I kut suok thangvan sanga,
Sorthla si-ar i’n nghathai,
Thlira ka dawnkhawl changin,
Hringmi hi ieng am a na,
I hriet fuk lop lop el ni?
Hriem nauhai khom iem an na,
I ngaisak em em el ni?
tiin hla ropui takin a khêk suok a (Sam 8:3-4). Hi hla mawina le indikna hi a phuoka inthoka kum sang thum lai hnunga khom a la chuoi naw a, chuoi nêk hmanin a tharin a la mawi zuol deu deu lem a nih.
Ka ngaituo rop hlak a. Davida awm sunga inthoka hi hla ropui a hung puok darh lai khan ei khawvel khêla 'vanvêl' (universe) ah arasi khawvel dang tiem seng lo a um thu an la sui suok teu naw a; mit lawnga an hmu phâk bâk chu khawvel dang a um ti an la hriet nawh. Nisa hêltu arasi leivir (planets) laia pakhat chu ei chêngna hnuoi hi a nih ti khom an la hriet bok nawh. Chuong lai chun hnuoi hi nisain hêl lem dingin an ring a. Chu ringna chu kristien khawvel chun takah an changchawi a, a kal zawnga hril an hriet taphot chu Baibul kala ngaiin kohran kuttum an tuor zat nghal hlak a nih. Chuong leia Pope kuttum tuor tam tak laia pakhat mi hmingthang, khawvelin a hming a theinghil ngai naw ding, Italian Scientist Galileo Galilei (1564-1642) a nih. An thaw suolzie kum zali liem hnung daih, kum sanghni liem tawm ruoi khan an pom chau a, Pope-in thupha a la chawi hnuhnaw a nih.
Davida thi hnung kum sangkhat zakhat sawmnga hnung, mihriem hrietnain hma a sawn hle hnung khoma chuong chu an ngirhmun a la ni leiin, Davida hun lai lem chu arasi hlatzie inkhînaa tu laia an hmang var (light) fe hrât dan lem chu an la hriet teu naw ding chu a chieng a, arasi lenzie inkhi dan khom an la hriet nawh. Ei hlim nia thei hmin anga hang lo el theia hnaia ei hmu hlak siruk khi sisari a nizie dam le a hnai tak khom khih var kum (light year) 410 laia hlaa um a nizie lem chu an la hriet naw nawkzuol. Var hi sekhon khatah km 299,792 (mel 186,282) a hrâta fe, kum khatah km 9458,506,200,726 (mel 5878, 499,814,000) a hla fe phak a nih. Chu chu var kum khat (light year) an tih. Chuong anga hrâta ei umna hnuoia inthoka inzin chun kum 47-ah Hmar Arasi (Pole Star), kum 360-ah Sizucho (Orion), kum 400-ah Sipawikap ei tlung thei chauh a nih.
Mit lawnga hmu phak arasi chu 2000-3000 vel chauh a ni laiin entlang (telescope) hrâta en chun duli biel tiet vela hin a tlawm takah arasi 1681 vel hmu thei niin an hril. Tuta neka hrat lem daih entlang an siem pha chun a neka tam arasi a la’n lang pei ding a nih. Pilvut le gas leng khawm, arasi bawr inhîp khawmhai hi 'Galaxy' an ta, chuong ang Galaxy chu nuoi chuong daih um dingin Scientist-hai chun an sŭt a. Thlasik Lam (Milky Way) hi chuong ang Galaxy laia pakhat a ni ve. Thlasik Lama arasi bawra hin hnuoi lêt tam taka lien arasi ringot khom tda 200 vel umin an hriet.
Nisa hi chuong lai pakhat ve chu a nih. Sekhon khatah km 250-a hrâta fein Thlasik Lam laibua inthoka var kum 32000 a hlaa um arasi (nisa) dang a hêl ve a, ei hnuoi kum tiem dan chun voi khat a hêl suokna dingin kum 225,000,000 a ngai. Chu chu nisa kum khat (cosmic year) chu a nih. Hnuoi kum ni loa nisa kum hi Pathienin kum inkhǐnaa a hmang chu ni sien, nisa kum nga chu ei hnuoi kum chun tlukledingawn khat le maktaduoi za sawmhni panga (1,125,000,000) a ni ding a nih.
