Search


Feb 16, 2016

Mitdel Ram


In the country of the blind,
The one-eyed man is King.

- H.G.Wells

Tu kum Republic Day, January 26, 2016 kha Guwahati-ah ka hmang a. Guwahati Hmar Christian Fellowship-in beiruol trongtrai Pilangkataa a huoihota chun ka tlungna Ropuithang le a nuhmei Lalthienghlim hai zuiin ka va thrang ve a. Ramthima an rongbawlnain hmun a hluo rawn hle a. Chu chu puitling tieng pan kohran thil invoi ding a ni hrim a, lawmpui an um khopin ka hriet.

Hi truma ka ngaituonaa zawna poimaw hung luthai chu: Ramthim ei ti hih ieng am a na? Einia ramthim am, ramthima ei ngai a’n thim lem? Einia thim ngaisak si loa ramthim ei invoi hi ieng tina am ning a ta? Isu ngeiin, “I sunga var chu thim a ni chun, chu thim chu a va nasa awm de aw!” (Mat 6:22) a ti hih ieng tina am ning a ta? Ei khawtlang nun dan le kohran le kohran inkara ei inlaichin dan enin, eini neka ramthim lem an um chuong am a ni? Isu hril bok, mani mita thingtum inkhang ngaimaw si loa unau mita thil hlek um ngaimaw thu ang khan (Mat 7:3-5), mania ramthim uksak si loa ramthim dang invoisan hi ieng tina am ning a ta? Ramthima gospel var ei thon suok (export) ei ti hih pawl ramthim lem a ni naw maw? Mitdel ei nizie khom hre thei ta lo khopa ei chawlol el tah hi iem ei law ding a na? ti le thil dang dang a nih.

Mitdel khuo
Chu chun kum tam tak liem taa lekha ka lo tiem tah, 1904-a H.G.Wells tienami ziek, kum 1939-a a siem phuisui ‘The Country of the Blind’ ti dam a mi’n ngaituo lettir a. Chu chu a laktawi hril malamin ei khawvel hang bi vak ei tih.

Tlang lawn mi (mountaineer) pakhat Nunez an ti hin South Americaa ram pakhat Ecuador-a tlang pakhat Parascotopetel (phuokfawm tlang) sipa lawn kai a tum chu a sir inphet leiin a’n tol thla a. Vûr laia an tol thlak pei chun ruom pakhatah a tla thla a. Chu ruom chu rawl insang tak chawi vel, khawvel dang le inzomna nei ta lo a nih. Hi taka chenghai hi anni optu Spanish lal tawrothai laka inbi hmang an nih. Lirnghingin an se vela tlanghai leh an chengna hmun chu a sawi thre daih leiin, ram thar zong pawl (explorer) tu khoma an paw phak ta lo ram a nih.

Hi taka chenghai hi mitdelna hriin an nau pieng tharhai a bawm leiin, thrang iemani zat hnunga chun mitdel vong an hung ni ta a. Hnâra rim hrietna, naa ri hrietna, leia inhnik hrietna le tawka thil hrietna an nei a, mita hmua thil hriet theina (fifth sense) ruok chu an nei ta nawh. Chu chu thil um thei a ni khom an ring nawh. An ina hai chun tukver a um naw a, thimthamah an um a, inthim umzie an hriet ta naw leiin an nun a chawkbuoi nawh. Zan boruok dei hunah sin an thaw a, sun lumah chawlin an zal thung a. Mitmu an nei naw leiin a’n mit khur a’n thuk a, mit hmul nei chu mi piengsuol anga an ngai a nih. Nunghak hmel thra an inkhina chu pangti nam le rawl innemah a nih.

