Search

TOTAL ARTICLES: 514

Feb 18, 1997

Zu Thlavang Hauhna


Communism is like prohibition, it’s a good idea
but it won’t work.
- Will Rogers (1879-1935)

Wouldn’t it be terrible if I quoted some reliable statistics
which prove that more people are driven insane through religious
hysteria than by drinking alcohol?
- W.C. Fields

Note: Hei hi ram hruaitu leh thrian threnkhat chhiar atana Mizoramin February, 1997 a Total Prohibition an hman tran atranga ni 77-na, Maldive ka chhuahsan hmaa ka thuziak hnuhnung ber a ni a. Hemi hnu lawk hian Mizoramah chawlh hmangin ka zin a, Total Prohibition an tih chhan ber hre chiang duhin mi pawimawh tam tak ka kawm a. A hnuah ka thu ziak hi SENHRI magazine-ah an chhuah a, Zu Khap Minister-in Court-ah a chhuahtute khin a tum hial a, vawi hnih thum lai telefawnin mi rawn berawn nghe nghe a. Kam zalenna (Freedom of the press) hlutzia leh khuahkhirh leh suasam pawi thuizia thuin ka chhang a, an inbakkaih ta êm lo a ni âwm e. Chumi hnu kum thumah ka thrianpa M.Lalmanzualan kum thum chhunga Total Prohibition hlawhtlin leh hlawchham dan thlirna lehkhabu tê a chhuah a. Chutah chuan, Mizoram ramin a chhiatpui nasat tawhzia statistical data hmangin a rawn tarlang a, “Kan ram Kristian ramah hian Kristiante kan chêng a, Isua hova ro kan rêl dawn a nih chuan he dan khauh tak mai hi hlîp ila, awmze nei zawk zirtirna thar i dap chhuak zawk ang u” tiin a khâr a.

Hemi ka chhiar lai hian kum 1947 tawha Zatluanga C.I., Sialsuk ziak, BALHLA HMUN UAR A TRULZIA tih, Kristian Tlangau (June-August issue, 1947) a an chhuah chu min hriat chhuahtir a. Chumi artikulah chuan, “ Kristian hmasa min hruaitute hian hriat famkim loh leh hriat hmaih an lo nei, zu thrat lohzia hriain tihban rawt nachang chu an hria a, amaherawh chu zu thlâkna tur ruih theih loh thil thlum tui tawk, mipui dang ro innghahna tur ruat nachang an hre lo hi mi hmasate famkim lohna ber chu a ni a. Thingpui sen ringawt maia zu tui tak thlâk kan tum hi a thlumzia a inthlauh lutuk avangin Mizoramah zu a bo har phah chhan ber chu a ni…Zu thlâk nana thingpui sen ringawta ram pum tuihâl tulh kan tum hi a tling lo êm êm a ni. Khuai rauhsan thlâr angin kan ro lutuk ta a ni. Zu thlâk nan thingpui sen aiah balhla zu-a thlâk a trûlzia leh a thrat zawkzia sawi a trûl” tiin a ziak a.

Zu khap rikngawt hi tihbona a nih lohzia leh a thlaktu tur engemaw zawn leh siam chhuah a trulzia chu India Independence hma pawh khan hmathlir zâute chuan an lo vei hle tawh tih a lang a. Zu khap hi zu tihlalna leh tihhluarna chauh a nih zawk avangin a thlâkna tur, taksa leh thlarau ngeih zawng kan ruahman a thra hle ang.

Hemi chungchangah hian ziah belh tur thu thar tam tak ka khawnkhawm tawh a, chungte chu telhtir a he thusep hi ziah that a îtawm hle a. Mahse, a tira ka ziah ang angin ka rawn chhuah ta zawk a ni. – LK (2001)

ZU THLAVANG HAUHNA (Extract of Zoram Khawvel-8, p. 149-164)
Ngawi teh lawk...Rui lo hai lo, fîm kur bawk sia Setana ai maha kan dah san tum, "sual tinreng bula" kan puh duh hial zu thlavang hauhsak tum rikngawt chu a pawngpaw huaisenthlak lutuk deuh lo maw ? Khawi, ka han peg hlek dawn emaw chu le? E khai, ni lo ve ! Zu dawidim chaknaa chiah thawh huaisenna chu mi dawizep kawr hâk thin a ni a, ka ha ve ngai lova, ka ha ve thiam bawk lo vang. Fîm tak zawkin le !

Thlarauva hlimna leh harhna avanga ruihna chi hrang hrang do rêm tumtu tam zawk chu harhna thlarau la chang ve ngai lo leh chang nachang pawh hre lo an ni duh ang bawkin, zu do rêm tumtu tam ber pawh zu in ngai lo, in nachang pawh hre lo, an ni duh hle. Chutiang dinhmunah chuan, a dotuin a dova chu mi â-ah a ngai a, a dova chuan a dotu chu mi â-ah a ngai bawk a. A tu nge dik ta zawk pawh a chang chuan hriat a har hle thrin. Tirhkoh Paula'n a kûl a tâia do rêm a tum, a huat ngawl vei ber chu Isua Krista zuitute an ni a. Mahse, chianna kawtchhuah Damaska dai a thlen meuh chuan a dova kha a tran leh hlauh thung si a ni. Chuvangin a nun ngeia a tawnhriat a sawite leh a la dai ngai loh ram a rin sawite chu inawihawm hleih tak a ni. Chutiang chu zu khingtute dinhmun pawh a ni thei. Chu chu kan thu thrut innghahna tur ni se.

