Hmun Ser Am Lo Ni Ta!

Hmun ser am lo ni ta,
Kan siengna hnuoi ram hi!
- Pastor Thangngur

Lungngaina. Beidongna. Mangangna. Rimsikna. Tuorna. Beiseina. Lawmna. Thil khâ. Thil thûr. Thil phak. Thil hier. Thil thak. Thil al. Thil thlum. Thil hâng. Thil thrâ. Thil thra lo. Tak. Takbo. Um. Um lo. Thim. Var. Thi. Hring. Hieng le thil dang dang, sim le hmar, sak le thlang, lum le dei, mei le tui, taksa le thlarau inchokpol hin hringnun a thruoi a, a ieng khom hi dam lai khuolzinnaa ei intlonpui, hringnun umzie inneitirtu le sukbukimtu laia pakhat a nih. Nun tawi P.B.Shelley-in, “Ei kurinkukpui zaihlahai khom hi, lungkham beidongna biethu’n an sip si” (Our sweetest songs are those that tell of saddest thought – To a Skylark) a lo ti khah hringnun hrilfiena laktawi pakhat, hril sawng hlaw pawl tak, a ni hrim a nih.

Ei hla hung thur suok ding le bi ding, Pastor Thangngur beidong inrum ri le a lawmna ri infawk khawm khom hi chu hringnun dawta inthoka hung put suok chu a nih. Zan thim hnot hmang dinga kawla ni var mawi tuk tina hung suok chun a nunah lawmna le hlimna neka rinumna le lungngaina a hung intlunin Thangngur chun a hriet a. Tuornain a bawm sip Joba’n,

Ka piengna ni chun trongsie phur sien,
‘Nau a pieng ie’ an ti zan khomin.
Chu ni chu thimah inchang sien,
Chung Pathien khomin hre fu naw sien,
Thimin bawm khum tlat raw se…” (Joba 3:3-4)

tia a a piengna ni le zan chen trongsie a’n phur hiel ang el khan, Thangngur khomin trongsephur hmun, umna dinga hmun thienghlim lo le khapa um ang hiela inhrein, hieng ang hin beidongin a’n rum suok hlol el a nih:

Hmun ser am lo ni tah, ka’n siengna hnuoi ram hi!
Ka chung turni kawla hung suok tin inkimin,
Rinumna le lungngainan an mi bawm.

Hmun ser/serh
Ei pi le puhaiin khaw thar an sat ding pha leh umna dinga hmun thra le hrisel zong dingin mi an tir hmasa a. Arkhong an chawi a, zing khawvar hlimin a khuong chun hmun hriselah, a khuong naw chun hrisel loah an ngai a, hmun dang an zong pei hlak. Chun, hmun threnkhat chu huoi chi hrang hrang chengna niin an hriet a, hmun hrisel loa ngai a ni leiin an um nuom ngai nawh. Lo thei loa an hluo a ngai chun, a hluotu nia an hriet huoi kuomah inthawiin an inthien hmasa phot hlak.

Hmun threnkhat ruok chu miin trongsie an inphur tah a ni leiin hmun vangduoi, malsawmna phur lo ding hmun niin an ngai a, an um nuom nawh. Rajasthana khaw pakhat Kuldhara, Jaisalmer thlang km 15 vela hlaa um chu khaw lien ve tham tak, veng 84 umna, khaw hnienghnar le intodel tak el chu kum 1825 khan zan khat thilthuin an inpemna chin hriet loin an bo vong a, an in rausan, mawi tak taka bawl khom iemani zat a la ngir a, khuolzinhai sir a hlaw hle. Isu’n trongsie a’n phur khaw thum- Korazin, Kapernaum le Bethsaida- khuohai dam hi an rausan tah inhai chu khuolzinhai hmu nuom le sir makmawa an ngai a nih. Kum 1993-a ka zu sir trum khan tourist spot a ni bak chuh chengna hmuna an hluo hmel awm ka hmu der naw chu tie!

