Search


Oct 29, 2006

Fangfar Puk Ropui (New York Diary 7)


New York Diary 6 a khan ka ziek tum tak chu khawvela fangfar puk ropui tak le mawi tak nia an hril hiel, Luray Caverns kan sir thu a nih. Amiruokchu, lamlakah titina ding a tam leiin a chanchin ka ziek tlung hmain a lo sei taluo hman a, puk sir hman loin ka tawp tah ringot a. Tuta trum hin chu, puk chanchinah inbur ngat ngat ei tum ding a nih.

Zo hnathlakhai trobul ei sui zata ei tawp chatna chu puk a nih. Chu puk chu a hmingah Sinlung ei tih. Israelhai chanchin ei sui khomin, an pu Abrahamin Palestina rama ke nghatsan a phumna hmasa tak chu a nuhmei Sari phumna ding Hit mi Efron kuta inthoka tangkaruo shekel zalia hmun a’n chawk, Makpela puk a nih. Hi puk hi sim le hmar zawnga tlang inkham phei Judai tlangram (Judean mountains) sim tawp hmawra khuo, Hebron-a um a nih. Hi khuo hi Judahai chun Kiriath Arba an tih. Hi puka hin sulsutu Abraham hai, Isak hai le Jakob hai chu an phum a, hmun thienghlima an ngai a nih. Isu pieng kum vela thi Herod Lien (Herod The Great) khan hi puk hi kul ropui takin a’n huon khum a. Kum sanghni hnung, September 28,1993-a ka sir chun zani lai ela bawl angin a kul chu a la thra. Hi puk hi Juda hai, Kristien hai le Muslim-haiin hmun thienghlima an ruot seng leiin neitu nina inchuin an inbakkei rop hlak a. An inchŭnaa tu chena thisen suok tah po po hi intling khawm sien, dil lien tham fe a sip tah ring a um. Makpela puk chu Judahai le Muslimhai ta dingin an Sinlung a nih.

Fângfar & Fâmfar
Pûk fanga ramsuok (cave exploration) hi British Saptrong chun ‘speleology’ an ti a, America Saptrong chun ‘spelunking’ an ti thung. Pûk hi a tlangpuiin chi hni a um a, pûk hring (live cave) le puk thi (dead cave) a nih. Pûk hring chu dannaranin fangfar (famfar) pûk a ni deu vong. ‘Fângfar’ ti pawl le ‘fâmfar’ ti pawl ei um a, kei ngei khomin ‘fangfar’ ka ti hlak a, sienkhom a trong bula inthoka ei sui chun ‘fâmfar’ ti hi indik lem mei a tih. An leh ‘fângfar’ chu iem a na? Pûk chunga inthoka a silinga tui hung făm thlain dawn a siem hi a nih. Chu tui damtea hung făm thla chun a hungna lampuia lungbuot dam, pil inhnak dam, chinai lung dam, thir chi hrang hrang tuithli dam le thil dang dang thli, damdawi (chemicals) chi hrang a hung fenhai chu hnuoiah inthlit fimin, a tuithli fir chauh puk chunga chun tuirǐl angin a hung făm thla a, puk silinga a hung făm suok chun a thren hnuoiah a far thla a, a thren chu a farna hmuna chun a khir angin a hung kǐng a, chu kîng inthuo chu a hung lien pei a, purun bal ang deu hin a hung inthrang a, hun sawtah rawtuoi dawn, a hmawr chena inzum zata khe angin a hung inkhai thla a, chu chu fângfar ei ti hi a nih. Kong khata hril chun, fângfar chu ‘pûk dawn’ ti thei a ni bok. Inches khat biela lien, kutpui bok tiet vela sei indawnna dingin a tlawm takah kum 120 bek a ngai. Hienga puk silinga inthoka hung indawn thla hi ‘stalactite’ ti a na, hnuoia a farnaa inthoka hung indawn tung chu ‘stalacmite’ an tih. A hmasa hi ‘fângfar’ ti inla, a nuhnung hi ‘fâmfar’ ti inla, a remchang hle ka ring.