MI HUAISEN PAHNIH
Zoram khawvelah hian ualau taka zu thlavang hauh ngam mi pahnih ka hria a. Chungte chu- kan ukil hmasa ber, Assam sorkar hnuaia Zofate zinga Cabinet Minister ni hmasa ber leh hnuhnung ber, Mizorama Congress Party dintu, kum 1994-a fam ta Pu Aloysius Thanglura leh Zoram tana zalenna sualtu lu ber, MNF Party hruai sorkara Chief Minister ni hmasa ber, kum 1991 a mual liam ta, a hoten MIZO HNAMPA nihna dinhmun sang ber an pek, Pu Laldenga-te an ni. Thlan lung hnawih var, lemderna (hypocrisy) kawra inthuam, Kalvari lema kraws lem din chawp phêna bi-ru, 'Kristian thra' inti mi tam tak huat ber leh do bera kan sawi duh fo, zu thlavang hauh ngamtu, mi huaisen an ni.

Heng mi fing leh huaisente hian zu chungchanga an ngaihdan leh dinhmun chiang taka an phawrh ngamna chhan chu mihring pianvo zalenna leh duhthlanna an hlut vang leh chumi pianvo zalenna chu a nihna ang taka hman a nih theih nana hmelma leh rah pherh tumtute laka hum an duh vang a ni. A hmasa zawk hian a thusawi leh lehkha ziak tam takah zu a chawi lâr hle. Mite hmuh leh hriata tena insawi, mahse a rûka KS emaw Zu emaw mutpui duh reng mi tam takte ang ni ve lovin, zu in mi a nihna chu a chhuang hle zawk emaw tih tur a ni. Zu a ruih vanga a thiltih zahthlâkte pawh a zêp lova, a sawi hreh hek lo. Chutiang lama lemderna nun thihsan, a nihna anga inlan ngam, mi huaisen a ni.

Mizoram Chief Minister ni tawhte zinga vantlang inkhawm meuhva chiang êm êma zu dinhmun leh chungchang leh chumi thila ngaihdan inbuk tawk neih a trûlzia sawitu chu Pu Laldenga a ni. July 25, 1988 khan Vana Pa Hall-a mipui inkhawmah filawsawfar hmingthang Hegela thukhawchang (Hegelian dialectic), Karl Marx leh political scientists tam takin an rawn leklâm zel chu hmang vein, zu chu THIL mai a nihzia hetiang hian a sawi a:

“Zu hi enge ni ? Notice threnkhatah chuan, 'Kan ram hmelma chu Zu a ni' tihte kan hmu a. Mi threnkhat pawhin, 'Zu hi kan hmelma a ni' an ti thrin. He laiah hian ngaihdan siam a pawimawh hlein ka hria. Zu hi kan hmelma a ni em?... Zu hi kan hnam hmelma a ni lova, kan thrian pawh a ni hek lo. Zu hi thil thra pawh a ni lova, thil chhia pawh a ni hek lo. Ka hmaa tuisik hi la ila, zu-ah ngai ta ila, kan ram hmelma chu a ni lo, ti rawh u. Kan thrian pawh a ni hek lo. Chuvangin kan ngaihtuah danah hian fimkhur a ngai a. THIL a ni ringawt mai a. A chhiatna leh thratna te, hmelma a nihna leh nih lohna te, kan thrian a nih leh nih lohna te chu kan inlaichin dan azirin a awm zawk a ni... Thil rêng rêng hi a thianghlim vek titu chu Tirhkoh Paula a ni a. Amaherawhchu thil engkim tih chu kan tan a thrat loh thu pawh min hrilh nghal bawk a ni" tiin.

He a thusawi hi ZORAM TAN LALDENGAN ENGNGE A SAWI? tih a bu hminga hmangin kum 1995 khan Pu Tuikhuahthangan a chhuah a. Hetah hian zu nena kan sawsaiti inlaichinna, kan thil thlir dan leh lak dan siksawizia leh siam ngil a trûlzia te, zu khap tur nge khap lo tur, chu chuan mihring pianvoin zalenna a ken leh a hlimna tur kawng a zawh chu a khak buai em tih te, tlângkhua (secularism) hnuaia sakhua leh pawlitiks inlaichin dan tur te, khawtlang barh luih inthununna zawlbuk discipline) aia sorkar dan hmang tawh zawk tur kan nihzia te, lemderna kawra thuam kan sawsaiti hi siam thrat a trulzia te leh kan dinhmun hrang hrangte chu chiang êm êmin a tar lang a. Hetiang thu pawimawh leh ril, mihring pianvo zalenna thu hrang hrang, hmasâng ata tun thlenga filawsawfar leh dawnril (thinkers) ten an tlangaupui, chutiang sawina lehkhabu sang tam tak an ziak tawh chu Pu Laldenga'n trum khat thusawinaa fiah tak leh puitling taka a rawn phawrh lan thiam mai hi a chungchuanna a ni. A thu vuak thlakte hi pawlitiks sande sikula zir makmawh a ni a. Kan mit a lo var nan, chhungkaw inkhawmah hial pawh, puitling ei atan khawrh chhuah fo tlak a ni.

