Search


Jan 9, 2016

2015 Thlirletna


History is a cyclic poem written
by Time upon the memories of man.

- P.B. Shelley

A theia inhman phot chun kum bul hin kum hmasaa ka nuna thil tlung poimaw le ram le hnam le khawvelin inchik tlaka a ngai thilhai chu a tlangpui bek zieka inchik ka tum hrăm hrâm hlak a. A thei chăng a um a, a thei naw chăng a tam lem. Hriet zingna hi ei hung upat deu deu ruolin a hung chuoi tiel tiel a, ei hriet chieng hlea ei ngaihai khom a chieng naw hun le ei kei inmat neng nung hun a hung um. Ei thluoka computer-in hrietna a khawl khawm, ei hmang inzing naw po khah hrietna thar thunna dingin a sukruok a, kilah a thun lut a. Thluok khawl hrat lai chun a mamaw ang angin a lak suok zung zung a. A hrat naw hnung ruok chun lak suok harsa a ti a, a lak suok thei ta naw chu a bo song hlak. Chuong ang huna thrangpui theitu um sun chu ziek ngeia chanchin inchik a nih.

Threnkhat chu ni tin chanchin ziekna Diary vong pei an um a, chu chu mi nazong thaw thei a ni nawh. Voi tam thaw ka tum ta a, a châng chun kâr khat, a châng chun thla hni thla thum ka dai a, ka chawlsan nawk el hlak. A trangkaizie ka hriet naw lei ni loin ka taimakna le inthunun theinain a pei naw lei a nih. A poimawzie ka hriet a, ka thaw pei si naw leiin a thaw dan dang nia ka hriet angin, chanchinbu hrang hranga suok thu poimawa ka hriethai chu ka chep thlak a, file-ah a ‘clipping’ ka sie thra hlak. Hi khom hi thil hautak a lo ni a, ka thaw thei naw chăng a tam. Chu nêk hmana hlu lema ka ngai chu mani ngeia thu le hla zieka maksan a nih.

Poi ka ti hlak le a law ngaina rak ka hriet si lo chuh, chanchin ziek dinga a ruongam duong sa, thil dang dangin a mi hung nang le chim buoi leia ziek zom thei ta loa a hlamzui hlak hi a nih. Hun remchang le inhman hunah hang sunzom tum inla, ei ziek laia thlarau khan a mi lo trinsan ta hlak si. Khuongpuithlurh chanchina a ngaizawngnu insir, beidong taka a’n chek tlok tlok chu uiin a ko sawnin a hung pana,

Chek chek ka tih, uiah hung naw,
Thradang rauthla ka kona a nih.

a lo ti ang el khan, inpâma ei inchek tlok tlok chang a um hlak. Thil ieng ieng amanih ei thaw le ngaituo chânga hriet naw rama inthoka mi hung pawltu rawl hi ieng anga mêng khom ni sien, a fiein a chieng leiin, a haihu laia ngaisak ding a nih. Ei ngaisak naw chun a kîr nawk dai a, ko kir nawk ruol a ni nawh. Kum 2015 sung khan chuong ang chu voi iemani zat ka tuok.

Baibul sut
Kum 2013-a Baibul sut dan ding kan rel fel diem tah, 2014 March vela suok el dinga beisei kha ti anga a um ta naw leiin 2014 kum tawp tieng November khan Delhi tlanga inthoka a hma ang boka mani sum senga sut el lem dingin kan sukthluk a. Kum 2015 ni hmasa taka ka thilthaw hmasa tak chu kan sutna ding Press kuoma a sutnaa lekhapuon man zat dinga an hisap cheng nuoi thum pek a nih. March lailung laia an zo el kan ring laiin, April thla tawp tieng khan kan lekhapuon hmang nuom ang an hmu zo naw thu le a neka sa lem hmang el dinga rotna thu kan dong a, chu chu ka remti naw a. Chubakah, phek 1200 neka tam lo dinga a bu hung rem (set) dinga ka ti kha a nek daiha sa lema an hung rem leiin a hran hlokin kha hmaa a lo buoipuitu ka rawipa Mani Rai kuomah hung rem thra dingin ka pek a. A hung rem thra a, a hranin voi li lai zet kan en thra nawk vong a. Kan ti anga inphân lekhapuon an hmu zo hlol naw leiin a nêka sa hret hmangin an sut a, August 20, 2015 khan Delhi Version sut hnina, savun kawm kawpi 1000 le PVC kawm 2000 chu Pathien lunginsietna zarin Delhi-ah tlangzarh a lo ni tah a nih.