Chuong chu Galaxy pakhat zâuzie a ni chun, chuong ang ngot Galaxy nuoi khat neka tam vanvêla an hang inzâr phar ding chu a zau* hle ding a nih. Tu chena vanvêla inthoka var hung tlung an hmu hlat tak chu var kum tlukledingawn (tda) 15 vela hlaa inthoka hung a na, chu chu ei hnuoi insieng kum vel ni dinga zêldin pawl khom an um. Chu chu tu chena mihriem thiemna hmanga ei hisap phak chin ramri sunga mi chauh a la nih. Ei inkhina hmolin a hol phak khêla vanvêl hang zauzie ding chu mihriem suongtuonain a la hisap phak naw ni takin a’n lang. Pathien ropuizie hi a thilsiem ei hmu phak chin ringota inthok khoma sui suok ruol a ni nawh. Ei hrietnain hma a sawn po leh Siemtu ropuizie ei hmu zuol pei ding a nih. Mawl taka ringtu le hmutu chun a mawl ang phu chauin hmung a ta, inril taka ringtu, suitu le hmutu chun a hriet inthukzie phuin hmu bok a tih. Siemtu ropuizie hi a pawhleu ringot hrietna ding khomin var taluo le hriet rawn taluo a um thei nawh.
Vanvêl zauziea inthoka inkhi chun ei umna hnuoi hi sunhâng voi tam tak thrê nawi tiet khom a ni nawh. Phaivang tiet lem chu a ni nawzuol. Mit khap kar loa nuoi bo thei a nih. Ei hnuoi hman chuonga chîn a ni si chun, a sunga cheng mihriemhai lem chu um lo tluka chîn ei nih. Chuong khopa chîn ni sia ei hang indu khanglang dam hi Siemtu nui ei sukza thei ngotin ka ring. Tu laia ram pakhat, awm dora insukparâp tak America lem chun 'Super Power um sun ka nih' tiin zak a khawng vêl a. Siemtu hmua chu inzakna le inzapuina nekin inzak le inzapui a um lem ring a um.
Chuong chu a ni lai zingin, tawp nei lo vanvêl indintu Pathienin ei umna hnuoi le a sunga cheng mihriemhai a ngaisak êm êm hi thilmak a tling an nawm! Chu thilmak chu Davidan thlarau mita a hmu chieng hnung chun maktinain a sip a, hla ropui takin a hung khek suok ta hrim a nih. A zai chu zawmin P.S.Chongthu khomin,
Engahnge hringmi rêng hi, thilsiam chungah lênga,
Mal tin sawmsakna pâr tawnin,
I kutchhuak sulhnu para lal lai nuam tin chênin,
Duhten i lo siam ni ang le?
tiin hla mawi takin a hung khêk suok ve a. A zâi chu zawmin Zoram khawvel tlang tinah perkhuong leh zan thlavar hnuoiah ei inkukpui ker ker el a nih. Sienkhom mihriem a siem ropuizie hi ei sût chieng hlak am ?
Hi thusep ka ziek lai hin Delhi nipui chu a hrâng tran ta hle a. Nipui tak intran hma April thla tawpa khom 44 Centigrade chungah temperechar an chawm kai hman dêr tah a. Sûn pachang, nisa intal rum el, meiling anga lum inthuok suok huom huom kara chun trûlna leiin kan vâk suok a. Pilvut inhnop le bal, sûm anga zîng chûk el chun, arpuiin a te a uop khum angin a uop khum a. Thli lum, car tukvera hung lut chun mei inhlap angin a mi hlieu a, hmaiah thlan tui chau ni loin, thâu khom a pût ser ser ni awmin ei hriet a. Car engine lumzie inkhîna meter khom an chawm zok zok el a. Lampui an siem tharna taphotah alkatara a hung pût suok a, mawtor kein a hang hraw chun chirhrak sà rak loa tlân ang elin, inman le inhnâk chapin a’n zîk thlêr zer zer el a. Chu ri chu miuzik tienga na nei ta ding chun rimawi a tling a, ngaithlak lai chun lum khom a min theinghiltir hiel a. Lam sira dawnkhaw zortuhai ta ding chun lum chu malsawmna, sum hnâr a na, a lum po leh an zor rawn a, an lawmna a zuol. Pindan sukdeina Air-Cooler siemtuhai ta ding chun nipui hrâng chu an manna insurtirtu a ni bok. Sienkhom, chu chu ka hril tum tak chu a ni nawh.