KAN ZU HMUH DAN
Sakhaw tukverh atranga zu kan hmuh dan sawina thu leh hla tam tak awm mah se, kan zai thiam leh hla phuah thiam Pi Lalsangzuali Sailo hla tluka a ruh langa sawina a vang hle âwm e. Ani chuan zu hi

Mihring hmelma lian, Pathien hmelma nen,
Buai, mangan, rethei, tlâkranna thlentu,
Nun titawitu, sual phahna nen,
Hnam mualphona, sual tinreng bul a lo ni e

tiin sartifiket a pe a. Setana pawhin "Em êm a !" a tih loh pawhin, Sudden Muanga trawngkam hawhin, "Mak thei ngei!" a tih ngei a rinawm. Setana chu ni ila, ka aia zu a dah chungnung zawk avangin Pi Lalsangzuali hi ka kamkhat ka ring. Zu chu ni ta ila, chutiang sartifiket min petu chu lawmthu sawiin ka chibai lâwp lâwp ang.

HMELMA LIAN ?
Mahse, kohhran emaw hran lo emawte mitmei vêng lovin, Tualte Vanglai syndrome vei bawk lovin, kan sartifiket pek hi a dik leh dik lo chik takin i bih ang u. Zu hi mihring hmelma naran mai pawh ni lo, ‘hmelma lian' a ni em? Hmelma lian a ni lova, hmelma tê pawh a ni bawk lo. Zu chu THIL mai a ni. Kan hmang thra thei a, kan hmang sual thei bawk. A hmang thratu tan chuan damna, a hmang sualtu tan erawh thihna tûr a ni thei. A hun tak leh a tawka hman atana thil duhawm, Isua pawhin thilmak a tih hmasak bera a tihpun hial a ni a. Tirhkoh Paula pawhin Timothe damdawi atan a chawh rêng kha. Saptrawngah phei chuan, zu leh thlarau hi 'spirit' an ni ve ve asin. A hmasa zawkin tisa thizam a fan a, a hnuhnung zawkin thlarau. Chuvangin, zu hi mihring hmelma a ni lo. Tran lam emaw kalh lam a nei lo. Grammar logic hmanga sawi chuan, thil titu (Subject) a ni lova, tuartu (Object) pawh a ni bawk lo. Kan buaina zawk chu Zu hi thil titu (subject) a kan puh tlat tum hi a ni. Chumi kan tih tumnaah chuan sualna leh thrat lohna hnawm tin phurhtirin, SUAL HNAWMTINPHURTU-ah kan chantir a, tuartu (object) kan nihtir dêr bawk a ni.

Pathian hmelma a ni em? Ni teuh nang! A nih chuan Isuan a tipung tawp lo vang. Sakhaw tam takah chuan an pathiante hlei hlei zu in nasa an ni. Dan Sawmah a tel em? Tel lo. Judate tana Jehovan ei leh in thiang lo a sawite zingah a tel ve em? Tel lo. A nih leh, sual tihtirtuah kan puh avang maia Pathian hmelma, Setana azen (agent), ni tura kan ngaih? Mipain minu a ît a, chumi îtna chu do zo lovin a sualpui a. Chumi tihtirtu chu minu îtawmna, mipaa zauthauna siamtua puhin, minu chu Pathian hmelmaah ruat ta ila, a dik ang em? Dik lo vang. Zu pawh chutiang tho chu a ni. Mi tam takin zu kan thlirna mit hi 180 dikriin (180 degree angle) a kalh niin a lang. Pu Laldenga'n, "Zu kan buaipui lo. Kan ramah zu buaipuitute kan buai zawk a ni...Mi thianghlim nih châkin kan buaipui tam ber. Chuvangin zu hi thil buaipui tham niin ka hre lo. A buaipuitute kan inbuaipui mai mai a ni" a tih kha ngaihtuah tham asin.

Kum 1996 khan ka hnathawhna Maldives khawpui Male-ah Seventh Day Adventist hruaitu pathum an lo zin a. Pakhat chu Pu Thansiama Tlau a ni nghe nghe a. Bêl bul berah mi rawn hmang a. An hotupa, Amerika atanga lo kal Dabrowski chu pa vengva tak mai a ni a. Fiamthuin, "Nangniho buaipui ber, Isua aia in chawi san leh biak ber chu zûk leh hmuama insûm leh Chawlhni (Sabbath) serh hi a ni mai lawm ni?" ka ti a. An hotupa chuan, "Chu chu alawm ka sawi ve fo ni. Mr. Tlau kha hrilh rawh. An uar leh lutuk a" tiin fiamthu bawkin min chhang a.

Chutah le, Pu Thansiama'n a tawnhriat chanchin pakhat a sawi ve a. Mizoramah mingo misawnari nu pakhat a lo zin trumin khaw pakhat biak inah thu a sawi a. Inkhawm ban chuan nu pakhat hian, "Ka pi, i thusawi chu a thra. Mahse, i thusawi aia ka lo vei ber chu i zungbun leh rangkachak thri awrh kha a ni" tiin a chhuahchhal a. Seventh Day Adventist thra ni tur chuan mawl taka inchei, thil tle reuh inbel lo tura an lo inzirtirna chu Zonu tan chuan thil ngaihmawhawm ber, a sakhua a lo ni reng tih Sap misawnari chuan a hre chauh a ni. Chutianga inchei chu Sapho tan chuan thil ni rêng tura ngaih a nih laiin Zonu tan chuan sual lian, tlûkna leh dălna lung a lo ni dêr mai. Zu chungchanga kan dinhmun pawh chutiang deuh chu a ni.