Pherzawl fângfar
Ei pi le puhai chun fângfar umna puk chu ramhuoi chengna hmun nia an ngai leiin, chuong ang hmun chu loin an nei ngam ngai nawh. Ka la hriet zing chu, kum 1952 khan Pherzawl ram sim tawp, Zangkum (Zopui) tlang bul thruta fangfar umna, mi trisim hlak chu loin kan nei a. Chu hma chun tu khomin loin an nei ngam ngai naw hi a lo ni a. A kawl hnai loa neihai khom a threnin natna khir tak invoiin, a threnin an thipui hiel hlak niin an hril thang bok a; ngaibel thei awm chanchin khom a lo um hrim a. Fângfar umna bul hnai lem chu tu la vat ngai lo hrim hrim a ni leiin thing khom zengpui tiet tiet a la ngir khup a. Chu rampui chu kan thriek a. Ka u Hrangthatlur hrat vanglai a ni bok a, thramte daw a, thing bul lien tak tak hreipuia a hang phŭr chu, a thing hlok thlăk har chu a vuongin a vuong dar uoi uoi a, a mi deng pal tri a um leiin a bul hnaia um ngam khom a ni nawh. Sawtnawteah thing lien tak tak khom an inawt thlu ruoi ruoi el a nih. Video neiin a thla lo la inla chu, hmu nuomum tling ngei a tih. Chu lai chu hmarcha bilin kan nei a, phur seng lo ti ding hiel kan tharsuok a nih.

Chuonga ramhuoi chengna buzawla ngai, fangfar umna loa kan nei el chu a mi lo inlaupui ngiel ngiel an um a. Amiruokchu, ramhuoihai hnetu Isu ringtu sungkuo kan nina chu phawa hmanga chu ram ser chu huoi taka ner kan ni leiin, hri le hrai lakah Lalpan a mi veng a, iengkhom ti loin, kum khat fak chuong bu le bal intharin kum kan suo a nih.

Kan lo rala ram ngawpui chu Zangkum ram a na, a ram thleng a’n ruol naw lei le trenbaram deu a ni leiin loa nei thei chi a ni naw a. Vate ratlan, abikin hmawng thing a tam a. A tuoltro zawngtra kung khom iemani zat a um a, kur thlek thlukin a ra a, a buk a’n sang leiin tu khomin lo tinah an tin nawh. Ni tinin thing lera saha le ngau ruol inban le infiem khek ri hriet le hmu ding a um zing a. Vapuol hon, a thren chu hmur sei chi, răngkêk ei ti, lu inlok bûr le hmur sen vût el, ratlan pana an vuong hlup hlup lai dam hmu ding a um zing bok a. A’n khattawkin, sakhi an hung inphawt dat dat a, chu chu lo don ni awm hrimin inri teng tungin saha le ngau ruol an hung inhulruk hlak a. An hlimna ri chu lo zawm vein, rawnal tawtawrawt sei tak el ka siem chu kei khomin ka lo mut hlak a nih. Kum sawmnga chuong liem tah thil a nia chu ka mitthlaa chu voisuna thil tlung ang topin a la thar a nih. Hieng thil hi a nih ka ngaituona ril hluotu, ka hlaa,

Puolrang thla khawng, muol tin hrutin,
Van zai an rem, mawi chuong rengin

tia ka lo inzawt ve ngiel kha.

Chuong ang thil chu tu hin ei ram dung le khangah mang ang chauh a lo inchang ta a, ramsa le vate mawi tak takin an mi trinsan zo ta a, an chanchin ei hril chang khom khel hrilin an mi ngai tum vang vang lem tah. Sienkhom, fangfar puk en dinga ka fena, Shenandoah National Park lai ruok hin chu, sorkar humhalna hnuoiah, chuong ang thil ka hrilhai chu hmu ding a la tam a nih. Hi park hi km 805 biel vela lien a na, chu sunga km 322 biel vel chu ramsa humhalna ding lieu lieua an ruot a nih.