Hi ruoma Nunez a’n vak lut hin mitdel vong an nih ti a hmu chun mak a ti hle a. Fiemthuin “Mitdel rama mit nei Lal chu kei” (In the Country of the Blind, the One-Eyed Man is King) tiin an sam lauh lauh a. Thil inchuktir a, an chunga lala um thei a ni a ring a. Sienkhom, mita hmu thei umzie (fifth sense) an hriet naw a, um theiah an ngai naw a, hang hril fie ngiel a tum khomin ama chu lungril kim loah an ngai hlauh thung. Thim hnuoia an pal khut khut chu an nuizat. A beidong lungsen chu a mit hrikin a thluok a tawk buoi leia invetah an ngai. An tuol daktor an rawn a, anni anga Nunez hung var a, ngai a aw theina ding chun thil hmu theia a’n hrilna mitmu chu khel dokpek dingin a hril.

Nunez chu Jakob ina khawsa dingin upahai chun an rel a. A khaw mihaiin hmel se tawpa an ngai Jakob naunu tlum tak Medina-Sarote chu a ngaizawng a. Ama chu mithmul nei, a pangti khom inthap hret a nih. Ngaizawngtu tu khom a nei nawh. Mita hmu theitu Nunez ruok chun hmel thra a ti tak a ni tlat thung. A tawpah an hung inngaizawng a, Nunez chun a zaiin mita a thil hmuhai chu Medina-Sarote chu a hril a, sienkhom a ngaituona lengvaka a thil hisap mei meiah a ngaipek si. Nunez chun Medina-Sarote chu nuhmeia nei a nuom a, sienkhom upahai chun lungril kim lo, khuo hmu theia inngai nia an hriet leiin a hnina chu an hnawl a. A khaw daktor chun a mit hrikin a thluok a khei buoi leia lungril kim lo nia a ngai leiin a mitmu khel dokpek dingin thurawn a pek a. Hang law ngaina dang a hriet naw leiin, Medina-Sarote a hmangaina leia a tuka a mit khel dok chu Nunez chun a remti a. Sienkhom ni a hung suok a, mi an in vong lai chun tlang sip tieng tlan suokna lampui zong dingin a’n thok suok tah a nih.

A tienami hmasa taka chun Nunez chu zan inthim chenin, chau le ke inthi neng nungin tlang dangah a kai a, mitdelhai khuoa inthoka a tlan suok thei lei chun a lawm hle a. Iem a chang zui pei ti ruok chu hril a ni ta nawh. Kum 1939-a hi tienami hi ennona a ziek thrata chun, mitdelhai khaw sira chun lungpui tolparit a hmu fuk a, chutaka chun a ngaizawngnu Medina-Sarote chu thruoiin, him takin an intol suok tah a nih.

Mitdel dan chi hrang hrang
Ei chengna khawvel zirin mitdelna chi hrang hrang ei nei. Taksa mit nekin lungril mit (lungmit) indel ei tam lem daih. Ei lungmit sukdeltu chu hrietna ei tlaksam lei a nih. Chu chu ‘mawlna’ ei ti hih a nih. Kristien khawvela chenghai chun Good Friday amanih Kristmas amanih umzie chu hril fie ngai khomin ei hriet nawh. Khawvel mihriem a hre naw um lo dinga ngai pawl ei um a ni khomin thil awm tak a nina chin a um. Amiruokchu, hre thrak lo an lo um nalawm el. Muslim hlang hlak umna Saudi Arabia le Maldives-ah kan lo khawsa ta a, mimirin Good Friday le Kristmas hi an hriet map nawh. Eini rawiin an Eid umzie ei hriet naw ang char hi a nih. Bengvar china inngaihai khomin Sunni le Shia amanih, Eid-ul-Fitr le Eid-ul-Zuha amanih, Umrah le Haj amanih danglamna ei hriet naw tlangpui. Anni ruok chun khawvelin hre vong dingin an ngai ve tlat. An mawlzie an hriet tlat naw leiin mawlah an inngai nawh.

Saula chu Juda sakhuo ta dinga a kul a taia thrang la, Isu zirtirna zuituhai sukchimit tuma beipui thlak, sakhuona le hnam trannain a mit a sukdel a nih. Amiruokchu, Damaska kotsuoa Isu le an intuoka inthok ruok chun mit thar hung putin, a letlingin a hung inthlak a, a hmaa a khing le do rêm a tum kha a trantu takah a hung thrang tah hlauh lem a nih. Mitvara ama an ngai hun kha a mitdel hun, a Judapuihaiin mitdela an ngai hun kha a mitvar hun a nih.