BUAINA LEH TLAKRANNA THLENTU ?
Zu hi 'buai, mangan, rethei, tlakranna thlentu' a ni em? Kan thlir dan azirin a ni thei a, a ni lo thei bawk. Zu hmang sualtu, sual tihna remchang leh hmanruaa hmangtu chuan zu hi mawhchhiat atan leh a thil sual a tih chunga mawhphurtu atan a hmang thrin a. Zu a in hma khan a tih tum chu a rilruah a awm daih tawh a. Chuvangin zu peg hnih khat lem hnua duh duha pawt chingte hian an rilrua an lo pai tawih tawh thu uih an law chhuak mai a ni zawk. Chutiang mi chu mi dawizep emaw leh lemchan mi, lemderna kawra inthuam, lan thrat leh mawi an duh avanga an nihna tak thuhrûk tum mi an ni fo. Zu châknain an kawr a hlihsak veleh an nihna tak a lo lang ta thrin a ni. Zu hi mihring mizia dik tak fiahna darthlalang pakhat a ni. Chuvangin, zu in avanga thil pawi khawih rêng rêng menah thlak tur a ni lova, ngaihdam tur a ni bawk lo.

Retheina leh tlakranna thlentu ni tura zu kan puh pawh hi kan zinga zu ngawl vei tlêm tê avang a ni thei. Ram pum thila kan thlir chuan zu khap zawk hi retheina leh tlakranna thlentu a ni letling thei bawk. Kum 1920 lai khan kohhran nawrna avangin Amerika sorkar chuan an Danpui thriatin (18th Consitutional Amendment) zu sak leh zawrh khapna dan a siam a. Chumi khapna dan kengkawh tur chuan pulit tam tak lak belh a ngai a. Chumi atan chuan sum tam tak an mamawh a. Mahse, chumi rual bawk chuan an sum hnâr ber zinga mi, zu atranga chhiah tam tak sorkar zêma luang lut thrin chu a tawp nghal bawk si. New York khawpui atan ringawt pawh pulit sang tam tak an mamawh bawk si avangin an Mayor chuan beidawngin a lu a thing a thing ringawt mai a ni. Eng sumin nge chutiang zozai pulit chu a chhawr tak ang? Kohhran thawhlawm a hmang dawn em ni ang?

Zu sak leh zawrh Amerika sorkarin a khap avangin zu a rêm chuang lova, zu chhia a pung mai zawk a ni. Chutiang zu chhia chu ina thi a ni têlin an pung bawk a. Kum sawm chhung (1920-30) ringawta chutianga thi chu a lêt zarukin an pung a ni. An khap ngawr poh leh zu man a to va, arûka zu sak pawl leh hralh pawl an pung a, an hausa tual tual a. Mahse, an hausakna chu alangin an hmang ngam lova, arûk veka thiltih nan a kal ta zawk a. Chicago khawpuiah phei chuan pulit zaa sawmnga vel chu zu-a sumdawngten arûka an mi chhawrte an ni. Kum 1929 chawhma lama 'Mafia' pawl pakhat Capone mi chhawr goonda rualin pulit iunifawm haa anniho chotua an ngaih mafia pawl dang an kah hlum deuh vek avanga 'Mafia Indona' (Mafia War) a chhuak kha he kan dinhmun sawi nghawng chhuah a ni. Chung lai chuan alawm mafia khawpui Chicago hian America ram chhunga khawpui kawrap (corrupt) fai thak (the only completely corrupt city) tih dinhmun a luah hial ni.

Hemi kum vêk, October 24, 1929 khan sumdawnna hnârpui, New York khawpui Wall Street-a Stock Exchange chu a chim chhe ruap mai a. Chu chuan kum sawm aia rei mah sumdawnna nasa takin a nghawng buai a, ei leh barah tlak chhiatna leh chi-aina rapthlak tak ECONOMIC DEPRESSION a thlentir a. Hei hi a thlen chhan pawimawhte zinga pakhat chu zu khap burna dan an hman vang a ni, an ti. Zu atranga chhiah tam tak sorkar zêma luang lut tur kha zu-a sumdawngte kutah a lut ta vek a. Chumi avang chuan sum rûk veivak (black money) hmanga indawrna a zual zêl a, chu chuan a tawpah Wall Street a su chim ta nia ngai pawl an awm. A diak chu nasa tak a ni. An hlawhchham chiang bal tih hriain, kum 13 hnuah 1933 khan zu khapna dan chu an thriat leh ta a ni.