Ka hril tum tak chu, Pathien khawl siem ropuizie le danglamzie thu a ni daih. Chuong ang nipui hrâng hnuoia chun ka bawk ka hang them a, sa êm êm dinga ka ring kha a dei thler a, Siemtu temperechar siem pangngai 37-39 centigrade inkarah a um zing el! Thlasik vur tla chum chum hnuoia khom, dam thrat phot chun, ei nun khawl lipui chun temperechar pangngaiah a vong zing el a nih. Chuong anga khawl li thra chu mihriemin an la siem suok ngai nawh. Chu khawl siemtu chu inpak naw ruol ei ni nawh.
Chîk zuola ei sui chun, mihriem hi a lo siem special em an nawm! Taksa hringna laimu umna chu 'Mûr' ei ti, Saptronga 'Cell' an ti hi a nih. Chuong ang mûr chu mihriem pangngaiah tda nuoi khat vêl a um a. Mûr lien pawl chu samzai phel tiet vâng a na, a sung chu artui sung ang deua tuirîl, sienkhom mihriem mamaw iengkim petu a nih. A sunga kontrawltu, a laimu chu 'Nucleus' an ta, chu chu leilak angin hruiin a vêt kuol chuot a, chuong hruihai chu 'Chromosome' an tih. Chuong hrui hruol inphana chun hringna siemtu le chi thla sawng theina tienga thuneitu DNA chu a’n phŭm a. Mihriemin a hringnuna a mamaw, entirnan hrietna le thiemna tinrêng chu DNA hin inchikin a khawl khawm a, chuonghai chu a hun takah a pek suok hlak. Taksa inthranglien dan ding hai, chi thlăna tieng le a trûl ang peia thupek insuona hmun a ni leiin DNA hi rorel khawl tia inbûk tlâk hiel a nih. Cell pakhat sunga DNA-in thupek an suo thei zât hi ziek suok vong ding ni ta inla, lekhabu phek 600 peia sa bu 1000 lai a sip dal ding a nih. Chun, mi pakhat taksaa DNA hrui zai hi zom ta vong inla, km 149,637,000 (mel 93,000,000) a hlaa um nisa khi hang inzam phak a ta, hung inzam lêt phak nawk a tih, an ti bok.*
Mihriem pangngai thluok bura hin cell/neuron tda 3000 vel a um a, chutaka inthok chun tda 100 vel chauh ei hmang a, a dang tda 2900 vêl chu hmang dêr loa um a nih. Hmang ta vong inla, mihriem thluok hrât dan ding chu hrilfie intak khop ning a tih. Tlukledingawn (tda) 100 tiem zona dingin, sekhon khat peiah pakhat pei ei tiem chun kum 3171 vel a ngai. Sula nau a hung insieng hlim hin a thluoka cell/neuron chu minit tinin 250,000 vêl a pung a. Naute a hung pieng hin a thluoka cell bawm chu 350-400 gram vêl a ni ta a, kum hni sungin puitling thluok zaa sawmriet vel a tling hman a nih.
Sawtnawte chauh dam dinga siem ni si, chuong lawma Pathienin mihriem a hang siem uluk el chu ieng lei am ning a ta? Genesis ziektu Mosie chun mihriem hi 'Pathien angpuia' siem a ni thu a ziek a, sienkhom 'Pathien angpuia siem' ti umzie ruok chu a mi hril nawh. Hi khawvel le vanvêla thilsiem danghai rêng rêng chu 'Pathien angpuia siem' an ni thu a hril nawh. Chu chu Pathienin mihriem a lo siem ropui bikzie thu Baibul sirsana hmangtuhai hril dan a nih. Chuong a lo ni si chun, ieng dinga mihriem thluok bura cell/neuron tda 3000 laia 100 vêl chauh hmang hman dinga hringnun hi a lo siem am ning a ta? Khawvel thar insang lemah tda 2900 dang chu hmang pei dingin ei pieng non ei pieng non el dim a ni? Hi zawna hi Pathien ta ding chun zawna invêtthlâk tak, A AW B inchuk lai amani, Sande Sikula 'Baua Don Pawl' ang vêl zawna indon khom tling phak teu naw nih ti ka ring. Sienkhom, kan don ve phak tawk a ni mieu si. Kan zak chuong nawh. Ka mawlna le hriet nawna hi Siemtu ropuizie tarlangtu a ni phà lem chun, inzak nekin, lawm hlê lem ka tih.