Dumade Pûk
New Zealand-a 1983-85 sung kan um laiin puk chi hrang hrang ka fang tah a. Fangfar puk an neihai laia hmingthang tak, North Island-a um Waimato-a puk pakhata chun dumade (glowworms) chi khat, ‘arachnocampa’ an ti hin a puk lienna tak, inkum kuk el siling chu an kop sip vong a. Dumade hin var an ngai thei naw leiin thlalak hmang khoma a flashlight le lak an phal naw a. An hang sukthim vong a, chung tieng ei hang en chu, khaw inthieng, thla mang zana vana arasi tlep tuora ei hmu angin a’n lang a, hmu nuom a um a, siruk dam hmu tumin ei zong ruoi el a nih. South Island tienga puk pakhat ka sir ve thung ruok chu biek in puitling ruol ruola lien, a chung inkum kuk el tam tak a um a. Chu pindanhai chu tuiin a hor kuok ni loin, leithra (hlangva) chi khatin an fak kuok, leithra bubel vong a nih. Chu leithrahai chu eini laia leithra ang khom ni lo, phaivang lien chi ang deuh, lu inlok bur el an nih. A chung tieng chu an chil thli inhnaka an char vong a ni leiin cement-a nam taka zut phui anga chang le nam a nih. Ei hmu zinga chu leithra thilthaw ding chun awi a harsa hiel el.

Puk threnkhat ruok chu hnuoi sunga vadung um, sienkhom lirhningin hmun threnkhat a sawi chim leia vadung chu intana kang chat, puka hung inchang tah a nih. Khawvela puk tam lem hi chuong ang chi chu a nih.. Burma rama ka puk hmuhai khom chuong ang chi, puk thi (dead cave) vong a nih. Mizorama puk lien pawl tak, kan chihnam hming kan hung put tranna, Khawzawl bula khaw pakhat, Ngaizawl an ti khaw chunga Keivom Puk khom hi chuong ang chi tho chu a nih. Khawvela puk lien tak ni dinga ngai, Kentucky State (USA) a puk, Mammoth Cave, tuta an hmu suok ta po zom khawma km 600 chuong hiela sei, an la fang phak naw khom sei tak la um dinga an ring khom hi, vadung hlui bok a nih.

Luray caverns

Hi puk an hmu suokna hi kum 138 zet a lo ni tah. An hril dan chun, thirsu pakhat, Andrew Campbell khawnvar insit chu hnuoi kuoa inthoka thli hungin a mut hlum a. Chu hmuna chun puk a um ngei ringin, a tupa kum sawmpathum mi le mi dang pathum a fiel a, khawnvar chawiin thli hung suokna kuo chu darkar li top an ver ta ngat ngat a. An ver pop hnung chun khawnvar chawiin hruiin an inkhai thlak a, hi puk ropui hi August 13, 1878 khan an hmu suok tah a nih. Kum za chuong hiel sung hin kum tluonin zing dar 9 a inthoka zan tieng dar 6 chen mi en dingin an hung a, tu lai hnaia kum tina a ram mi le ram hrang hrang 70 neka tama inthoka hung sirtu chu nuoi nga neka tam an nih. Kum khat sunga a enna man sum an hmu po hi India chenga hisap chun, Delhi tlanga biek in hmun inchawkna le a biek in bawlna khop zet, crore li chuong vel a nih.

Hi lai ram neitupa Sam Buracker chun bat a hau leiin a rulna dingin court-in a ram hi lilam dingin thu a pek a. Hi puk hi a um ti hrerutu Andrew Campbell le a koppui dang pahnihai chun inthuruolin puk an hmu suoka inthoka thla khat hnunga chun an inchawk a. Hi puk hi a um thu an puong phing leh, dawha hmanga a ram tlawmtea lo inchawtuhai chu Buracker chun a hek a, kum hni an buoi hnungin Virginia Supreme Court-in a hmaa an lo inchawkna chu sutin a neitu kuomah a pek kir a. Chu hnungah mi hrang hrang kutah a um hnungin, a tawpah 1905 khan Luray Caverns Corporation haiin an inchawk tah a nih.