Chung laia Scotland dinhmun chu i han thlir teh ang. Amerika ang bawkin zu khapna dan siam turin kohhranin an nawr nasa hle a. Mahse zu sak leh zawrh chu Scotland eizawnna hnâr ber a nih avangin an ram hruaituten hma lam thui tak thlir leh dawnin zu khap chu an chhiatna bul tur niin an hria a. 'Moral issue' ni lova 'Economic issue' ni zawka fing taka an lâk leh pawm thiam avangin vawiin thlenga an ram sum hnâr ber a ni chho ta zêl a ni. An kohhran sum hnârpui chu zu atranga an sum hmuh, thawhlawma an thlak khawm a ni ber a. Chutiang sum chu hmangin British thliarkar te tak tê chuan ram tam takah misawnari a tîr chhuak a. Chumi malsawmna dawngtute zinga mi chu Zofate hi kan ni. Zu man leh thisena lei kan ni. Kan eiruk leh dik lo taka kan sum hmuh thawhlawma kan thlak khawm atranga misawnari tam fê ram pawna rawng bawl tura kan thawn chhuak ve ang hi a ni mai. A eng chu nge thianghlim zawk? Hlepruk sum chu a ni kher lo vang.

India ramah pawh, zu hi 'moral issue' a ngaiin State hrang hrangin sak leh zawrh an khap tawh thrin a. Tun hnaia chutiang kawng zawh hnuhnung ber chu Andhra Pradesh, Haryana leh Mizoram an ni. An khap avangin zu a rêm chuang lo. Zu chhia a pung a. Zu atranga chhiah tam tak sorkarin a dawn tur chu an chân a. An kawnkawh phah avangin, zângna dawmna sum dilin Sorkar Laipui an trah-awh chûl mai a ni. Zu khap hi tlâkranna thlentu zinga pakhat a nih theihzia chu heng entirna kan tarlan atrangte hian a chiang thawkhat hle. Tin, Eden atranga tun thleng hian khawi ramah pawh zu khapna a hlawhtlin thu sawi tur a vâng hlê âwm e. Ram zawng zawng zinga an khap ulukna ber ni hial tur, kum thum aia tam mah kan awmna Saudi Arabia-ah te pawh hian zu a awm a, an in a, an khap nasat avangin a man a to zual mai chauh a ni. Tin, zu khap emaw khap lo emaw kan la buaipui chuk chuk chhung chuan changkanna kawng kan la zawh thui lo hle tihna a ni. Zofate, zu hmang thiam ber hnama insawi thrin siin, Chhura koh thlak ang maia zu khap thu kan buaipui leh tak mai hi thil zahthlak tak a ni. He dinhmun hi kan pianthar derna hrin chhuah a nih ngai chuan, kan ngaihtuahawm hle a ni.

NUN TITAWITU ?
Zu hi nun titawitu em ni? Hriselna atana zu thratzia emaw hlauhawmzia emaw chu Scientist hovin nasa takin an chhui reng a. Tun hnaia research hrang hrang tituten an hmuh chhuah ripawt, Newsweek (Feb 5,1996) a chuang ka chhiar-ah chuan, a tawk chauhva zu, abikin uaiin sen in mi chu an hrisel a, hritlan-khawbûr an vei khât a, chaw an ei thra a, lung lam natna an vei tlêm a, an dam rei bik bawk niin a sawi. Zu-ah hian thil engemaw damdawi chi khat a awm a. Thisena thâu awm liproprotein, thizâma thisen kalkawng dâl a, lungphu chawlhtir theihtu chu zu-a damdawi chi khat chuan a chiah zawp a, thâu khalin thisen kalkawng a hnawh pin tur chu a veng thrin niin an hmu a. Chutianga zu hrang hrang zinga trangkai ber nia an hriat chu uaiin sen a ni.

Khawvela zu in hnem ber chu French ho an ni a. Uaiin leh beer an in ber a. A tlangpuiin kum 78 an dam a. Mingoho zingah chuan lungphu natna vei an tlem ber bawk (Source: World Drink Trends, 1994). Zu hi nun titawitu a nih lohzia chu French ho hi entirna thra ber an ni.

Mahse, ei leh in leh thil tihna engkimah a hleihluaka che mite tan chuan an insum zawh lohna rah an seng thrin. Chingal/soda hi bai leh bawl siam nan kan hmang nasa hle a. Zing atrangin chingal ni lengin in ta mai ila, thla tam kan daih lo vang a, zu in mi aiin kan chhe hma zawk daih ka ring. A tawk chauhva kan hman erawh chuan chawhmeh tituitu leh kan chaw bâr tiliantu a ni si. Zu ngawl vei hmelma ber chu a insum zawh lohna kha a ni. Mi vir, ei leh in lama insum zo lote hmelma pawh chu tho chu a ni. An insum zawh lohna kha an hun pangngai thlen hmaa thlan khura hnuk liamtu a ni.

Zu aia kan hriat mang lova min tichhetu chu chawhme hânna hlo AJINOMOTO hi niin ka ring thrin. Kan vir tawhzia chu, thil hâng pangngaia lungawi tawh lovin, a hâng lehzual châkin kan hrawk a hrâwl a. Chawhmeh engkimah, a thren phei chuan kan chaw chhumah thleng, Ajinomoto kan tel a; a awm lovin seramu kan thûr tawh lo a ni ber mai. Kan hriselnain engangin nge a tawrh phah tih kan ngaihtuah lêm lo. Thisen sâng leh natna chi hrang hrang vei a pun tak chhante pawh hi Ajinomoto anchhia vang a ni thei asin. Zial zûk hi le? Zu aia mihring tana hlauhawm mah zawk, kansar leh lung natna thlentu zinga lâr ber pakhat a nih avangin ram tam takah chuan ofis leh puipun khawmna hmun tinrengah zûk an phal tawh lo. Keinin enge kan tih ve? Pumpui lâwng leh kawchhung natna hrang hrang kan vei phah chhan pakhat, chutiang lama zu aia min tichhe nasatu chingal bai thak êm êm ei kan chînte hi? Chu chuan zu aiin a let tamin min ei chhe zawk awm asin. Kuva khawr sen huama thrial kan chînte hi ?