Hi Baibul hi tu chena Hmar tronga Baibul sut tah varson panga laia inphân tak le zângkhai tak, 600 gram chauha rik a nih. India hmar-sak rama zor dingin kawpi 1200 chu Guwahati-a um Dr. Chongrolien Chonzik kuomah thon a ni a, ama kuta inthoka lak thei a nih. Hi hi keima ngaidan chun a hnam pum kalchawinaa mellung poimaw a nih. Chun, kum 2015 hi ramhuoi anga kum za chuong hiel ei Pathien an mi lo soisakpui khah tuta Delhi Version (revised edition) hmangtuhai chun Pathien lunginsietna zara ei bansan kum a nih. Hi Edition-a hin ramhuoi biekna le inzoma thu mal ‘inthawi’ ti ei lo hmang hlak khah Pathien tak biekna le inzom thil a ni chun ‘hlanbiek, thilhlan’ tia indik lema thlak vong a ni tah. Kristien ta dinga chu neka inchik tlak thil poimaw lem ieng dang am 2015 khan a um a?

Inzin inzin
Kum 2015 sunga ram thruoitu inzin rawn tak chu Prime Minister Narendra Modi a nih. A rawn intăm. Ram 28 a sir a, a thren lem chu voi hni a sir. A ram sir indotin: Seychelles, Mauritius, Sri Lanka, Singapore, France, Germany, Canada, China, Mongolia, South Korea, Bangaladesh, Uzbekistan, Kazakhstan, Russia, Turkmenistan, Kyrgyztan, Tajikistan, United Arab Emirates (UAE), Ireland, USA, UK, Turkey, Malaysia, Singapore, UN/France, Russia, Afghanistan le Pakistan. A rikawt khûm ding chun thuok lăk fê trûl a tih.

Rêngpui ramah
Kum 2015 sung khan inzin suok loa Baibul buoipui char char ding ka ti kha a lo ni thei nawh. January a hung tlung a. Hnam tam lemhai hnawchepna kara dam khawsuokna lampui dap ding le kum tam unau hmelhai lo thaw tah hai inhmu khawmna dingin Tripura Hmar Welfare Society chun Janthum Bawng Colony-ah January 21-22, 2015 sung khan Manmasi Suopui Inkhawmpui nei a rot a, chu chu hang uop ve dingin January 19 khan Agartala-ah ka vuong tung a. Chu chanchin chu Part 1-3 ziek dinga insingsa ka ni vei leh, Part 1 chauh ka ziek hman a, a poi hle. Part 1 kharnaa chun hieng ang hin ka thluoi a:

“Tripura hi a kilkhawr leiin puo tieng hriet a hlaw naw hle a. Inchimralna thua le kum 1998-a inthoka tu chena CPI(M) hnuoia Chief Minister ni pei Manik Sarkar hang pasietzie, indikzie le sinthaw thratzie thuin hriet a hlaw bakah eini rawiin ‘Ramthim’ ti-a ei hril inthim leia ram hnufuol tongkhong ni dinga ei lo ngai kha a hmelhmang ni awma ei lo ngairuot dan a ni deuh tak a, sienkhom a varna tieng chu a lo inthim naw khop el. Kum 2009 le 2011 khan survey le cultural mapping thaw malamin ka sir a, Darchawi-a ZoFest-2012-ah ka thrang bok a. Manmasi Suopui Inkhawmpui, January 21-22, 2015-a Janthum Bawng Colony, Dhalai District-a Tripura Hmar Welfare Society huoihota thupui hriltua ka thrang khah Tripura ka sir voi lina a nih. A hmun ei tlung zet chu a pansak ramhai nek daia hmasawnna tienga changkang lem, indikna hmanga ro an relna, electricity khom Manipur anga inthim ve loa a var kungna, lamlien le lamchin khom a thratna le mamna, tlangmi kristienhaiin Kristien sorkar neka Communist sorkar an dit lem tlat tăkna ram, Rengpui Ram a lo ni takzet el. An inthimna tak chu, pêm ruolin an dol zo trep khoma a ram mihaiin inthuruola thrang lak nachang an hriet naw hi a nih. Chu chanchin chu inhmaw loin ei phok pei ding a nih. (Sunzom pei ding)>” tiin.

