Search

TOTAL ARTICLES: 514

Sep 7, 2015

Ngaituona Lenglak (Random Thoughts)


Ngaituona hi ei thunun thei (conscious mind) le ei thunun thei lo (subconscious mind) a um a. A hmasa hi ei har huna thok, a nuhnung ruok hi chu ei in sung, khuo hre loa ei um sung khoma amaa thok zing niin hieng tieng thil inchuktuhai le dîlsûttuhai chun an hril. Ei zăn mang le ei sŭn manghai khom hi ei ngaituona invak vel hlimthla a nih. Khawvel hmun hrang hranga ka chengnaa mithiem le dawnril tam tak ka titipuihai mi hril dan chun, zan mang nekin sun mang ei mang rawn lem. Chun, ei ngaituona a’n zin hmang chang chun ei kawl le kienga thil inri rum rum dam le inring taka mi mi biek khom ei hriet nawh.

A châng chun ei ngaituo der khom ni lo, ei ngaituona lungril le mitah thil a hung inlang a. Chu thil hung inlang chu ei hmu ta sa, ei sulhnung dam a ni laiin, ei thil la hmu ngai lo le suongtuo ngai der lo dam a ni hlak. A châng chun ngaituona thlain ei vuong a, hmun dang daiah ei trum hlak. A châng chun ei meng laia ei ngaituo rak, a umzie ei man thei naw kha ei in hnungin ei lo ngaituo zui a, mang angin a donna indik ei hmu hlak. Khawvela thil thar an hmu suok (invention) tam tak hi zan manga hung inlang a nih. Saptrong hmanga hril chun, conscious mind-a a ngaituo suok zo lo kha sub-conscious mind-in a donna a hmu suok hlak a nih.

Saptronga ‘sleepwalking’ an ti, einin ‘tho invêt’ ei ti khom hi thil mak tak chu a ni phot el. Tho invêt chi deuh hi an um a an tho invĕt dan ruok chu a’n ang nawh. Threnkhat chu an in lai an tho a, motor-in an suok a, swimming pool-a dam inhlieuin, a thren chu Club-ah an fe a, an lâm hrep a, an hung kir a, an hriet thrak nawh. Australian nu pakhat chu zana hin mi hrang hrang a zalpui hlak a, a zalpui ti a hriet nawh. A zalpui pakhatin a man suok hnung chun a ripawt a, sorkarin a tho invetna chu damdawi inah an enkol a, a hung thra suok niin an hril. Tu lai hnaia pa mak deu an hril chu Lee Hadwin, North Wales-a um, Male Nurse, kum 40 vela upa a nih. Zanah a tho a, milem mawi tak tak a ziek a, a tuka a thoin a ziek a nih ti a hriet nawh. Edinburgh Sleep Centre-in a chanchin hi an sui zing a nih.

‘Sleep-walking’ hi a teknikal tronga chu ‘Somnambulism’ an ti a, ‘sleep-walker’ hi ‘somnambulist’ an tih. A san tam tak a um a, imu infuk lo (sleep disorder) lei a ni lien tak a, naupang lai hunah a tam zuol. Hieng ang invoi hi khawvel mihriem zaa sawmpanga (15%) vel um dingin thil suituhai chun an ring. Pherzawl tlanga khan Muolveng, Lungtrau ruol inbuk khawmnaah chanchin hril ding a tam. Buongsingpa (HL Bawia pa) ina Lungtrau tlangval ruol riek khawmhai lem kha chuh, in puma zan khawvâra an titi chang a um niin an hril. Pakhat tronginvet inlet butin a hang tran a, a bula zâl khan a hang sunzom a, a dangin a lo zawm a, an thum bul bul zânkhuo hlak.

Kei ngei khom ka naupang lai ka tho invet hlak. Ka tho invet ka hriet nuhnung tak chu, ka mangin Sorkar LP sikul, Meitei trong an inchuktirnaa chun ka lo kai a. Zirtirtu chu kan makpa Tawnga a nih. Meitei trong hi ka hriet thei naw lei amani ding, ka hel tlat a. Inhnik tlat lo chun baihat dinga homework an mi pek khom ka baihat dukdak ngai naw a, hrem tuok pawlah ka thrang ngun a, ka tuok rawn po leh ka’n hnik naw deu deu a. Hi zan khom hin class-ah kan zirtirtun a mi hrem a, ka lungsenin ka tlan suok a. Ka um Kamzabiek le zal kha, zana chun ka tho a, puon hlap pakhat ka beibat a, tuol ka pan a. Ka chung taka mi ka u Zawlsiemzo lengtuhai khom an la trin naw a, tapah an inthrung tawl a. Sumphuk ka tlung a, tuola kan sutpui ka chel char chun ka tho invet a nih ti ka u Kamzabiekin a hriet leiin a mi hung man a. “Khawlaia fe tum che?” a ta. Kei chun, “Saptrong zongah. Meitei sikulah ka kâi nuom ta nawh” ka ta. Chu chun ka har suok chauh a nih.