Hengte hi 'nun titâwitu', mihring hmelma lian an ni zawk thei asin! Do nachang kan hria em? Kan do ngam em? Enge kan do ber tur chu? Heng kan sawi tâkte hi 'THIL' mai an ni vek. Kan do ber tur chu kan tana thil thra lo ti tura min turtu, min tihtirtu, kan rilrua châkna siamtu, insum zawh lohna kha a ni. Chumi zia chu kan pianphung renga kan pâi, ze pakhat a ni a, pawn atranga min thlem tura lo kal anga kan sawi fo thrin Setana a ni lo. Mihring hian Pathian mizia leh Setana mizia kan pianpui ve ve a, chu chu chak zawk inchuhin rilruah an insual reng a ni. Kan tran lam apiangin hnehna an chang zêl. Kan thiltih apianga mawhphurtu kan nihzia hi kan hriat fiah a trûl. Chu chu piantharna pawimawh tak pakhat a ni.

HNAM MUALPHONA?
Kan hna avangin khawvel khawmualpui pangaa ram changkang leh hnufual, mi ngo, mi dum leh mi eng awmna, ram zalen leh zalen lo, zu khapna leh zu tamna hmunah kan khawsa tawh a. Ram zalen leh changkang apiangah zu pawh zalenin an zu pawh a changkang a; ram hnufual leh zalen lo apiangah zu pawh a chêp a, an zu pawh a chhia niin ka hmu. Europe-ah i zin chuan khawpui hmun tin leh zin kawnga chawlhna khawiah pawh thingpui, kawfi, soft drink leh zu chi tinreng, duh duh lam theihna BAR a awm thluah a. Duh duh lam a, duh duh ei leh in a ni mai a. Mite mamawh phuhhrukna a nih bakah sumdawnna hnâr thra tak, sorkar tana chhiah tam tak hmuhna a ni.

Hetiang hmuna ka chen ve chang hian duhthu samin boruakah in ka sa thrin a. Zoram khawvel tlâng tinah chutiang nihlawhna dawr Bar chu ka bun thluah a. Khawvel hmun hrang hrang atranga lo zinte chu chung Bar nuam takah chuan an zi nuaih nuaih a. Rilru leh ngaihtuahna changkang tawh, a tawk chauhva in thiam, zu rui that lohzia leh zahthlakzia hre tawh Zofate chu a kawp kawpin kil tinah dawhkan kîlin an titi malh malh a. Kan zai thiamten zaiin an lo âwi reng bawk a. Ei leh in man pekna dawhkana sum bâwmah chuan pawisa a luang lut ruih ruih a. Kan hnianghnâr, kan tlai, kan thra. Chumi zalenna leh hnianghnârna ram, Kana khuaa mo lawm standata kan khawsak ve theihna tur chu Zofate tana ka ram hauh, ka hmathlîr chu a ni. Tuna min luhpuina ram, khuahkhirhna khawvel hi ka mumang letling chiah a ni.

Zu hi kan hnam mualphona a ni em? A nih chuan a chhan enge? Zu hi kan hnam mualphona a ni lo. Kan hnamin zu kan timualpho a ni zawk. Zofate zinga nih ka hreh ber chu Zu a ni. Kan timualphovin kan tihmingchhe nasa êm. A timualphotu pawh rilru changkang lo, insûm lo lama chak, zalenna hmang sualtu mi tlêm te chauh an ni. Engahnge zu kawm thiam ber hnam zinga insawi thrin siin zu kawm thiam lo ber hnama kan insawi leh tâk? Zu rui ngam kan tam tak chhan hi enge ni? Vantlangin kan la ngaihmawh tawk loh vang niin Pu Laldenga chuan a sawi. Pipu chhuahtlanga inthununna hmanrua chak ber chu 'Vantlang mitmei' a ni a. Chu chu tun laia 'Public opinion' kan tih fo mai hi a ni. Khawtlang mitmei venna avangin mahni an inthunun a, thil thra lo an ti ngam lo. Khawtlang mit tlung lote tan an khawvelah hmun a awm lo. Dam renga thih tluk a ni. Zu tihmualpho ching, zu rui hmangte hi khawtlangin hmusitin, haw ngamin do ngam bawk ila chuan tuman an rui ngam lo vang. Zu tihmualpho kan chin chhung chuan min timualpho ve ang.

SUAL TINRENG BUL?
Hei hi Tualte Vanglai (Sailam Vanglai) Syndrome hmanga thu vawrtawp sawina, Saptrawnga 'climax' an tih chu a ni. Thudik a nih chuan thudik vawrtawp, dâwt a nih pawhin dâwt vawrtawp a ni bawk ang. Zu hi sual tinreng bul a ni em? Sual tinreng bulah lo pawm ta ila, sakhaw zirtirna thuthlung, abikin Kristian sakhaw thurin kalhtu kan ni thei ang em ?