Trongsie inphur hi Israelhai le an se vela hnam dang chenghai lai an ching hle a, an Pathien meu khomin a thaw hlak. Eden huona khan Evi thlemtu rûl kha Pathienin trongsie a’n phur a (Gen. 3:14). Adam khomin a pumpel bik naw a, ama leiin hnuoi hi trongsephur a hung ni tah a nih (Gen 3:17, 5:29). Mihriem laia trongsie inphurtu ei hriet hmasa tak ruok chu Nova a ni a, a trongsie dongtu chu Hama naupa Kanan a na, a unauhai siehlawa um dinga ti a nih (Gen 9:25-27). Jakob khomin a nauhai pahnih- Simeon le Levi- hai kha trongsie a’n phur ti ei hmuh (Gen 49:7). Joba le Jeremia hai khomin an pieng ni chen trongsie an inphur a nih (Job 3:1-26; Jer. 20:14-18). Juda mihai zuolko thiem dan hre fie nuom chun a chunga bung le chang ka hrilhai hi DV-a mi chik taka tiema enkhi dingin ka’n fui. Ei hang tiem a, sikhlim a puo uoi uoi thei a nih.

Ei hril nuom tak ruok chu hnuoi hi Pathien trongsephur hmun a ni thu a nih. Adam kuomah, “I nuhmei thu i ngaithlak a, fa lo dinga ka ti che thei ra chu i fâk leiin, nangma leiin hnuoi hi trongsephurin a um tah a nih; inrim taka sin thawin i dam sung fak zong tang i ta; hnuoiin hling le buor insuong a ta, huon thlai chu fa tang i tih. I hung suokna pilvuta bok i kir nawk hmâ khat chun hmaia thlan tui luong zoi zoiin fak zong i ta; pilvut i ni leiin pilvuta bok kir nawk i tih” a ti a ni khah (Gen. 3:17-19). Chu chu pumpel thei a ni nawh.

Ka sawl tah ie!          
Zaper thâ inthin dar dar khopa rik phurrik phurin, tungmitlikah ei kai trĕng trêng a. Ei sawl taluo leia thuok a tawp tum el laiin tlaitlan ei tlung a, mitmeng khu ruoiin phur ei innghat a, thuok thar le tha thar la dingin chom khat ei chawl a. Mi dangin, “I va sawl tah awm de?” an mi ti chun, “Sawl lo ve, pasal” ti chu ei suotlang hluia chenghai donna a ni hlak. Ieng anga nâ khom ni sien, “A na nawh” ti chu pasal inti tu khom donna a nih. ‘Pâ’ chu pă dinga ngai le inchuktir a nih. Insukpa taka trong chu hoihawmnaa ngai a ni bok. Tuor zuou amanih, tlawm amanih, dol zora zor hi pasal mizie ni loa ngai a nih. Tlawm amanih hnèbăna um nuom lona lungril le ei hnam nuna ei hlut le ngaisang tlawmngaina hi thil inzom tlat a nih.

‘Insukpa’ hril taka chun Parbunghai insukpa dan an mi hril chu a bawlhlo kimna dingin hang zep vak inla. A panthlangpa khan sumphuka ngirin a pansakpa kuomah, “Mala, i bu kung thratzie thu mi hril ka lo hriet a. Tu kum chu kum khat tlak bek bu i tharsuok naw ding?” tiin a hang indon a. Ama chun hniek phawi dêr loin, “Thar suok teuh lo ve, pasal!” tiin a don. A pa dan trek trek chu! Tu lai naupang, khawpuia seilienhai khom hi, “I ekzam chu i thaw thra maw?” tiin indon inla, “Ka thaw thra” an ti pawngchang el. An rizal le an thaw thratna inmil lo a tam. Mani inringzona tehlem a ni thu hril ding hlak chun, an lung sukhnuol palh inlau a um bok si.

A ieng khom chu ni sien, ei thu zai zuiin titi zom pei inla. Ei hnamin nungchang mawia a ngai chu inngaitlawm le trongkam thra hmang a nih. Ei châk sa khoma châk naw, ei nghok hle khoma nghok naw, ei trâm hle khoma tram naw anga inhril chu hoihawmnaa ei ngai a nih. Hi hi khêl hrilna le huomhap nuna inzelna ni loin inngaitlawmna nuna ngai a ni a, chu chu Saptronga ‘reticency, decency, modesty’ an ti ang deuh, sienkhom ni chie si lo, ei hmangna khawtlang zira umzie inril tak neia par suok hlak a nih. Tlawmngaina le inzom tlat a nih.