Shillong tlangah
Baibul ennona ka buoi phili karah Tripuraa ka’n zinna Part 2 ka ziek hman hmain, Shillong tieng ka tarpu Trana Darngawn nuhmei Lalhlimpui hriet zingna lungphun prokram chu Shillonga EFCI General Assembly trumtriek tuk March 16, 2015- a nei dingin rem kan ruot a. Hi ni hi remchanga hriet a nina san chu inkhawmpuia hung tam tak kha a hrana hun le sum tam tak senga hung ngai loa lungmawi hongnaa an thrang nghal thei ding lei a nih. Dr. Rochunga Pudaite khom thrang thei ngei dinga beisei a ni leiin a lungmawi hongtu dingin kan ruot a (A hong ni hin NEIGRIHMS-ah medical check-up dinga a lut leiin Rev. Lalbiektluongin a hong tah lem). Voi thum zet Sielmata inthokin, “Shillong tieng inhmu ngei ngei tum ei tih, inkhawmpui ei hmang hmunkhat tawpna khom a ni thei a..” tiin a mi hung telefawn a. A ti ang ngeiin, inkhawmpui kan hmang hmunkhat tawpna chu a lo ni tah der el! Hi truma kan zinna chanchin hi Part 1-2 bek ziek ka tum kha thil dangin a mi nangching leiin Part-1 chauh ka ziek hman a, inpâm a um hle.

Phaipui khawzawlah
Baibul sut bok buoipuia Delhi nipui uopna hnuoia sun le zan thlan tuia kan insil lai chun, ka ring le beisei phak naw tieng daih, Imphal-a an buotsai hlak, Arambam Somorendra Memorial Lectures voi sawmnaa thuhriltu dingin an mi hung fiel a. Hi Lectures hi 2006-a an tran a na, thuhriltua fiel a tam lem hi ram puo tieng mi an ni el bakah mi thiem le dawnril, an khawvela mi challang le hming nei vong an ni a, an standat hawl phak dinga inbuotsai chu huphurum tak a nih. Ka hril dinga an mi bituk chu Chin-Kuki-Mizo (Chikumi) chanchin, ka sabzek inhnikna, a tawi zawngin Zoram Khawvel ngirhmun phor langna a ni leiin, ni sawm sung inngaituona hun ka nei hnungin, an mi fielna chu ka awpek a. Ka sabzek bitum tak neka ka thucha hril nuom ruok chu Manipura phai mi le tlang mi inkara chadan inkhang (hill-valley divide) hang nasatzie le poizie, hruk phui a ni naw chun thil poi a la hung tawk zuol pei dingzie le chu inbakkeina le innghirnghona chu remchanga laa hnam dangin an mi la hung chim pil vong ding thu a nih.

Meiteihai bu zawla ngei an liek lo thei lo ding mauchar hmarchadeng thurpek chu ka thaw ngei dinga ka hriet leiin, ka lecture thupuia khom ‘Ethnic Churning: Chikumi Style’ tiin ka sie a, Part 1-3 in ka thre a, ka bomb thlakna chu Part 3 a nih. Meitei tronga an inlet leh a hranin a bu-in an sut a, an sem dar nasa hle. Thralai tieng, an mi thiem ruol leh a hranin inpawl khawmna Indira Gandhi National Tribal University (Regional Campus Manipur) ah kan nei bok a. Chu taka mi lo mikhuoltu le iengkim huoihottu chu Delhi tlanga kan suongtawlol ni hlak, Pi Sunita Lalparmawi, Deputy Registrar a ni a; mi trawiawmtu laia pakhat chu hi University-a thok, ka tu suon Dr. Immanuel Zarzosang Varte, Assistant Professor a nih.