Chuong ang bokin siekhontu Zakai, sum tarmita inthoka iengkim thlir hlaktu khom mikhuol danglam tak a nei ni chun tarmit thar a hung inbel a, a letlinga mitvarna changin a’n thlak thleng top a, “tuta inthok chu ka sum zatve pasiehai sem ka ta, tu thil khom indik lo taka ka lakpek chun a let liin rul ka tih” tiin a puong hiel a nih. A let lia rul ding chun tu thil am ei lak ding. A manhla naw em.

Amiruokchu, chawlolna tarmit bun, mitvar an um ti hre thei lo khopa mitdel hi thil um thei chauh khom ni loin thil um rop a nih. Chuong mihai lai chun, ei tienamia mitdelhai angin, mitvarna hi invetna chi khatah, kawrap thei chu chet theinaah, an ngai daih thei. Grik mivar le mitvar Socrates hektuhai le khingtuhai khan mitdel an nizie an inhriet nawh. Zedekia inlal laia zawlnei Jeremia khingtuhai le khur sung ripa chirdieka thlaktuhai khan mitdel an nizie an inhriet nuom bok nawh. Sakeibaknei puka Daniel inthlaktir dinga vervek taka lal Daria dawhatuhai khan thiknain an mit a sukdel a nih ti an hriet nawh. Baibul thu changchawia Pathien thu le inkala an ngai thil thar hmu suoktu tam tak sukhlumtuhai khan an mit indel leia an thaw a nih ti an hriet nawh. Nisain hnuoi hel loin hnuoiin nisa a hêl lem a nih ti fietu scientists iemani zat raw hlumtuhai khan mitdel an nizie hre loin, Pathiena inthoka mitvarna neiah an inngai tlat a nih. Kum za tam hnungah thupha chawi nachang an hriet chauh a nih.

Mizo Value System’ ziektu K.L. Biakchungnungin, “Hi khawvel hi mitdel khuo a ni a, a sunga chenghai hi lungril leh thlarau mitdel saa pieng leh sei lien ei nih. Pathien Thlarauin ei thlarau mit a sukvar a, thutak hmu fie dinga ei lungril mit hi a sukvar a ni naw chun, mitdelhai ang hin hrietna dik hlutna ei hriet naw a, varna hi invetna amanih ei ti lem hlauh hlak. Vantlang laia tam tak hi mitvar an um ti hre lo khopa mitdel ei ni a, ei hmu thei naw hmutu le ei hriet thiem naw hre thiemtuhai hmusit tawk chaua thil hrea inngai ei nih. Ei mit indel dan hi a sa em leiin, Pathian meu khom hung inlar non sien, ramhuoi zawl, zirtirna indik lo phurtu, lungril tienga chieng kuong lona neiah ei sie naw vek khomin, “Kraws-ah hemde rawh!” tiin thiem naw inchangtir ei ta, ei sukhlum tho tho ring a um” (Pasalthra-Beiseina thar Mizoram Tan-Odisha Mizo Association, 2015) a ti hi a pomum khop el.

Ringtu hmasahai le tu chen khoma an inchuktirna lo pomtuhai chun Johan ‘Thupuong’ (22:18-19) tlangkawmnaa, “Hi lekhabua hrillawkna thu hre taphot chun hieng thuhai hi poisa dingin ka’n hriettir. Tu khomin hieng thu hi a belsa chun hi lekhabua hremna ziekhai hi a chungah Pathienin belsa ve’ng a tih. Tu khomin hi lekhabua hrillawkna thuhai hi a lak hmang chun hi lekhabua ziek hringna thinga mi le khaw thienghlima a chan chu Pathienin la hmang ve’ng a tih” ti kha changchawiin, Baibula thu inziekhai hi sunhang khat khom sukdanglam thei lo dinga ngaina an nei leiin, inlet suol le trongkam indik lo an lo hmanghai siem indik chen khom suolah ngaiin an lo thaw ngam naw a, ei inhnawmna ngaiah mong inlang kukin mi tam tak chu kum za chuong hiel ei inthrung zing el a nih. Inchuktirna indik lo leia mitdelna hi thil poi tak a nih.

