Search


Nov 18, 2017

Kût Chi Hrang Hrang


Festivals promote diversity, they bring neighbors into dialogue,
 they increase creativity, they offer opportunities for civic pride,
they improve our general psychological well-being. In short,
they make cities better places to live. - David Binder

Ram hrang hrangah umni khama inser amanih hmang hlak ni poimaw ei nei seng. Ram leilung le sik le sa, fakzongna, ring le biek (sakhuona), ram le hnam ta dinga inchik tlak ni poimaw le inzom a ni vong. Ni bik inser le hmang chu dannaranin Saptrong chun ‘Day’ an tih. Entirnan, Republic Day, Independence Day, Martyrs’ Day, Raising Day, Christmas, Good Friday, Pentecost, Diwali, Dusserah, Holi le a dang dang. Sik le sa le fakzongna tieng le inzoma awllen huna lawmna le insukhlimna hun khawtlangin an hmang hlak, Saptronga ‘Festival’ an ti hi tlangpuiin Zohnathlakhai chun ‘Kût’ ei tih. Ei vir bik lei le ei sadukai bik lei khom ni kher loin, Hmar tronga Baibul lo inlet hmasatuhaiin ‘Kût’ ti aia ‘Ruoi’ el khom dittawk loa ‘Ruoithre’ an mi lo tipek tah deu deu hi chuh, vir le themtlawka khom a zuolkai tieng hret a hoi. Thi chilh huoma ngaina pawl hlak bo lo! ‘Fekân Kŭt’ hang ti el dinga ‘Fekân Ruoi thre’ ei la hang ti thlêr duoi el hi chuh, van ram kai leh khom an inhmê chie nawh ie.

Kûtpui pathum
Ei fakzongna le ei chengna hmarsak tlangram sik le sa le inzomin Zo hnathlakhai chun kût pathum- Chapchar kût, Favang kût (Mim kût) le Pawl kût- ei nei a, loneina tieng le inzom vong a nih. Lo vat zo le an raw hma inkar, nisain vachap a em chăr (trawl) hun thawvenga hin nasa taka insukhlimna siemin Chapchar Kût (Spring Festival) an hmang hlak a. Chu chu Mizoram sorkarin Cultural Festival poimaw taka inchangtirin, Zoram khawvela lam pawl hrang hrang incha khawmin, ropui takin kum tin a hmang hlak a, insuikhawmna hmangruo poimaw a hung ni tah pei a nih.

Favang Kût (Autumn festival) hi hmun hrang hrangah lo hmang hlakhai sien khom, kum iemani chena inthok tah khan, unau Kuki haiin an ‘Chavang Kŭt’ chu inhuop zautir lem dan zongin, ‘chavang’ bănin, ‘KUT’ ti ringot inputtirin, Manipur pumpui huopin an huoihot a. Inpumkhatna maichama favang (chavang) an raw hmang hnung khan, mi tam tak chun ‘Favang Kut’ hi a um ta naw amanih an sawn hiel a. Tlangrama chenghai ta dinga kum khat sunga hun thawveng le inhoi tak chuh ‘favang’ hun hi a nih. Chu chu vanglai hun le tekhi a ni rop hlak. ‘Favang’ an ti san khom bupui (fa) kung thrat vanglai tak a ni lei a nih. Hla trongkam chun ‘sawmfâng’ an tih (fa/fâng/châng/châk/chaw=bu). Favang hun chu August thla tawp tienga inthoka October chen a ni tlangpui.

Favang hi vaimim an sik zo hun le mithi puola inthlăna bik an siem hun a ni leiin ‘Thi Trin Thla’ an lo tih. Hi thla chena thi tah hai thlarau inthlăna an siem hma chun hnuoia la châm vong dingin an ring a. Mithi puol bika inhlan ding bei an suk a, chite tein an fŭn a, chu chu an thlanah fak ding thil dang dang leh ni thum sung a zawnin an sie a. Chuonga an thaw sung chun khawsawta lengkhawmin mithi ngaina le sunna hla an sak hlak a. Chu chu an thaw zo pha leh mithi thlarau chun a fena ding pana suok tah dingin an ring leiin ‘Thi Trin Thla’ an lo ti a nih. Mithi inthlanaa an thilthaw hi ‘Mim Kût’ an tih. Hmun hrang hranga an thaw hun a’n ang nawa chu August thla tawp tieng le September thla sung a ni tak.