A ieng khom chu ni sien, ka uhai khan thil hre thiem takin, a tûka chun Sorkar Sikula inthokin Independent Church Sikulah an mi’n sontir a, thla ruk sungin voi thum pawl ka son tung a, a pakhatnaah kum iemani zat ka thrang tung zar zar a nih. Ka mang siet tho invĕt kha ka lekha inchuk peina ding lampui mi hongpektu a nih. Meitei sikula khan kai zom zing lang, lekha inchuk ka’n hnikna sukbo a ta, sikul maksan ka ta, hrâm bul leh kum tinin inbichilh kan ta, ka rù khomin Rengreng vadung a tlungna sawt tang a tih. Ka tho invet kha ka tho suokna a lo nih.

Ka ngaituo a. Naupa tlan hmang tia ei hril hlak tho invet khan a zalenna a nuom ang anga hmang dingin a rochan a lak a, a pa thnunna le enkolnaa inthokin a suok dok a, insuk khauphar thawvengin, a biling a balangin nun a chĕn a, sawt naw te-ah a’n khawng da dĕr a. A hung har suok zet khan chuh a ran tirdak tak, chihraka inbuol hlak, a sa fak chu hril lo, a tawk khom an tawk nuom lo, vok ruolin inhnik ti taka an top hluk hluk hlak vok bu zuk fak nuom elna ngirhmunah a lo um tah ti a hmu suok a ni kha tie! Tekhi thu el khom ni sien, tho invet leia mani le mani ngei vok ngirhmuna insie thei a lo nizie hrietna dingin a poimaw khop el.

Chu le inzom chun ngaituona lenglakin mani pieng le murna ram a sir naw thei naw a. August 31, 2015 a inthok khan pawlitiks boruok a sosâng a, a kăng khu intûr ngun chun chung tieng rorelna lalthrungpha hmaa thiemnaw changa inlang dingin a pan tung lui lui a. Vokbu pêk huna vokkuong hmun tinah daw a, infak khoptir a, kum nga sung an vokhai ngaisak loa an fak ding po po mania pumbila, infa thau mihai ta ding chun an vokhaiin lungsena hâ an rawt le phir let hun a ni leiin, an chung pikzie ralkanga inthoka thlir khomin, pang a trim uoi uoi a. Vok ang chauha mipuihai ngai a, anni ta dinga hamthratna hung po po ban thlapek a, in ropui tak tak indinhai chun an thil indinhai kha mipui chan an inrukpek a ni leiin, a neitu indik tak haiin lungsena mei an inlemtir vong khomin, ieng am nuorna ding a um? Mipui lungsen sosang hang natzie thu hi ka tiem rawn tah bakah a tak ngeiin ka hmu rawn ta a; an indoi ngai nawh. Luong hmol anga inlanghai kha thirtiengah; pilpok anga nuom nuoma hruol theia inlanghai kha lungthìrah; tui luong del delhai kha tuizangkhauah; thaiduop kha thaisakeiah; beram kha sakeibakneiah an inchang el a nih.

            Hi thil ei hril lai hin kum 1988-a ka thil tuok chanchin, Mizo tronga ka ziek, Mipui Thinrim ti, PHERZAWL TITI (1996) a chuong chu ka zuk hriet suok vang vang chu tie! Chu artikul, Hmar tronga ka’n let sawng chu thil dang hril tah loin hang ngaithlang ei tih:

Mipui Lungsen

French Revolution champha voi 199 a tling kum, 1988 September khan Rangoon-ah ka um a. Hi hun hi Kawlramin dimokrasi nauhase tuora an rŭm lai, thlan tui le thisen tam tak a seng hnunga vangduoithlak taka nau a’n siet nawk el si hun, trapna le harawtna zan thim fe pêl el dinga inring a, a hmaa beisei kawl êng phut, zalenna ni hung suok ding thlira a nghak lai, chu zalenna ni chu suok hman loa beidongna awkin a dol nawk el hun, dimokrasi nopuia zalenna uoiin thlum dawn el dinga a beisei laia chu no chu lungngaina noa a hung inchang nawk el si lai hun kha a nih.