Taksa mita hmu thei, lungril mit inhong naw chun hmu thei si lo, thil a um. Zawlnei Elisa chu Dothan khuoa a um laiin inmantir dingin Aram lal chun sipai tam tak a tir a, khuo chu an inhuol a. A siehlaw zing tho, tuola va dâkin a hmu chun, “E khai, pu ieng tin am ei thaw ta ding a na?” a ti chul a. Elisa chun, “Tri naw ta la. Anni tienga thrang nekin eini tienga thrang an tam lem daih annawm” a ta. Elisa chu a trongtrai a, “Lalpa, a hmu theina dingin a mit hung sukvarpek rawh” a ta. Lalpa chun siehlaw mit chu a sukvarpek a, Elisa umna vela tlanghai chu mei tawlailir le sakorin an lo sip hmur a nih ti chu a hmu ve thei ta a. Elisa hni angin, Pathienin hmelma hung thlahai mit chu a sukdel a, an rengin an khawpui Samaria-a chun a thruoi lut a, an lut hnung chun Pathienin an mit a hongpek a, man khawmin an lo um vong tah ti an hmu a. Sienkhom, Elisa hril angin, Israel lal chun khop le tlai takin a hrai tawl a, an pu kuom tieng an kirtir a. Aram mi rûn pawlhai chun Israel ram an rŭn nawk tah ngai nawh ti 2 Lalhai 6:8-23 ah ei hmuh.

Hi thil tlunga inthoka chieng em ema ei hmu chuh (1) taksa mitvarnaa hmu thei, lungril mit indel ruok chun hmu thei lo (2) lungril mit hongpeka um hnung chaua hmu thei le (3) taksa mit sukdelpeka um le hongpeka an um chauha hmu thei ngirhmun a nih. Emmau khuo pana thonawk Isu le intlon Kleopa le a ruolpa chun zanbu an fak tlang a, bei an khoi khan an mit a hung inhong a, an intlonpui khah Isu a nih ti an hriet chauh a, an hriet ruolin an hmuhoiah a bo nawk daih si (Lk 24:13-35).

Moab lal Balakin Israelhai trongsie inphur dinga Balaam an kotir trumin, lampuia lo dang dingin Pathienin vantirko a tir a. Balaam chuongna sabengtungin vantirko chu a tri leiin, pumpel tumin lam sirah voi thum zet a pêt a. A lo dangtu vantirko chu Balaam chun a hmu ve si naw leiin a sabengtung chu a vuok zot zot a. Pathienin a mit a hung hongpek chun kawlhnam chawia ngir vantirko chu a hmu a, bokkhupa chibai bukin thupha a chawi thu Nambar 22:22-35 ah ei hmu a. A mit hongpeka a um hma chun Balaam chun vantirko chu a hmu thei nawh ti a chieng.

Sungril amanih lungril mit hi hongpeka ei um hma chun taksa mita ei hmu thei lo thil tam tak a um ti inhmai ruol a ni nawh. A mi Israelhai hril hriet tumtu Isai beidongin, “Mit nei si, indel tlat si, Na nei si, sêt tlat bok sihai” (43:8) a ti hiel dam hi ngaituo tham a tling takzet. Paula chun Krista ropuina Chanchin Thra êng an hmu thei nawna dinga tu lai khawvel pathienin ringawtuhai lungril mit a sukdel thu le Pathien ropuina, Isu Krista hmela hung inlang chu an hriet chieng theina dinga anni lungril ruok chu Pathienin a sunvar thu a hril bakah bo el ding, hmu thei thil thlir loa chatuona ding, hmu thei lo thil an thlir lemzie thu a hril ((2 Kor 4:4-6, 18).