Arambam Somorendro Lectures hi November 24, 1964-a United National Liberation Front (UNLF) indina zalenna puongtu Somorendra, June 10, 2000-a anni pawl laia ngaidan inang naw leia an that hriet zingna dinga a thia inthoka kum rukna, 2006 June 10-a a unaupa Dr. Lokendro Arambam inrawina hnuoia an tran a nih. Zalenna suola ram rol pawlhai lai hin helpawl iemani zat suok tah hai sien khom, Meitei sawsaiti sansuokna dinga thupui vaitu tak le an mi thiemhai thluok hmangtu tak chu UNLF hi a nih. Manipur Legislative Assembly-in hmawsaruma Bills Pathum an put lut le pom leia Churachandpur le a se vela dodalna nasa tak August 31, 2015-a inthoka um khah a san inril lem ei bi chun Arambam Lectures-a ka thu khukpui tho kha a na, a sungrila inthoka hung mortu khom an phusaa (movement) a khawl lipui hertuhai tho an nih. India sorkarin Naga helpawl ngirhmun le an thil ngiet sukpuitling dinga hma an lak ruolin, Meiteihai khoma an inhumhimna ding suol suok trul makmawin an ngai a, ri an hung siem a, sienkhom an hisap naw tieng lemah nasa takin nghong a nei a, phai mi tlang mi inkar chadan chu hruk phui nekin a kak lien deu deu lem a nih. Hi pawlitiks lirnghing le a bebawm thilhaiin a nghong pei dan ding hi hisap ngaina khom um lo hiel khopa inhnok a nih. Mani hnam bing le mi mal tranghma chauh ngainain tlangmihai lungril le mit a sukdel nasatzie khom chieng zuola phor langtu a ni bok.

Churachandpur khawzawlah
August 20, 2015-a Baibul kan tlangzar zoa thaw dinga kan phan chu hmun hrang hrang Guwahati, Shillong, Hmarkhawlien le Churachandpur-ah promotional campaign ang deua Seminar huoihot a nih. Kan insingsa tum mek laiin New Zealand khawpui Wellington-a um ka naunu pahnina Helen Ruolsingpuiin a naunu Jessy le a naupa Moses leh hung inzin an tum thu a hung hril a. Ama hi kum 26 lai India ram hung sir ta lo a ni leiin, an hung si chun a pieng le murna le sung le kuohai sira Churachandpur-a kar khat bek châm dinga fepui chu makmaw thila ka ngai leiin September 29- October 6 sunga inzin dingin tiket ka lak lawk a. Churachandpur buoi vanglai tak, karfiu rik tak del dena hnuoiah kan hang inzin a, Saidanah suongkuo ruoi thrèna dam neiin inhawmthaw takin hun kan hang hmang a. Mit ngeia ei khawsak dan an hung hmu khah an dam sung hril a tling ka ring. An ram faizie le thienghlimzie le ei ram balzie le tropzie chu hang hrilkhi ngaina um naw sien khom khawtlang le sungkuo inzomna le inngainatna ei la vong tlatzie dam an hang hmu khan, an inhnar ngawi ngawi ve thung a nih.

Sielmat tieng ruong thakah
October 6-a Delhi tienga ka naunu Helen le ka tuhai leh kan hung kir kha, kar tam imu dukdak hmu ta lo ka ni leiin, ni iemani zat bek chu chawl hadam veng veng ka tum a. Sienkhom ni thum hnungah, October 10 khan Dr. Rochunga Pudaite thi thuin trek tla angin a mi hung deng a, ka mit sulh a, ngaituona a’n chek dar a. Kum tam tak sunga kan lekha inthon, file iemani zat ka kolhai chu la suokin, kan sulhnung ka fang a. A haihu lai chun kan chanchin hang ziek ka tum khomin ngaituona a aiinkhuop leiin, ieng khom a suok thei nawh. Kar khat hnungah chuh a hung zieum tah leiin kan sulhnung sei tak, thumal sangnga deuthawa tam, RO LE KEI ti ka ziek a. Hi hi kum 2007-a ka lo ziek tah RP LE KEI (Part 1-3) laktawi a nih.

Sielmat-a a ruong vui dingin USA-a inthokin October 22 khan Delhi-ah an hung phur lut a, erpawt le biek inah sŭnna prokram mawihnai takin DHWA-in a buotsai a, a chanchin hrilna hun an mi pek nghe nghe a. A tuk October 23 inhma taka Indigo Flight-a Imphal tieng vuongpui ding a ni leiin, pipua inthoka ei lo thaw danin, a ruong tlungna ding chena thak le inthla chu ka thaw ngei ngei dinga ngaiin, tu dang hriet loin tiket ka lak a, ka zui tung a. Imphal kan tlung hnung khan chu ka thaw ding hlen taah kan ngai leiin a ruong hmuokna le prokram hrang hrangah thrang ve ta loin, a tuka ropui taka inthlanaah thu tawite hril dinga ditsakna an mi pek chu ka hmang zo hnungin, a vuina takah khom inlang ta loin, chawl hadam dingin ka’n sie kieng tah lem a nih.