Mim Kut hung intranna ni-a an hril chu Ngambawng le Thruitling tienamia inthok a nih. Thado trong chun Ngambom le Khupting ti a ni a, Lusei trong chun Ngama le Tlingi an tih. Zan khat chu Ngama chu zĕl angin a um a, mithi khuo-ah a zu fe a, a ngaizawngnu Tlingi chu chêr êm ĕmin a hmu a. “Tlingi, iem a ta i va chêr tah ngei de?” tiin a’n don a. Tlingi chun, “Fak le dawn ding kan nei thra naw ema a nih” tiin a hril a. Ngama chun, “Chuong a ni leh a la dam haiin kum tinin fak ding i thlanah hung sie tang kan tih” a ta, Tlingi khomin a lo lak zie ding thu a hril a. Kum khat hnungah zel angin a um nawk a, mithi khuoah Tlingi a zu kan chun a lo thau thra ta hle a, fak ding an hung siehai chu a lak zie thu a hril bok a. Hi taka inthok hin mithi puola fak ding sie hi an thaw tran niin an hril. Ransa le mazuin an put hmang lo po chu naupang ruolin zing inhma takin an va rŭt khawm a, an hlim hle hlak. Tlangvalhai ruol ruok chun, mithi puola thil sie lak chu “Kut a’n hmui nuom nawh” an ti leiin an tawk nuom ngai nawh.

Khaw threnkhata ruok chu thi trin hun serh an hmang zo hnung, favang lĕr tieng hin insukhlimna neiin Favang Kut an hmang hlak. September thla sung hi thlasera ngai a ni leiin a hmingah ‘Thlaram’ an lo inbŭk a. Mihriem le sa khom Khuonun a veng naw lai nia an ngai leiin pi le puhai chun kut le ke tin tan ringot khom an lo nuom naw a, innei lem chu sungkuo an ram hlak nia an ring leiin thieng lo hulhuola an ngai a nih.

October (Changer) thla ruok chu hnam tam takin hun inhoi le hmuingilna thla niin an ngai a, thla lir lem chu kum khat sunga thla a var tak zana ngai, thrim thil theina khopa vara an hril, thangsuo kimna dinga thil an thaw hlak, Khuongchawi thla an lo ti hiel a nih. Buddha khom, fur sunga ram hnuoia intom hmang khah October thla lir (Buddha Purnima) hin a hung suok nawk a, ama zuituhai chun hi ni-a innei hi vangneina tawpkhawka an ngai a nih.

November 11, 2017 Inrinni khan Delhi Hmar Welfare Association (DHWA) huoihotin Favang Kut hlawtling tak le inhoi takin kan hmang a, Kût Pa-ah ka thrang nghe nghe a, hamthra ka’n ti hle. Hi hi Delhi tlanga DHWA-in Favang Kut a huoihot hmasa tak a nih. Kha hma po poa Delhi HSA Joint Headquarters le DHWA haiin an huoihot chu Sikpui Kut a ni hlak a. Sikpui Kut hi bu le bal tienga an hnienghnar kum chauha an lo hmang hlak a nih. Ni poimaw bik inser anga kum tina annual event anga inser hlak anga ngai pawl an um tah hiel leiin, tu kuma Delhi tlanga Favang Kut kan hmang hi Sikpui Kut thlak tumna anga lo ngai suol pawl an tam a, chu chungthua chun telefawn ka dong rawn hle. A ni nawzie hril fiena dingin hi lekha hi ka ziek a nih.

Kût pathumna, Pawl Kût (Harvest Festival) hi lo tharsuok bu le bala inhmakhuo hnam tinin nasa taka an hmang hlak chu a nih. Assamese hai Bihu, Khasihai Ka Pomblang Nongkrem, Garohai Wangala, Tamilhai Pongal, Keralahai Onam, Punjabi le Haryanvi hai Baisakhi, Oriya hai Nuakhai, Bengalihai Nabanna, Telugu le Kannadi hai Ugadi hai Festivals hi entirna thra tak a nih. Chengna hmun le sik le sa zirin pawl tlak hun hi an inang nawh. Zo hnathlakhai pawl tlak hun chu thlasik hun, kum tawp November-December a ni tlangpui. Pawl Kut hi bu le bal an hlu lut zoa nupui le naupang puol deua an hmang hlak a nih. Hi huna kût ropui Hmarhaiin an hmang hlak chu Sikpui Kŭt a nih. Khawtlang insukhlimna thil lieu lieu, sakhuona le inzomna nei lo, bu le bala an hnienghnar kum, hri le hraia inthoka an fihlim kum le muongleia an khawsak huna an hmang chauh hlak a nih. Kristien sakhuo a hung lut hnungin damten Kristmas Kutin a hung hlăn tah vong a nih.