Ka hril tum tak lem chu, Pathienin mihriem a mi siem spesial êm lei hin, iengkimah lawm le lungawi ding ei nizie thu a nih. Mihriema mûr tda tam tak umhai chun an sinthaw ding ang seng thra taka an thaw seng leiin mihriem hi ei chechâng thei mei mei a nih. A thok thra naw le mani thaw ding ang thaw lo an um pha chun mihriem nun a khik buoi nghal a nih. Hrietna thazâm (nerve) tawkbuoitu a um chun a tawk buoina chin kha a zeng a, khuo a hriet naw nghal a. Thisen lampui dâltu a um chun lungphu chawlin ei thi el a nih. Hnâra rim hrietna hai, baua inhnik le inhnik naw hrietna hai, naa ri hrietna hai, mita hmu theina hai, ngaituo theina le thil hriet zing theina hai le thil dang dang hai chu thluoka inthoka kontrawltu a buoi chun a se vong el a nih.
Chuleiin, ná hre theia i um chun Pathien kuomah lawmthu hril rawh. Ná i hriet thei naw phá chun i hrietna thazàm a sie tina a nih. I zîng thoin i taksa bunga a iengkhom a chechâng thei chun Pathien kuomah lawmthu hril rawh. Inzun inhnawm i thaw thei chun lawmthu hril rawh. Dangchârna dam, phingtrâmna dam, bu châkna dam, fak le dawn inhnik tina dam i nei chun lawmthu hril rawh. I nain thil ri a hriet a, i mitin khuo a hmu a, i hnârin rim a hriet a, i bauin inhnik a hriet a, i taksa bung tinin them a hriet a, i thluokin thil i ngaituo thei zing a, i suongkuo le ruolhai hmêl le hming i la hriet thei zing chun lawmthu hril rawh. Trong dingin bàu i ka a, umzie neia ri a hung suok el dam kha malsawmna ropui tak a na, lawmthu hril rawh. Chuong ang thilpêk ropui chu thu thra hrilna le rimawi insuona dinga hmang neka lungsen inhrawtna le trong sie inphurna ding amanih, mi demna leh khêl hrilna amanih le thil thra lo le tirdakum sâk suokna dinga i hmang chun mi vangduoi tawp ning i tih.
Mihriem hi ei inang naw thei khop el. Mi threnkhat ta dingin iengkim el hi lawmna ding vong a ni laiin, threnkhat ruok chun iengkimah lungawi nawna ding le lungsena chier inthluokna ding vong an hmu thung. Khuo a’n thrâl a, ni a lum leh "An thrâl taluo, a khu taluo, a lum taluo" tiin an chier a. Ruo a sûr a, khuo a hnawng a, chir a’n diek leh " A hnawng taluo, an diek taluo" tiin an chier nawk a. Thlasik a hung tlung a, boruok a hung zăng a, khuo a hung dei leh, thlasikin a bitum bîk anga ngaiin, "A dei taluo, si si si" an ti nawk pei a. Chuong ang mi chu thlalak khawmnaah an thrang khomin mi dang po an hmu thra a, anni an inhmusie a, thlalatu an mawsiet. Bu an hang fâk a, an bu kha an nêm taluo an naw leh an rum taluo a, an hme khom a al taluo an naw leh al naw taluo, an thak taluo naw leh an thak naw taluo a ni vong a, an lungawina tawk chie an hmu ngai nawh. Chuong ang mi nunkhuo chu an nǐm kumkhuo răn a nih.