Hi truma ka’n zinna chanchin hi ‘Lungngaina Sumpui karah’ ti thupuia hmangin October 31, 2015 khan ka ziek a, chu taka thupui tesepa ka hmanghai chu: Ei laibrari a kang 2. Ruong thak 3. Vuina hun ser 4. R.P ngirhmun chel 5. Churachandpur pawlitiks boruok 6. Ei ngirhmun a derthawng le 7. Siet tuok laia Kût hmang ti a nih. Thu a fûn rawn el.

Ni inchik tlak
Chuonga fe peiin, November 13 khan artikul ‘Ni Inchik Tlak’ ti ka ziek a. A thuhmaa ka ziek chu: “Kum 2015-a ka personal diary-a ni inchik tlak laia mi chuh November 8, 2015 Pathienni kha a nih. Thil pathum a tlung a. 1. Bihar Assembly inthlangah BJP/RSS bawngpui a tlawm. 2. Kawlram inthlangpuiah mipuiin iunifawm hak pawl an let thal rum. 3. Delhi tlangah HCFD Thralaihaiin 4 NE Choral Competition-ah nopui (a zawnin) voi thumna an dom. Hieng thil tlunghai hi mellung poimaw an nizie a bat batin ei hung hril ding a nih” tiin. Chieng lema hre nuomhai chun ka artikul khah tiem dingin ka’n fui.

Ka mi mal thila ni inchik tlak chu November 13 kha a nih. Thla tam ka hriselna khom ngaisak hman loa kan zin vel sung khan ka pangngai nawh ti ka hriet a, sienkhom medical check-up ka thaw hman si nawh. November 13-a ka hang inentir chun van tong deuthawin ka zun a lo thlum a, nui a sukza naw kher el! Ieng lai khomin piengsuol hi a lo inhnu nawh.

Trong hmang dik kum
Delhi tlanga lungthu pathum - DHWA, HSA & HCFD - haiin kum 2015 sunga thupuia nei dinga an puong chu TRONG HMANG DIK a nih. Chu inchukna ding Lesson chu buotsai dinga dande ka ni angin January thla sung khan Lesson 20 zet ka buotsai hman a, la buotsai zom pei dinga riruong a nih. Lesson 12 chen DT le website hrang hranga a suok hnungin, insuo zom pei ding le ding naw thuah, zawna indon ngai a um a: (1) Ei thrathnempui am? (2) Ei trangkaipui a ni chun, chu chu a taka a hung inlang suokna iengtin am hre thei ei ta? (3) Ei thrathnempui si naw chun vok hmaa tuikeplung pei an hril ang chauh a ni ding leiin ieng leiin am ei sunzom pei ding? Website hrang hranga tlawmngaia Tv. Lalremlien Neitham-in a hung sie hlak khom website sukhnoktuah ngaia sie ta lo dinga ti pawl khom an um nok a nih. Trangkaipui dinga inchuk chu hril lo, a tiem pei ei tlawm a, a tiem sunhai khom ngaituona hmanga sui zui pei ei vang. Ei trong hi a dam khawsuok ding chun sukhmasawn pei a ngai a, sienkhom a thlan ding choa inphu mur mur ei tam lem a hoi. Facebook hi ei ngirhmun inkhina dam ni pal sien lem chuh, ei trong suosamtu le thattu ei va hang pung sawt de aw!

Trong lesson hmang hlawk tak nia ka hriet chu HCFD Sunday School le HSA Delhi Joint Headquarters an nih. Kristmas le Kum Thar Lawm laia naupang ruol thilthawhai kha chik taka ei bi chun, trong indik lo hmang an um ta nawh. HSA khomin trongkam thar hung ser peiin, ‘thiemfin’ zuitu ‘dawntlang’ ti dam a hung ser bakah Hranglam hla thluka Hranglien Songate phuok nia a tupa Lalrosem Songate hril ‘Thiem ang sîr ta rong e’ ti khom a zierang mawi insomtir peiin kum zabi sawmhni pakhatna (21st century) ah thiem takin an hlu lut a nih. Hmasawn harsa ti chu puitling tieng, ei Baibul trong hluia intanghai an nih. A tlangpuiin, trong hmang dik thuah ni dang nekin ‘awareness’ nasa takin a hring pha a, chu chun ra thra le hlimum a hung insuo pei beisei inla. Trong Lesson hai laia a poimaw zuol thlang khawm khom a bu-a sut dinga riruong mek a nih.

(January 8, 2016, Delhi)

###

No comments :