Chu chu a nih Hebrai lekhathona ‘hmutheilo chu a hmu leiin sel takin a tuor a’ (11:27) a ti khah. Sung tieng le puo tieng, thlarau le taksa rama mitvar khawvel le mitdel khawvel hi danglam tak a nih. Pakhatin hmu thei lo chen khom a hmu thei a, pakhat ruok chun hmu thei khom a hmu thei nawh. Amiruokchu, taksaa mitdel, thlaraua mitvar an um a, chuonghai laia mi chuh voi tam 1964 laia ka titipui tah, hla phuok thiem Hranglamthang (Lama 1897-1976) kha a nih. Grik mivar le ziektu ropui, khawthlang thu le hla (western literature) bultrantu hiela mi thiemhai ngai, Illiad & Odyssey ziektu Homer khom hi mitdel ni dinga ring a nih.

Tlangkawmna
Mihriem lungmit sukdeltu chu mawlna a nih. Mawlna thuo tamin mihriem hi a tuom a. Inchuktir loa ramsa laia cheng le seilien a ni chun ramsa ang charin a khawsa el a nih. A hung piengin a khaw hmu a tawi a, thla ruk vel sungin a mit a hung fie a, hmel a hung thlier thei tah leiin dit le dit naw dam a hung hriet thei chauh a nih. Damten nun dan le khawsak dan a hung inchuk a, kum li vel a niin a thluok bur a hung insiem puitling a, a thluok chu a hmang dan ang peiin a hung inthrang lien a, hrietna a thun rawn le hmang thiem dan ang peiin a hung var deu deu a, thiem a hung hau deu deu hlak a nih. Kong danga hril chun, a mit tuomtu mawlna phuhlip chu hrietna tui fima a phi thlak rawn po leh a hung var deu deu hlak a nih.

Mihriem a hung var deu deu ruolin Siemtu ropuizie a hung hriet a, a thilsiemhai hmang trangkai dan a hung hriet deu deu bok. Hnuoi le a sunga um po po leh ei hmu le hriet phak lo vanvela thil um iengkim hi a hmangna ding taka hmang chun thilthawtheina hlawm vong a ni a, a hmang nawna dinga hmang chun sietna hlawm vong a ni bok. Boruok zai hmanga tu laia internet hmangruoa ei indawrna po po hi Siemtuin a sie sa vong a ni a, a hmang trangkai dan ei hung hrieta inthokin ei sor thei chauh a nih. Varna bul chu Pathien a ni thu Solomon-in a lo hril kha a nih. Mihriem hi kum maktaduoi tam tak damin hrietna, thiemna le varna tieng hma sawn ngat ngat inla khom Siemtu ropuizie hi hriet suok ruol ni naw nih. Chu chu thlarau mita hmu fietu Davida chun,

Aw Pathien, i ngaituona chu,
Ka ta dingin a va hlu de!
A rêng lem chun, a ropuiin,
A va hang nasa awm de!
Tiem ding ni lang, a tam tieng chu,
Phaiphin nekin tam daih a tih.
Tiem zo ding chun, i dam kum zat,
Kei khom ka dam ve ngai a tih (DV 139:17-18)

a ti thlawt el a nih.

A chang tawp tlar hni hi BSI inletah “Ka hang meng chun, i kuomah ka la um ta rawp hlak a nih” tiin an sie. Hebrai tronga mi (text) hi a buoi leiin inlettu hrang hrangin an hriet thiem dan angin an sie a, DV-a hin a thu kawk nia hriet anga sie a nih. Siemtu chu Chatuon Mi a ni leiin, a ngaituona inthukzie hriet thei ding chun chatuon mi ni ve naw chun thil thei a ni nawzie hrilna a nih. Mitdel mitvarna chu Siemtu hrietnaah a um.

(February 12, 2016 Delhi)

###

No comments :