Kût inser le hmang
A bula ei hril tah ang khan, Kût hi a sera inser chi le a hmanga hmang chi a um a. Inser chi chuh nuom le nuom naw thu hril loa inser dinga thupek a um leia inser a nih. Chu chu dan thupek (canonical) le dan puo tienga mi (non-canonical) zawngin thre hrang inla. Entirna thra tak chu Baibul a ni ka ring. Dan (Torah)-in inser ngei ngei dinga thu a pek chu chawlkara ni sarina Sabat; thla thar ni hmasa tak; thla sarina ni hmasa tak; kum sarina pei; kum sawmngana (Pentecostal Year amanih Jubili kum) a nih. Hieng baka hin Israelhai chun kum tin kût pathum hmang ding le chu huna chun pasal puitling chin Jerusalema inlang vong ding ti a nih. Chuong kûthai chu 1. Fekan Kut le Chol thrang lo bei kut inkop (Nisan 14-21 chen aw); 2. Chawlkar Kût (Chol thrang lo bei kuta inthoka ni sawmngana, Sivan 6, ni khat aw); 3. Bawkte Kŭt (an thla tiem dana thla sarina, ni sawm le pangana, 15-21 Tishri, ni sari sung aw hmang an ta, thlalera Israelhai an invak sung hriet zingnain sawl buk bawlin kût sung po an um hlak. Hi hi Judahai kŭt laia ropui taka ngai a nih.

Dan sunga hril lang ve lo (non-canonical) kut dang an nei threnkhathai chu 1. Inpumpekna kut (feat of dedication), Juda Makabia rawia Jerusalem Tempul an inthien nawkna hriet zingna, thla kuona ni 25 (Chislev) a an hmang hlak dam; 2. Purim, Haman phierrukna laka inthoka Mordekai le Judahai san suoka an umna ni champha, thla 12-na, Adar ni 14-a an hmang hlak dam (Esther 9:24); 3. Simbat Torah, Bawkte kut an hmang zoa inthoka a ni kuonaa Dan lawmna an nei hlak dam; 4. Jerusalem Tempul siet champha sunna dam le a dang dang, an ram le hnam nuna thil tlung poimaw le inzom an nih.

Mosie hmanga pek Danhai hnuoia bu ngheia ursun ĕm êma a hnam puma an inser chu Tlanna Ni (Yom Kippur) a nih (Ex 30:10; Lev 16, 23: 26-32, 25:9; Nambar 29:7-11). ‘Inremna Ni’ ti a ni bok. Thla sarina ni sawmah (10th Tishri) an hmang hlak. Hi ni-a bu an nghei hi an lak ursun a, taksa le thlarau insukthienghlimna ni a ni leiin nupa inpawl chu hril lo, an ranhai chen khom inzawl thei lo dingin an hrĕn hrang hlak. An kum tawp ni a ni leiin, kum khat sunga thil suol an thawhai chu sukfel le ngaidam a ni naw chun, thai bo lo po khah Rorelna Ni-ah an la hmasuon ding ni-a an ring leiin inthiel fai vong an tum hlak a nih. Kum 1993-a Israel rama ka’n zin trumin hi ni hi Karmel tlang epa um Daliyya Kibbutz-ah ka hmang a. Yom Kippur chu September 24 zantieng ni tlaka inthoka September 25 ni tlak chen a nih. Kawlah nisa a liem charin an bu nghei a tawp a, an kum thar a’n tran a, fak le dawn an nei thra thra faa dawnin an lawm tran nghal a.