Tuta tourist-hai hmu dinga a puk sunga lampui an siemna po hi sipai khaw fanga fang chun darkar khat sunga fang suok thei a nih. Amiriokchu, hi taka inthoka hmu thei po khom hi chik taka bi ding ruok chun ni tam fe ngai a tih. Ei zuk lut a, sir tinah puk chung silinga inthokin fangfar, rong chi hrang hrang put, zawngtra kung ra tak ang el hin, an inkhai thla fek fuk el a. Fangfar threnkhat chu a chung tienga inthoka hung indawn thla pei le a hnuoi tienga hung indawn tung pei chu an inzom a, ban lien tak, nuom tawka cheimawi angin an ngir fuk el a. Empress Column an ti chu feet 35-a insang a na, raws par sendang rong a put a, puon nem man to chia nal taka inzem angin a’n lang a. Ban a thrienga ngir pahnih, Professors Henry le Bard tia an ko chu pakhat feet 25-a insang, pakhat dang chu feet 60-a insang a nih. A nuhnung lem insiemna ding hin kum sing tam a ngai a nih.

Trentuikhawthla ni awm taka inlang, a thren chu bawngnene rong ang chara var, a thren ruok chu thrihna eng sen sur anga inlang, hmun hrang hrangah hmu ding a um a. Hei en thuok chun fangfar ni loa a tak tak sawn pal a ol khop el. Chuonghai laia mawi tak chu Brands Cascade an ta, khuoihlu anga var feet 40-a insanga hung inkhaw thla a na, a khang khom feet 30-a lien a nih. Tui hung inkhaw thlaa a khieng, de iei iei awm tak tak khom a um a. Hnaiteah ei en hlak chun saiha ang deuthawa chang, fangfar luong thla inkhal a ni bok si. Imperial Spring an ti chunga Giant Hall silinga fangfar hung kai thla, mit lawnga hmu thei ringot khom singli chuong a nih.

Puk hung suok tawma thil mak deu el chu, lung chang em em ni si, sienkhom thlenga artui hmin lo deua zeu, a tuite-eng le a tuomtu duor la tle set el ei thur suok ang ang el hi a um a. Chuong ang thleng chu intawk rielin pahni a um a, sienkhom thleng pakhata artui anga um ve chu a tuite-eng sun thre tah ang hin a’n lang thung. Chu chu a hminga khom “Fried Eggs” an tih.

Fangfar Organ

Hi puka ka hmu chak tak chu ‘The Great Stalacpipe Organ’ an ti chu a nih. Hi hi fangfar hmanga siem khawvela piano/organ um sun a ni el bakah khawvela musical instrument lien tak a nih. A siemtu chu Springfield, Virginia-a um Leland W.Sprinkle, electronic engineer le organ hmet thiem, Peacebody Conservatory of Music-a music inchuk tah a nih. An hril dan chun, kum 1954 khan a naupa Robert piengchamah hi puk hi en ding hin an fe a. An invak lai chun a naupan fangfar a tauh fok a, fangfar inbu lawl lawl ri chu a lo hriet a. Chu phing leh, pipe organ an siem anga fangfar hrang hrang hmanga organ siem thei ni dingin ringna a nei a. Kum thum a buoipui hnungin, June 7, 1957 khan a organ siem chu vantlang hrietin a tlangzar tah a nih.

A thaw dan chu, puk sung hmun remchang kil khatah fangfar lung chungah organ lien tak a rem a. Chu organ-a a hmetna keyboard tin chun ri indik tak an phu suok seng theina dingin, chuong ang ri chu phu suok thei ding fangfar chi hrang hrang chu a zong ngat ngat a. A thren chu a ri indik tak a suok theina dingin chemtein fangfar chu a met chin a. Chuong fangfar tin chu keyboard-a a hmetna key tin leh thirhruiin a thlung zom a. Thirhrui hmawra chun hang hmet phaa fangfar va vawtu ding a vuokna (solenoid fired strikers) a siem a, a vuokna hmawra chun rubber a’n buk a. Hang hmet pha leh a vuokna bawka rubber zum khan fangfar kha a va sut a, a va sut chara an inkhak ri khawk khan, electronic impulse a siem a, chu ri char chu organ ei hmet pha a hung suok el a nih.