Chuong lai chun Burma chu Myanmar ni loin Burma, Rangoon khom Yangon ni loin Rangoon a la ni a. Ram inhoi, khuonun leilung hausakna tinrenga a vur, sienkhom ram hnufuol tak le thring tak laia an roreltuhaiin an inchangtir, thil thar siem konga khawvelin hma a sawn hrat vanglaia Sura liengko inthlak pawlisi an hmang lui tlatna ram a nih. Dimokrasi le a paipon zalenna fiertui ngaia inrûm mipuihai chun, silai le tharum hmanga kum 1962-a an piengvo zalenna inchu thlapektuhai kuoma chun an chanvo chu pe kir nawk dingin an ngen a, lam an hraw mup mup a. Zalenna neka an pek silai mu lo dong fu tam tak chu chop le chilin mang songna an tuok nghal a. An ri râpum tak chun kil tin a deng a, khawvelin bau hipin an thlir thruop el a nih. Chu chu a tak ngeia ka thil ton a nih.

March thlaa inthoka buoina so tran kha September 8-a sipaiin thuneina iengkim an lak nawk ni chen khan, inchuklaihai huoihotna hnuoiah, ka sawl ka kham ti um loin mipuiin lam an hraw mup mup a. Pulit le sipaihaihai leh an inchal tauh rawn po leh an lungsenna a sosang zuol a. Thuthang mak tak an invuongtir chum chum a. Mipui lam hraw dalna ding le an hming suksietna dingin an intelligence pawl Directorate of Defence Services Intelligence (DDSI) chun hmun tinah buoina siemtu ding arukin mi an sie ti dam, chuong mihai chu ruihlo chi hrang hrang hmanga an lungril an thuhnè le sukvêt, an taksain na khom hre ta lo dinga damdawi hmanga an sukchawlol, anni puol thua khawsa ta lo nia an hril dam le thuvuongva maksak tak tak an hril thang a. Chuong ang thu leivak chu a’n vir kuol nasa leiin, zingtienga mengte kha zantieng chu sakeibaknei a’n chang hman pei a, thu indik tak hriet a harsa.

September 5 a hung tlung a. Ni dang ang bokin, a khaw nawtin lam an hraw mup mup a. Lam hrawhai dawn dinga lam sira pil bela tui an siehai chu a thienghlim tawk naw ni ngei a ta, nisa inrui le tui thra lo dawn leia damnaw le tlep thla an um nuol a. Chu chu intelligence-hai ruoi, mi suol ruolin mipui tui dawn dinga tûr an phul lei ni dingin mi threnkhatin an ringhla a. Halpin Road-a Children Hospital bulah chuong ang mi ringhlel chu pasal pali le nuhmei pakhat mipuiin an man a. An hril dan chun, pasal pahni chun an inpuong nghal leiin an insuo a. Pasal dang pahni le nuhmei ruok chun an inpuong nuom tlat naw leiin, mipui lungsenin an chungah kut an thlak a nih.

Chu ni chawhnung dar 4 vela chun sŭna thil tlung ripawt thon dingin kan chengna Budd Road-a inthokin Merchant Street-a kan Embassy panin, driver khom thruoi loin, keiman Mercedes car khalin, ka tlan phei a. Khawpui sung lut hma, U Wisara Road le Shwedagon Pagoda Road infinna lamkaa chun mipui an lo inzi mum mum a, an khek dur dur bok a. Lam an hluo leiin car chu ka sukngir a, car tukver darthlalang chu ziel thlain ka dak suok a. Ka ngirna bul ela chun an hotu pakhat, Ministry of Trade-a thok, ofisar siniar tak, ka hmel hriet chu ka hmu hlauh a, “Ruolpa, in ri a va se ngei de! Ieng thil am a tlung ta leh?” tiin ka’n don a. Ama chun, “Mipuiin mipui hmelma chungah kut kan thlăk a nih. Hung en ve raw khai” (We are handing down peoples’ justice upon peoples’ enemies. Please come to witness) tiin a mi fiel a. Sienkhom, an phulpui tak ruok chu ka hriet el thei nawh.