Chuong chu ni siin, ieng leia tu khoma hla trongkama an hmang ei la hriet ngai lo chu hmanga,

Ka sawl tah ie (2)
Thlatu bawsietna leia hnuoi trongsie phur hi,
Ka sawl tah ie (2)
Ka phur mi’n jăngtu ding ruol thra ka ngai

ti-a Pastor Thangngur hi a hung inrŭm suok el am ning a ti aw? Ngaituo a suksei khop el. Kros lera thlaphang khek ri, “Eloi, Eloi, lama sabakthani” ti dam kha a mi’n ngaituotir naw thei nawh. Sawl tongkhong le rimtong khek rawl ri a nih: Ka sawl tah ie! Ka sawl tah ie. Chuonga mi inrum ri chu ei hriet tah hlak am? Hienga sawl thu hrilna hi hla dangah a um hrim hrim am? Ieng leia Independent Kohran Hla Bu sutttuhai khomin thufûna an hmang am ning a ta?

Zo hnathlakhai hin eini awm suok hla za tam ei phuok ta a. Dam lai thlalera harsa tak le beidong taka kal ei chawi dan dam, thlemna phaivuoin a mi nuoi dan dam, hringnun khawvel ei nghokzie dam, van ram ei ngaizie le tlung kar ei nghakhlazie thu dam le thrangpui ngaia ei inrum ri damin ei hlahai hi a triel nasa em em. Taksa thila tlaksam umzie hre lo khopa iengkima hnienghnar Solomon chen khom khan “nun hi ka nghok a nih” (Thuhriltu 2:17) a lo ti hiel kha tie! Upa Roneilien khomin, “Ka nghok tah ie, thima um chu, Hung var rawh, van var ropui” a lo ti bok khah. ‘Nghok’ hi natna trium tak, lungpikna (depression) intluntu laia a kaikuongpa pakhat, ningtel le laihrui inzom an nih. Thil hung tlung dinga ei beisei le nghak, ei beisei hun anga a hung tlung naw leia lungril intarna hring suok a ni nuom. Chu chu a ni lai zingin, thi pha thei hiel khopa Jona lungintarna ruok kha chuh Pathien hal tuokna chi a nih (Jona 4).

Thangngurin a ‘nghok’ thu neka a ‘sawl’ thu a’n zawt lem daih hi ieng lei am ning a ta? Chu chu hre ding chun a sawl san hriet a ngai. Ama ngeiin, “thlatu bawsietna leia hnuoi trongsephur” a ni lei thu a hril. Chu trongsephur hnuoia Chanchin Thra rong lunginruol taka an bawl lai le thutak kawlhnam ngeituo hmanga an kawl le kienga inhuoltu ramthim thrieka a an vai eng duok duok lai chun H.H.Coleman le Watkin Roberts inkarah buoina a hung suok a, Thado-Kuki Pioneer Mission (TKPM) chu pawl hniin a hung inthre tah phuk el a. Hi hi an hmunpui Senvon-a inthoka Tinsuonga an son hnung le Thangngur chu M.E.School an indina Headmaster sin a thaw laia thil tlung a nih.

Mission a hung koi khan Coleman chun neitu nina a hung chang a, a tira lo phuntu Watkin Roberts chu Manipur State-ah Mission nei thei lo dinga khuop a hung ni ta a. Ama trantuhai chun Mission inti si loa kohrana ngir zing dingin 1930 April khan Pherzawl-ah Independent Church (Manya-Enkol) an phun a. Coleman-in Thangngur chu ngirhmun insang lem le hlaw tam lem pe dingin zawr sien khom a tira inthoka a rongbawlpui le an Mission phuntu Watkin Roberts hang inphatsan chu a nuom naw leiin, a sina inthok chun Coleman chun a ban a, kutbenthekin a suok a. Kum thum lai hrâm bul leh insuola inrim taka Tinsuonga a khawsak lai chun, iengkima an rawnpui le a tluklutna, a ruol thra tak Thawma chun muol a liemsan nawk nghal a.