Zu hi sual bul a ni lo. Sual tinreng bul phei chu a ni lo lehzual. Zu chu THIL mai a ni. Amahin a sual lova, a thra bawk hek lo. Sual tinreng bul ni tura kan inzirtir chu Setana a ni. Tirhkoh Paula chuan Dan awm hmain Sual hi awm tawh leh Sual chu Edena bawhchhiatna avanga thihna nen khawvelah lo luta, mihring zawng zawng min fan ta niin a sawi. Zu hi sual tinreng bul a nih chuan, Sual awm hmaa piang a ni ngei dawn a ni. Chu chu kan pawm dawn chuan Eden thukhawchang pawh thlakin, zu rui vanga Setana chu Pathian laka hel ta leh Adama leh Evi pawh kha zu rui vang bawka suala tlu a, ei thiang lo thei kha ei taah kan sawi luh a ngai ang. Chu chu Setana pawhin, Pathian pawhin an pawm tawp lo vang. Pathianin a pawm loh, Setana pawhin a pawm loh thu mak leh dangdai, Zofaten kan tlangaupui vak vak mai hi a letlinga kan chungchuan vena a ni ngei ang.

KA TAN CHUAN
Ka thrian kawm thrin tam tak chu zu in mi an ni. Mahse hna nghet ka vawn hma leh mahni hlawh chhuah ngeia ka lei thei hma chuan zu hi khawih ka tum loh avangin, kum sawmthum ka hawl pha dawn thlengin ka tem miah lo. Indian Customs & Excise Service-ah ka luh hnu, Mussorie-ah treninga kan kalin, hlawh kan lak hmasak berah a lawm nan Zofa ofisar zawng hotel-ah kan kal a, ‘rum’ no khat ka in a. Chu chu zu ka in hmasakna ber, ka Eden hlui ka hlohna a ni. Changkha tui in ang maiin a kha fuk a, lem hmanhmawh a ngai. Mahse a tûrin mi fan chem chem mai. Chumi tûr chu 'alcohol' an tih ber chu a ni. Hman sual chuan thil hlauhawm a ni. Tûr a ni tlat a.

Zu ka hmelhriat tranna chu kum 1970-a Indian Foreign Service ka luh hnu a ni a. Delhi tlangah kan khawsa a. A châng chângin karchawlh (week-end) ah kan in thrin a. Ngaihdan ka nei a. Zu hi sualah ka ngai lova. Kan hman huna intihhlim zual nana kawm pawh pawi ka ti lo. Mahse, zuin a duh hun hunah min kawm tur a ni lova, min kawm kan phal bawk tur a ni lo. Kan in duh chuan kan in ang a, mahse zuin min in tur a ni lo. In sual avanga ruih châng awm mah se, rui turin kan in tur a ni lo. Zu rui buai hi ka thil huat ber zinga mi a ni. In sual chânga ka rui deuh pawh ka inhaw nasa hle thrin. Kum sawmthum dawn lai zu hi ka hmelhriat tawh a, nikhaw hre lova ka ruih emaw, ruih avanga ka harh fim laia ka sawi duh loh ka sawi emaw ka hre lo. Ka rui ber tuma ka hriat chu, 1993 October a Calcutta ka tlawh trum, ka tupa H.C.Hrangate inah zanriah ei khawm tura Zofa ofisar leh Pastor engemaw zah a sawm khawm zan a ni a. Income-tax Service a awm, kan thrian Kaisanga nen thu ngaihnawm sawi pahin kan lo tlâk hnem lutuk deuh a ni. Tun thleng hian pawi ka la ti.

Ram palai hna thawktute chuan zu in se in lo se, inlengte in atan zu chi hrang hrang an kawl vek a. An ina lên changin mahni duh zawng zawng lam a ni ber a. Tui emaw thingpui emaw kan sem ang hian kan sem a. Zu in duh tan chuan in sen loh takmeuh a awm a ni. Mahse, zu in lo an tam êm êm a, a inte pawh hleihluaka tih emaw rui buai emaw hmuh tur an vang êm êm. Tin, a hun takah loh chuan an in mai mai lova, 'morning' ching phei chu pakhat mah ka la hmu lo.

Tlai ni tlâk hnu hi zu in huna ngaih a ni ber a. Chaw ei paha tui kan in ang hian mi tam tak chuan zanriah ei pahin an in a, an chaw zinga chaw pawimawh pakhat a ni. Pum ruaka in a thra lo. Mahse, tih tur pawimawh neihte tan zu inna hun tur a tam lo. Kum 1990 atrang khan kum tin lehkhabu pakhat, kar tin artikul pakhat tal ziak turin ka inbituk a. Chumi hna bitum leh hlen chhuak tur chuan ni tin a tlêm berah phek thum tal ziah a ngai a. Ka hman hun chu inleng emaw party emaw awm lo zan a ni ber a. Lehkha ka ziah dawn chuan zu peg khat aia tam in ka inremti si lova. Entir nan, kum 1994-a THUTHLUNG RAM ka ziah lai chuan, ofisial party-a kal makmawh châng a nih ngawt loh chuan, thla sarih chhungin keimah chauhva inna hun atan chuan zu ûm khat vel lek tlakna tur hun ka inpe thei trâwk a ni. Hnathawhna tur hun pawimawh zuin a luah tur a ni lo. Kan luahtir chuan keimahni thiam lo a ni.