Lam sirah ka car chu sie-in ofisar chu ka zui a. Lam inkien dingin mipui chu a hril a. A laia an bawr lut lutna hmuna chun a mi thruoi lut a. Nuhmei, kum sawmthum panga vela upa ding, hmai inbiel tieng, sa inphut thra tawk tak, a dar vaw phak ding chara seia sam tan, zakuo, zawng rong, phok deu hlek hak hi an lo bawr lui lui a. A bakah thrâmin, lam sir khing tieng khing tieng ui thi hnukin an hnuk let a. Puon a bi ta naw a, kekorte khom a bun ta bok nawh. Chuonga hnuk let a, diriem taka an khek dur dur hnung chun, a ring tan dinga inpe an hang zong a. Nu pakhat, lungsenna thlipuiin a nuoi hrep tah ni awm tak, meng sen râm el hi a hung inchawm suok thar a. Kawlhnam an pek a. A hmang thiem naw lei amanih, an naw leh a kawlhnam mawl lei, voi nga zet a sat hnung khom chun a ring chu a la sat tan naw rop a. A bula ngir pa pakhat chun a kawlhnam chu a lakpek a, voi khat satin a ring chu a tan a. A ring tantu chun mipui hmaah a lu tan sama chun khaiin a thên a, mipui chu hlimin an khek dur dur a. Chu zoah pa pakhat hi a hung a, a ring an tan nu kap kar chu a zen a, a zamaw-ah tangka thîr a thun a. Mipuiin kut an ben dur dur a.

Hieng tieng thila hin thisen zâm naw pawla inngai hlak ni lang khom, ka thil tong râpum tak chun ka phingah a mi thrăm a, luok suokin a mi hung hnaw thut a. Inrang takin car ka pan phei a. Mit insimin, thuok îpin, ka kutpha khing hnia hmai hupin, minit sawm vel chăng loin ka thrung a. Saudi Arabia-a ka um laiin ring an tan hi ka hmu ta a, lu tan thiemin mit khar kar loa an ring an fik a ni leiin, a mi râp dan a dang. Kawlhai ring intan ka tuok hi chu a rawng talaw tieng a nih. Mipui lungsen kut thlak a ni a, a rumintang a, khuo a ngha naw a, tu mitmei khom a veng naw a, thu hnung ding khom a dawn hman bok nawh. Mipui lungsen chu trium deuh a nih.

Tlawma ngai ka hung aw deuh chun Embassy panin ka tlan nawk a. Ka lungril le mitthlaah ring an tan lai chu a châm zing a, khuo khom ka hmu mumalin ka hriet nawh. Ka awmah a mi thrăm a, ka lungril le ngaituona mit a hluo tlat a. Thil dang hang ngaituosan ka tum khomin a’n leng thei thlawt nawh. Chu hlimthla, râpum le pangzatum chun kar khat lai chu hlim angin a mi zui a, a rinum kher el.

Hi ni bok hin pasal pahni an man, inpuong nuom lohai kha mipuiin an lu an tan bok. Chu chu a tawpna a la ni el nawh. Chu taka inthoka ni hninaa chun South Okkalapa-ah intelligence hai ruoi ni dinga an ringhlel mi 60 neka tam mipuiin an man a, sawmhni vel chu mipui lungsenin an ring an tan bok niin an hril. An hril pei dan chun, meipui an sep a, an ruong chu an raw a. Mipui laia lungsen chungchuong, inrŭ zuol le tawrot bikhai chun an mi raw hai taksa chu an diriemzie inentirna dingin an hlep a, zu leh an hmè hep hep niin an hril. Hieng naw khom hi chanchin rura tak tak hril a tam. Kontrawltu mumal um loin, mipui lungsen kutah thuneina um ta sien, mipui lungsenin kut an thlak dan chin ding chu hisap ngam ruol khom a ni nawh. An lungawina tawk phuba an lak hma le an lungsen zuolpui an hrik thlak hma chun, an sakhaw thuthlung tak ‘ahimsa’-in hmun chang nekin, ‘ahimnaw’-ah inchang lem daih mei a tih.

French Revolution laia an inthiel fai le ring an tanpek po po kha 170,000 chuong an ni a, rapthlak tak a nih. Mipui lungsen kut thlak chu tri-um deu a nih. Ram le mipui ta ding le aiawa kut thlak nia an inngai leiin thaw thieng lo umin an hriet naw a, kut an intim nawh. Tlangkang chu a deldetu a rik po leh a puok darh hunah a nghong a na zuol ting el. Mipui lungsen puok darh khom chuong ang char chu a nih. An chanvo lakpek a, an chan ai fa ru a, an phur sukzangtu neka sukriktuhai chu tlangkang puok dar trep chunga inthrung ang an nih. A puok darh hunah an ta dingin himna hrim a um ngai nawh. (Extract from Pherzawl Titi,1996 p.48-52; translated from Mizo into Hmar by the author).

(September 5, 2015, Delhi)

###

No comments :