Hi ngirhmuna a ngir lai hin, sir tinah, rinumna le lungngaina chauh naw chu hmuoktu dang a hmu nawh. A phur sawk zangtu ding ruol thra a mamaw laiin, an hnemna um sunin chuonga a hang thisan nawk si lei chun,

Sim le hmar ka zong vela ruol thra ka hmu nawh.
Rinum a hung zuolin, ka nei sun a’n trintir

ti hih a hla chang hninaah a hung hmang tah a nih. Mihriem thilah, beisei ding le innghatna ding ruol thra tu khom a nei ta nawh. A khawsakna Tinsuonga rongbawltu umhai hlak Coleman mi le sa deuh vong an ni bakah, Mission buoina a hung puok dar hmaa Watkin Roberts le a kaiza vengtu poimaw le ringuma an ngaihai po po suot thlak vong dan ding aruka Coleman rawia phantu vong an lo nih ti a hnunga document hmu theia umhai le mi threnkhat baua inthoka an thuruk phan an hril suok hnunga hung inlang chauh a ni thu Zoram Khawvel-6 le ‘Arthatzawl Pawlitiks le Mission Buoina’ ti-ah ka ziek nghe nghe a. Satene honpui laia beram lo um ve ang chauh a lo nih.

Chu ngirhmuna a tlak lut lai, inhnemna ding tu khom nei loa sakeibaknei puka Daniel anga thlaka a um charin thrangpuina kut a hung inlang a. A hma ela a thlaphang khek ri chu hnena hladoa hung inchangin,

Van Lal Immanuel a hung hnai lem…
Hi thu a hril (2)
Ka nau i phur ka ke bulah hung innghat rawh;
Hi thu a hril (2)
Ka kut le ke en rawh, chun jâng i tih

tiin thlamuongna hla ki dangin a hung thlak tah daih el a nih. A hril zom pei a,

Ka ngai ka lo hmuin, ka phurrik a mi’n jăng.
Hnuoi trongsie bul tumin Kalvari-ah a’n rŭm,
Ka hma khalin hnuoi tieng a mi lo dom

tiin, chatuon khoma chuoi thei lo ding thu mawi le inril a hung ser suok tah a nih. Hnuoi trongsephur bul tumtu, Kalvari-a lo hnetu, a ta dinga thi, a tlŭk ding venga a hriet naw lai khoma a hma khala hnuoi tienga inthoka hmangaina kuta lo domtu le humtu chun a pa angsung, thlamuongna sumphukah a hung thruoi tlung tah a nih. Chu zoa a thunon chu, ama anga phur rik le mi lungngaihai kuomah Pathien hmangaina inthukzie le insangzie hril thiem a nuomzie a hung ni tah daih thung a nih.

Hmâ khala mi domtu
Thangngur kam suok, “Ka hma khalin hnuoi tieng a mi lo dom” ti hih ka nun bung le changa ka ngaihlut, ka ta dinga lunghlu tlang hlŭm, Kohinoor-hai Kohinoor a nih. Ka lekha zieka khom hi thu hlu hi ka zep rawn khop el. Sawt naw te hringnun khawvela mihriem ei hung inzin sung hin ar khaw thim dai an hril ang elin, hma tieng panin, inpal khut khutin, ei inzin a, ei hmaa thil hlam khat khom ei hmu thei naw a, eini thuin ei hringna minit khat khom ei chel thei bok nawh. Ei ngaituona khom nuom nuomin ei thunun thei nawh. Ei ta dinga thra dinga ei ring dam kha a lo thra naw a, thra naw dinga ei ngai dam kha a lo thra bok a. Ei sietpui ngei ngei ding thaw ei nuom le tum, ei thaw naw leia ei him pha hlauh chang dam hi a lo tam em em.

Chuong thilhai chu a hnunga ei kalchawi dan ei sui kir pha leh ei hmu suok thei chauh hlak a nih. Hmu suok thei dinga ei lungril mit hongpeka ei um naw lem chun hmu suok ngaina a um nawh. Hringnun lampui hi voi le changah mi del le awk thei chânga sip a ni a, mita hmu thei nekin hmu thei lo a tam lem. Thaw suol nekin thaw lo suol ei hau lem bok. Chuleiin, Davida khomin, “Mani thaw suolhai chu tuin am inman suok a ta? Suol inthup laka chun mi hum rawh” tiin a lo trongtrai a nih (Sam 19:12). Chuong thil laka inthoka him taka ei nun thruoitu dingin mi tinin vengtu vantirko ei mamaw. Chu chu einia Pathienin thlarau a sie hi a nih. A thu ei ngai a trûl. Ei hrilsiet vai chun ngaidamna a um nawh.