Chuong ang mi chun thra le indika an inngai bik leiin mani inen chieng nachang an hriet ngai nawh. An nuna harsatna um hrim hrim chu mi dang siempek le intlunah an ngai a, mi an ringhlel a, an intum hlak. An nun a hlim naw leiin mi hlim taka um an thîk a, an hmu pei naw a, an ngai thei bok nawh. Rimawi ngaithlak nekin an baua inthoka inper suok, mi dang hrilsietna le demna thu tirdakum le kha tak tak ngaithlak chu inhoi an ti lem dai a nih. Nun an nghok ti ding ni inla, thi an inlâu êm êm bok si. Anni thrang lo chun iengkhom thok thei dingin an ring naw a, iengkimah inrol an tum a. Anni neka fel lema thil thaw thei an hmu chun lawmpui nekin an ngirhmun cho theitu mi trî-umah an ngai nghal a, an er a, an theida pei el a nih. Mi thilpêk dong an châk a, anni ruok chun pêk nuomna le tumna an nei ve nawh. An pêk ve khomin an dit lai ni loin an hnawl hnung chauh an pek hlak. Chuong ang mi chun iengkimah lungawi nawna le chierna ding an zong.
"Lungawinawna khawvela” chenghai harsat ding taka ka ring chu lungawina rama an hril, van rama khawsak a nih. Mi dem le chier neka sun le zana inpakna hla ngot sak chu hnuoi hringnuna an thaw ngai lo a ni leiin inkhor hleng an ta, sawtnawte sungin nghok hlum el an tih. Hnuoia an hmusit le hnâm zawng hai, anni neka lallukhum sa lem le ropui lem khum an hmu lem chun an lung khei a ta, chop le chilin thi nuom an ta, an thi thei ta awm si nawh. Chu pha zet chun le, an sungrila hremhmun meipui um ta sa, van rama an som lut chun a sukna a nih ti hre fie chau an tih. Chuong ang mi chun hnuoia an lo intem lawk rop hremhmuna khawsak zom pei chu inhoi an ti lem daih ring a um.
Thilsiem danghai ang boka iengkima inpak tlak, Siemtu chawimawi zing ding ni awm sia mihriemin a lung ei sukhnûr rop hlak hi poiti takin P.S. Chongthu bokin,
Mi zawng hian hre ve thiam se,
Siamtu sakhming ropui
Lawmin fak zai rem kan awm e;
Mahse, Pa tilunghnûrtu, thinlai tina rênga'n,
Kan piang, keini hringfa lêng hi
a lo ti vong vong hrim a nih.
'Lungawina khawvela' chêng, chânna chu hlawkna, hlawsamna chu hlawtlingna, trapna chu innuina, lungngaina chu lawmna, thi chu hringnaa pom thei tuhai ta ding chun nun hi a hadamthlak êm êm thung a nih. Chuong ang mihai chun Jehova Jire tlanga inthokin,
Chânna emaw ka ti,
Mahse, hlawkna a lo ni si…
Kut ruak pawhin awm ila,
Hlawhchham rêng rêng a awm lo ve…
Damchhung ka tawh apiang hi,
Lawmna tur hlîr a lo ni si
tia lungawina hlado insamin, hnena puonzar khaiin tlang an tlir hlak a nih. An thrâl amanih a fûr, a lum amanih a dei, a hul amanih an diek, an suk amanih an tung khomin khawvel an pal dan chu an ang vong. Trâmna le khopna hmunah, inthim le var, khaw innîm le inthiengah lungawina le lawmna hla thar leh sermon tharlâm an dong zing a, an nun chu lawmna testimawnia sip a nih. Thingpui sen amanih a pawl, a thlum amanih a hâng an dawn khomin lungawi tak le inhnik takin an dawn a. An zâlpha sain inphân sien, imu inhnik takin an in a. Bu le chi ringot hme hai sienkhom, kristmas sa belpui tlân ang thoin an lawmin an tlai hlak. Chuong ang mi chu Pathiena inthoka hlimna thurûk man futu le changtuhai chu an nih. An ta ding chun
Vanduaina a awm tawh lo, mangan, lusunna,
Thihnate lo thlengah pawh;
I remruata innghat ringtute nun zawngah hian,
Vuina tur rêng hi a lo awm lo ve.
(May 12, 1999, Delhi)
* Mizo-Lusei tronga 'zâu' ti hi Mizo-Hmar trongah a um ve naw leiin 'lien' ti a ni vong a. Saptronga 'expanse' amanih, boruok inza huou el, inkhi ngaina um lo hrilna dinga 'lien' ti hmang chu an dik thei naw leiin 'zâu' ti hi ka hmang a, an dik lem bok a nih.
* Life Magazine, "How did it get here? By Evolution or by Creation?" ; Prof. H.Enoch's "Evolution or Creation?"
###
No comments :
Post a Comment