nawna thlaraua a thok lem tlat si chun, ieng am law tang ei ta? Arpui lung mawl khomin a tehai chu a san ngam hlak kha tie! Ei vangduoina tuok hi sum ngota rà kûr thluk chu ni sien, san dinga a baw hmasa tak ei ni si naw ding maw?
Ei mipuihai beidong trap ri hi kilometer sangthum neka hla Delhi tlanga inthokin an ring êm êm vei leh ieng dinga kilometer zahni chuong met chaua hlaa um Imphala inthokin ei hriet thei naw am a na? Sum sem ding thu ni sienla, nasetin phaivang hawhaw ri an hriet ti ang el khan, an inbiekruk chen khom ei hriet phak nawk si ring a um naw maw? Ieng dinga ei mipuihai thil tuok rapthlak tak hi rorelna inpuia put lut ngam lo a, Delhi tlanga inthoka mi tlawmngaihai norna leia khingtu pawl laia hotu, Meitei unauhaiin an mi put lutpek lem am a na? Ieng leia mani chuongna inpui le leilak kang dur dur lai a, mi tawrot Nero anga rimawi tuma mei inhlap puot puot chu ei thlir liem el am a na?
Kha hma khan trongnaah, Delhi tlanga inthok chen khomin “Ei MLA nei sun, ei Minister nei sun” ei ti hlak a. Tuta trum hin chu ka bângbo top a nih. Zawna dangdai tak ka lungrila hung inlang chu: A thlang tlingtuhai aiawtu nina hman huoisen taka phur suok ngam si lo mi chu, a thlangtua thrang ve lo, Churachandpur phai le Delhi tlanga umhai aiawtu lem chu a ni phak ding am a ni? ti hi a nih. Ka ngaituo zui pei chun, aiawtu nei anga ka lo inngai ringot kha ka lo ngai suol nasatzie ka hriet suok a. Tak rama chu, a hmel khom ka hriet ngai lo, Meiteipa kha ka aiawa thu put lut ngamtu a lo ni lem dai a. Nagahai MP-a ka lo ngai kha ka aiawa ngirtu ding neka a let zaa ka hmakhuo ngaitu, ka mihai kan ngamtu a lo ni nawk a. ‘Ka pi’ chu ‘Ka pu’ a lo ni zing annawm ti ang deu khan, sertan loa ka ngai kha ka ram le hnam ta dinga sertan, sertana ka lo ngai kha ka ram le hnam ta dinga ser khom nei zo lo ang a lo ni zing chu tie! Mak thei ngei!
Sonia Gandhi hi ka ngaisangna chu a sungrila sie le thra hriltu rawl, theulawzi tienga hril chun thlarau thienghlim inhriettirna rawl chu ngaithla a, a thra chu pom a, a sie chu a hnawl ngam hi a nih. Huoisenna dinga huoisen a, dawina dinga dawi a nih. Kawrapson do dinga huoisen, thamna laka dawi inchu dam hi huoisenna indik tak a nih. Mani mihai san ngam dinga huoisenna le hmangaina nei si loa mani trang hma sukvawngna ding le hmelmahai chan sukthratna dinga a Saizahawla thrang hi thil um thei el ni loin thil um hlak a ni leiin, ei ngirhmun seng inen chieng tum ei tiu.
Thruoitu tu khomin ei mipuihai hi vote bawm ringot anga hmu le en zing ta loin, ei unauhai, ei mihriem chanpui angin en tang ei tiu. Mipui khomin mi tran ngamtu, ei aiawa ngir ngam ding fimkhur takin thlang tum tang ei tiu. Esau phingtram anga dâl sen thleng khata ei dit thlang theina vote hlu tak zor el loin, fimkhur tak le indik takin hmang tum ei tiu. Saizahawl le Saizahawl lo thlier thiem tum ei tiu.
Hi artikul anga artikul ziek rinum hi ka la tong ngai nawh; sienkhom ei ngirhmun pal mekin ziek dingin a mi mor tlat si. Ei ngirhmun hi enin, Zawlnei Jeremia anga,
Ka thlunglu hi siktui hnârah,
Ka singmit hi luoithli hnârah,
Inchang thei sienla chu aw!
Ka mi an thathai sûnin,
Sun le zan ka tra ding bah!
(Jer 9:1)
tia khêk ve rong rong a phû a nih.
(March 30, 2006, Delhi; as revised)
[1] A trobul kimchang chu Tribal Research Institute, Department of Art & Culture, Government of Mizoram buotsaih ‘Mizo Pasalthate’ (2004; p.88-106) ah a chuong. Lekhabu hrang hrangah a chanchin hmu ding a um bok. Tienami anga a chanchin an hril tam tak ruok chu histawri ruongam (historical framework) sunga khum remchang lo a um. Entirnan, Pherzawl le a se vel khaw threnkhata a chet dan, zawlbuka a riek le an silai a’n rukpek thu dam hi a nih. Lusei lalhai le an khawper le Fanai (Pawihai) inlalna khuo 13-a naw chun Zo hnathlak dangin zawlbuk an nei ngai naw a, Pherzawla khom zawlbuk an nei ngai bok nawh.
###
No comments :
Post a Comment