Hi hi mawl taka ei zuk hril anga thil olsam a ni nawh. A puk sung hi ieng lai khomin temperechar 54 F a ni zing a, tuiril, fangfar siemtu chu hmun hrang hrangah a la far zing leiin a hu chuop a, fangfar tam tak chu insiem zing a ni leiin hun sawtnawteah a vuokna thir a’n bukhai chu a hung ngharek a, a ri indik a suok thei naw a. Chuleiin, an khattawka en fie le siem thrat a ngai zing a nih. Hi pukin a huom sung po po hi acre 64 a lien a na, chu chu lo zau, pari 32 inlengna a nih. Organ le a zom fangfarhai hi acre 3.5, pari khat le a chanve sunga mi a hmang a na, sienkhom organ ri hi kil tina inthok khomin hriet phak a nih. Hi organ hi hmangin record an siem a, chu chu fangfar organ hmanga khawvela musical record siem hmasa tak a nih. An hla khumhai chu Side 1: Shenandoah, Gloria, The Old Rugged Cross le Beautiful Dreamer; Side 2: A Mighty Fortress Is Our God, Silent Night, Holy Night, America the Beautiful, Believe Me If All Those Endearing Young Charms le God Be With You Till We Meet Again a nih.

Erkondison in hmasa tak

Kum 1901 khan hi puk neitu Company-a lu tak Colonel T.C. Northcott chun puk chunga hin damna in, sanitorium a bawl a, chu chu a hmingah ‘Limair Sanatorium’ tiin a’n buk a. Hi in truonga inthok hin inches nga biel vela lienin puk chu a zuk ver tlang a, puka boruok fim le dei chu in sunga chun a lak lut a, chu thli hung lut chu sem dartu dingin 42 inches a lien hmaizap (fan) a’n buk a. Chu hmaizap chun minit li dan peiah boruok dei chu pindan tinah a mut lut leiin nipui vanglai tak khom in sung chu dei rongin a siem zing a nih. Boruok fim le dei, thilhrik (bacteria) le par hmul inleng (pollen) iengkhom pai lo a ni leiin awmna nei le thuoksamhai ta dinga damna in a nih. Hi in hi America rama khawl hmang si loa siem, erkondison in um hmasa tak a nih. Hi thing in hi kum sawt nawte hnungah a kang a, a hmuna bok pucca in an bawl thar a, chu chu tuhin a la um zing.

Thimna inthimzie

Kan suok hmain kan innghak khawm vong a, a mi thruoitu chun a sunga electrik var chu a hang hmet hlum a. A mi hril ang ngeiin, a hang inthimzie chu, hmai ei hupna kut takngiel khom ei hmu thei naw hrim hrim. Inthim ka tong china chu a la’n thim tak. Chu inthim let tlukledingawn tam taka inthima an hril, var a hip lut khom suok ta lo hrim hrim, van sang hmun tam taka uma an hril, Black Hole hang inthim dingzie dam a min ngaituortir hiel a nih. Peterin, zawlnei tehlemhai le zirtirtu indik lohai hremna dinga, “thima khom thim sa tak chu an umna dinga ruot a nih” (2 Pet 2:17) a ti dam kha a va’n thim awm char char de aw!

Ka hang ngaituo zui pei chun, ei ram le ei sawsaiti hi chuong ang thim saa leng zing ang chu ei nizie dam ka lungrilah a hung inlang a. Thim po po hnetu le hnot hmangtu Isu Krista ringtu le zuitu inti si a, ei varin inthim a ngam tlat naw el hi, ieng ang var tehlem am ei kol ning a ti maw? ti dam chu Luray Cavern kan suok tawma ka ngaituona rik taka hung deltu chu a nih.

(October 29, 2006; Camp: New York)

###

No comments :