A chang tawpna ei tlung chun, a hla intrannaa a zawna kha ama ngeiin, Saptronga ‘Sarcasm’ an ti, thu le hlaa inti-elna trongkam thiem taka hmangin, hnuoi hi trongsephur hmun, a pa ram a ni naw leia a thla ngam thei naw thu dam, hi rama chenghai hi Pathien Naupa sukrimsia hling lukhum inkhumtirtu an ni thu dam hrilin hieng hin a hung don a:

Hnuoi ka pa ram ni lo, ka thla ngam thei a ti’m!
An lo inkhumtir kha, hling lukhum ni lo maw!

Hi zoa a sunzomna, ieng ang rinum khom tuora Isu hnung zui a’n huomna thu ni awm tak, “A fena rinum sien khom zui ka tih” ti le ama theinghila, ama um nawna hmuna khawvel inhoitirna par tlana a nun a hmang ding chu a phal naw ding zie thuin a khâr a. Hi hi thu thupa trong mei nei hmanga a hril a ni chun, ngirhmun insang lem le hlaw tam lema zawr hmang an tumna le a hnawlna thu a hrilna khom a ni el thei. Chu chu a nih literechar tling khop thu le hla danglamna chuh. A thu vuokvetah, ei thlir dan zirin, umzie tam tak a pai thei. Chu tukvera inthok chun a thu khârna umzie hi chik zuola suidon thei a ni ka ring.

A fena rinum sien khom zui ka tih.
Mi phal naw nih (2)
Ama innghila khawvel par tlan el ding chun;
Mi phal naw nih (2)
A um nawna hmuna invai ding chun.

Tlangkawmna
Thangngur chanchin le a hla phuok dan suitu le ziektu iemani zat an um ta a, a tam lem ziek dan chun ei hla bi lai hi Tinsuonga inthoka kum 1933-a Phulpuia a’n pem thlak hnung, a kum nawk a sunghai an damnaw vong leia tui chawi, thing phur, bu suk le fak rongbawl amain a thaw vong laia a phuok niin an hril a. Chik nawkzuola a hla thu le a bebawmhai ei bi ruok chun harsa taka Tinsuonga a khawsak lai, 1930-32 vela a phuok ni lem dingin ring a um. Chu chu Hmar Hla Suina (1980 p.178) a ka ziek dan khom a nih.

Hi hla hi a thupui (heading) ziek dingin inruolsiekna um sien, ieng am pe veng i ta? ‘Ka sawl tah ie’ ti i hmang ve ding? Ei thupui pek inang naw hle dingin ka ring. Trongsephur ram, Ram lungsietum, Ram nêlum lo, Ram sawlum, Phurrik injăngtu ruol thra le a dang dang ei hmang ka ring. Kei chun, ‘Ka hmâ khalin hnuoi tieng a mi lo dom” ti hi sei duot sien khom ka thlang fâl nalh ka ring. Mani nuna takram ngeia tonhriettu tu khomin an thlang ka ring bok. A hran topa lekhabu sa tak ziek theina thupui a fûn a nih.

A tawp taka chun, ‘hmun ser’ am ‘hmun serh’ tia ziek lem ding thuah ngaidan a khuongruol naw el thei. Ei trong hi a ri le thluk dungzuia umzie nei, mono-syllabic & phonetic (tonal) language a ni leiin, a hma le hnunga zuitu thu mal ei lam rik danin a karthela thu mal um ei lam dan a thruoi. ‘Hmun’ hi a tung, a phei le a suka ei lam danin ‘ser/serh’ ei ziek dan ding a thruoi a, a root word tak ruok chu ‘ser’ a nih. ‘H’ belh a trul changa ei belh hi Saptrong chun ‘declension’ an tih. Dulien/Lusei tronga hin a tam a, Hmar tronga ruok chu a tam nawh. ‘Ser/serh’ ti thu mal hin umzie hrang hrang sawmhni chuong a nei a, chuonghai chu ei hril hman naw ding a ni leiin, mimal senga sui zui dingin maksan ei tih.

(February 20, 2016, Delhi)

###