Kum thar lawmna tak chu Galili Dil kama Restaurant inhoi takah, ‘Peter nga’ an ti le an uoiin inhnika an hril chu tep chek chek a, Thlaram thla lir zana dila inthoka hung thli fim hrang hieu hieu dong a, Peter hai rawi khawvel chu a tak ngeia hluo a, hringnun dawnkhawl chu ka thlang lem leiin, thimbutin Tiberia tieng kan pan thla a. Zanbu kan fak khop chun dar 12 a lo pêl hiel tah a. An kotthler lunna taka chun an thralaihai nun thlir malamin iemani chen kan leng thawveng a. Uoiin bŭr an kep far a, a thren an inkuo zawt a, a threnin perkhuong perin hla an sak thrap thrap a, a thren an lăm a, a thren a kop kopin an inliek ngawng ngawng a. Tu khom inrui awm le che buoi hmu ding an um nawh. Eini laia kût hmanghai nungchang leh chu sun le zan angin a danglam. An zu dawna khan buoina le huoina chol a thrang ve naw am a ni ding maw?

Tlangkawmna
Kristien sakhuo ei hung lak luta inthokin khawtlang huopa insukhlimna le thil dang dang ei lo thaw hlak hai chu ei sakhaw thar le inaihal anga ngaia hnawl hmang vong dinga inzirtirna a um leiin, ei hnam ro tam tak ei inhmang ta a, ei thu le hla hlui a tam lem chuh ei inhmang song der tah. Kum 1950 laia Pherzawl High School a hung ngir ruola a khaw mi, mi tlawmte, abikin lal le khawnbawl haiin hmathlir hla tak neia Hranglien Songate hmalakna thlop le phurpuia thrang an lo lakna leiin, hnam thil invoina le hnam ro humhal nachang ei hung hriet tran a. Lekhabu ngeia Hranglien Songate ‘Hmar History’ a hung suok khan mania histawri nei, van laia tla el ei ni nawzie ei hung hriet a, hlawm lien lema insuikhawm trulzie ei hung hriet deu deu ruolin, kha hmaa pahnam zawnga puon indelkil nuomna lungril kha a hung re tiel tiel a. Chu chun hun sawt tak kohran buoina leia lo indarhai khom lien lemin ei hung insung khawm a. Pheikhai inruola kum sawm vel ei um sung khan mita hmu theiin ei inthrang tuol tuol el a nih. Hnam ro, thu le hla hlui ei la nei sunhai hi chuong hun laia ei tungding nawk vong a nih.

Kum 1963 kum bula Hmar Cultural Society-a Chairman ka hung ni khan ka rawi upa Secretary L. Rokung leh, ei lekhathiemhai le hnam thruoituhai leh thrangruolin, nasa takin hnam ro lo inhmang tah hai dap suok tumin, kil le kap kan tlok a, a hrie la umhai panin, an thil hriethai kan ziek thlak bak anni kan inziektir a. Hnam lam tungding nawk dingin nunghak tlangval kan ko khawm a, Ngurte khuoah kar khat top lam inchukin kan inkultir a. Hla hlui hmu thei taphot kan khon khawm a, hnam thuom le rimawi hmangruo kan duong a, kan inchawk khawl a. Hieng hun lai hin kût ei nei hlak ti hrie chu tlawmte chauh an ni tah. Sikpui Kut khom hi kum 1969 laia D.M.College-a kai inchuklaihaiin an hung tuoi thar khan an lo thaw dan a mik a mak hrie an um nawh. Tu ruok hin chu lekhabua ziek khop Sikpui Kut chanchin ei nei tah. Ei thar thaw hlim khan ringnawtu ngirhmuna kir nawk ding anga ngai pawl an tam a, an mi suosal sup sup a. Hi trum hin Sikpui Kut le kût dang dang hai hi hnam aidentiti chieng taka hriltu an ni leia tharthaw a poimawzie thu Inchuklai Nun-a insuo dingin ka ziek pha nghe nghe.

Ei buoina pakhat ni-a ka hriet chu ‘Kût’ le sakhawhmangna chi tum tum- khawtlang, sungkuo le mimal sakhawhmangna le inzoma khawtlang hraia thilthaw, bu le bal le ral le sa that inei, inchong le lawmthu hrilna dinga ran thata ruoi siem hrim hrim le kût ei hriet hrang naw hi a nih. Hieng le thil hrang hrang hriet fie theina Hmar tronga lekhabu um sun, kum sawmli hmaa sut tah, Hmar Hla Suina (Hmar History, Culture & Literature) chu ennon le siem thrain tu hin sut mêk a ni a, thla khat sungin a hung suok beisei a nih. Tiem seng tum ei tiu. Inza phur tum chun mani inhriet chieng a poimaw hmasa tak.

(November 18, 2017; Delhi)

###

No comments :