Zu hi mi tam takin bihruk nan emaw, kan nuna ruakna leh kawrawnna luah khah nan emaw, kan harh fim laia kan tih ngam loh tih nana at huaina min petu atan emaw hman kan tum thrin a. Suala min hruai lut turin thrianah kan sawm a, kan trah-awh a. Sual kan tih hunah zu kan mawh hlauhva. Khawtlang pawhin zu ruiin a tih chu ngaihna thiamna sang tak pein mênah kan thlaksak a, zu chu Sual Hnawmtinphurtuah kan ruat a. Hei hi a dik lo. A tihtirtu leh titu chu mihring leh a rilru a ni. Zu timualphotu pawh mihring bawk a ni. Mihring ngaihtuahna a changkan hunah zu nena a inlaichinna pawh a changkang thei chauh ang.

Zu khap kan sawi a, a thra. Sorkar hruaitu mipui thlante chuan mipui duhzawng leh thratna tur dan siam chu an tih tur a ni rêng a. Mahse, khapna dan siam hi mihring rilru siam thrat tuma tran kan laknaah kan hlawhchhamzia tarlanna a ni duh hle. Zawlbuk kalchara inthununna chuan zu hman thiam danah thleng min khai zo hle thrin a. Chumi zawlbuk inthununna chu sikul leh kohhranin a luah lan a, engemaw chen chu kan ti thra hle. Mahse, zalenna ram tharah kan chuan luh hnuin dan rual lovin thil thar, a thra pawh a thra lo pawh, kan ramah a lo luang lut a. Seki lek hûma lungawi thrin khan a nuai leh maktaduai zawngin thil kan hisap tran a. Ram siam thratna tura sum tam tak min pek kan lo fanghma no ei hmiah hmiahte chu kan rama zu leh sualna chi tinreng tipungtu an ni a. A do chaktu ber tura ngaih kohhran lah kawrapson suma chawm thâu a nih tâk miau si avangin, pulpit tlângah chauh loh chuan a do ngam tawh si lo. Do ngam tak tak ni se, a lian a tê thliar lovin, kohhran duh loh zawng titu apiang dan pawnah dah ngam ngat se chuan, kohhran mitmei hi kan ven ber a la nih si avangin, zu sak, zawrh leh in pawh a tlêm duh hlein a rinawm. Mahse, chu chu kohhranin a tingam tawh tawp si lo. Ti dawn se, Pastor leh Kohhran Upa inah pawh dan pawna awm leh dan chhunga awm kan mu khawm dul mai ang. Chutianga mahni mawng hlîma intihmualpho chu kan ngam hlawm si loh avangin, mi kut chunga rulngan man tumin, Kohhran chuan zu khapna dan sorkar a chhuahtir ta mai niin a lang. Hei hi threnkhat chuan Holy Alliance an ti ngei ang. Kei chuan Most Unholy Alliance ka ti zawk dawn a ni. A chhan chu Europe rama Hun Thim lai, Pope leh ram roreltute inthukawpa hrâwm an chhuah lai, mihring zalenna pawngsuala an suam lai huna min hnuk luh tumtute an nih avangin.

Tin, khap pawlisi hi kan bih chian a ngai. Edena Pathian khap pawlisi chu zalen deuh mai a ni a. Ei a khap a, mahse a khap chiah kha an ei phak maiah a dah reng a. An ei chiah khan, a lo sawi lawk angin, ekson a la nghal mai a ni. Keini khap pawlisi-ah chuan zu in khap si lovin zu sak leh zawrh kan khap ve thung a. Mahse, a in duh an awm avanga zu hi sak leh zawrh chauh a ni a. Zu in khap si lova, zu sak leh zawrh khap chu ngaihtuahna dangdai tak a ni. Engpawh ni se, zu khap hi khawiah mah a hlawhtling ngai lo va, a hlawhtling ngai bawk hek lo vang. Mi neinung leh dinhmun sânga ding, a khaptu ni phaka awmte tan phei chuan eng tihna mah a ni lo. Zu an dawng reng ang a, an in reng bawk ang. Zu zuartute leh zu khapna dan kengkawhtute tan 'malsawm ruahpui' kan surtir mai mai a ni. Khapna awm hma kha chuan 'Malsawm ruahpui kan châk hle, Tunah a mal chauhvin a tla e, Ruahpui meuh rawn tîr ang che' tiin an zai thrin a. Tunah chuan ruahpui kan surtir tran a. A sum a pai nei hawt lovin 'Zu Pulit' kan la a, kan lung inte zauh kan tum a ni lawm ni ? Tu sumin nge ? Synod-in a tum dawn em ni ?

Zu khap hi zu tihlalna chauh a ni. Amerika sorkarin an khap a, an hlawhchham dêr a, sim pawh an sim chiang hle. Khap aiin a thra a chhia thliar thiamna tura mihring rilru mit tihvar a thra zawk. Tin, inthununna zahawm ber chu 'Vantlang mitmei' a ni. Chu chu kan pipu huna an hmanraw chak ber leh hnam changkangte pawlitiks leh khawtlang nun hruaitu leh kontrawltu a ni. Chu chuan engah nge min thunun tawh loh? Hawh u, i ngaihtuah tlang teh ang.

(April 18, 1997; Male, Maldives)

###

No comments :