There's no place like home
There's no place like home!
- H. Payne
Khawpui mawi le thatho Paris-ah America mi, actor le playwright John Howard Payne (1791-1852) chu kum kuo lai zet inhoiti taka a khawsak hnungin, zan tieng voi khat chu a tukvera inthokin Paris mihai ofis trin, inhmaw taka mani in tieng seng pana an inlawi nguoi nguoi lai chu a thlir a, a lung an sukleng a. New York khaw fem Long Island-a an in tlawm tak chu a mitthlaah a hung inlang a. Paris-ah kum tam lo khawsa tah sien khom mikhuol châmbâng el a nizie a zuk inhriet suok phut a. “Ka khuo, ka in” a ti thei ngei umna, a in lum chu ngaiin a kûr a. Hla inlâr le chul thei lo ‘Home Sweet Home’ ti hih chu zantieng lâ lă chun a phuok tah hiel hrim a nih.
Rêng rŭn sâng kaiin ngûr nun chĕn inla khom,
Kan rŭn tlawm ieng rĕng rŭn dang a lo um nawh;
A lŭmtu van mawina zâm vel ieng reng chu,
Zong la khom tong nawng i tih pielleia hin.
Mid pleasures and palaces though we may roam,
Be it ever so humble, there's no place like home;
A charm from the skies seems to hallow us there
Which, seek thro' the world, is ne'er met elsewhere.
Rûn lum, aw rŭn mawi,
Mani rŭn ieng reng a um nawh pielleiah.
Home! Home! Sweet, sweet home!
There's no place like home
There's no place like home!
Singkhuola chun thil mawi khom a lo mawi thlawn.
Lam ang let ka nuom kan râp rûn rieng ngeiah;
Achun mi awitu sirva’n zai mawi an rem,
Mi’n hlăn nawk vong ro, ka hlut tak lungmuongna leh.
An exile from home splendor dazzles in vain
Oh give me my lowly thatched cottage again;
The birds singing gayly, that come at my call,
Give me them, and the peace of mind, dearer than all.
Ram hrang hranga in inhoi le mawi tak tak le nun insang, ram palaihai buzawla kum tam kan khawsak hnung khoma ka hla dit, chuoi ngai lo chu J.H.Payne hla hi a nih. Ka pieng le seilienna Pherzawl tlang Muolvenga kan inpui tluka ka ngainat, ka ngaituona ril khamtu le ka zan mang mawl chen khom hluo hlaktu in dang ka la tong nawh. Huoi taka “Ka” hmanga neitu le nina ka’n chŭ ngam trobul, tu khoma an mi’n chu thlakpek thei lo, van le hnuoi rikawta chuong a nih.
Chu chu a nih a makna. Thil ropui le mawi ei tihai hi ei nun le inzomna nei a ni si naw chun ieng tina khom a lo ni nawh. Ei nun le inzom ruok chu ieng anga thil chin le inhnuoi khom ni sien ei ngaituona pindan rilah a chêng a, inpui hluotu a ni leiin hriet zing a hlaw ngei ngei. Ieng leia eini lai Bethlehema bawng in tlawm takin Jerusalema Lal Heroda le Borsap Pilat hai chengna in ropui neka hriet le ngainat a hlaw lem am a na? Ei sakhuo le inzomna nei a ni lei a nih. Architect ta ding ruok chun Bethlehema bawng in mawl le trop tak nek chun ama inhnikna zawng, a fakzongna le inzom bilding ropui Heroda lal in an dizain dan, bawl dan le hmangruo an hmanghai chun a mit le a ngaituona hîp lem daih a tih.
Architect mit ringota thlir chun Paris tluka khawpui mawi hi a tam ka ring nawh. Seine (Shawn) vadung kam hrŭla khawpui an rem, abikin Eiffel Tower-a inthoka hung thlâk peia vakam hrŭla kotthlêrpui Champs-d-Elessy (Shawng-ze-le-ze tia an lam) sîr tuoka bilding mawi tak tak, insi khupa ngîr ei hang hmu zet chu, a mawizie le ropuizie hang hril suokna dingin trongkamin a dai si naw leiin, hmŭr ei inchîp hmak el a nih. Kum 1889-a World Fair an nei hrietzingna fawma Paris khawpui pholeng Eiffel Tower, feet 1050-a insang, ton 7000-a rik, thir tluon hrang hrang 15,000 chăr le kil khawma an bawl dam; biekbuk mawi chungchuong Notre Dame, eini rawi thlang tlakin Kabaw phairuom ei lut ding mek lai ni awm, 1163-a an bawl tran le Chin Hills pana ei kai tung trĕng trêng lai vel 1345 AD-an bawl zo tah, kum 646 hnunga ka sir khoma zani ela bawl anga la’n lang thar dam chu mawina tawpkhawk hlawm, ‘ultimate beauty’ hang ti naw ruol a ni nawh.
Paris khawpui reltu architect hai ngaituona mit le tru bawla insawi phana in ei bawlhai ei hang tekhi chun, pa le pa anga inthlau hi thilsiem lai ei lo um nawzie a mi’n ngaituotir a. Chuong ang mawina huol vel kara chun mani insitin ei indom kŭn rong rong el a nih. Hieng khopa ngaituona rila mawina lo hmu le hmang phakhai le eini silfen mumal khom la nei lo, ramsa le bupang intrawm zinga la khawsahaiin a ruola leihnuoi ei hang hluo tlâng el dam hi ei ngaituo zui pei chun, inzakin hmai ei hup el a nih. Sienkhom, mihriem hi thil mawi ringot ringa hring a ni si nawh. A taksa mita mawi a ti khom a lungmitin a tipui naw chun a hlu thei bok nawh.
Chu khawpui mawi, changkang le inhoi chu ka khawpui a ni ve tlat naw leiin, J.H.Payne ang bokin, ka ta ding chun a mawi thlawn a, mi huona thei hmin tuor, fak châka thlir ang chauh a nih. Chuonga thlir nêk chun mani huona kawlthei sel le phak rĕt tawn tawn dam kha a lo hlu lem. Paris khawpui mawia in ropui le inhoi nek chun Pherzawl tlang Muolvenga kan in hlam sawm neka sei, a chung inhna dăng, a chungdăl, bang le truong râp vong, a sûtpui, ban, tlungzam, tlungpŭm le thrommawl hai po po thing, a tuol hmai le chawr tieng ngaibawka peleu ruolin ngaingam taka bu sep a, thlamuong taka an inlawina in ngei kha, ka ta ding chun a hlu lem a, thlakhla a um lem bok a nih.
Malsawmna tam tak dongin, khawvel hmun hrang hrangah India sorkar palai sin thawin kan lo khawsa ve ta a. Primary School-a kan sabzek, Dr. Thanglung siem ‘Leihnuoi Ram’ a khawmuolpui (continent) um zat a ziek kan baihat tlut tlut hlak kha ke ngeiin ka sir kim tah a; India Tuipui, Pacific Tuipui, Atlantic Tuipui, Mediterranean Tuipui, Adriatic Tuipui, Arabian Tuipui, Bay of Bengal (Bengal Tuipui), Tuipui Thi (Dead Sea) le Galili Tuipui-a chen longa intawlin, tuihlim chengin ka lo inhlieu ve tah a. Kan palaina rama kan in hluo a thren lem chu a sungah kan lal, ka pu Dolur in kan suong ĕm êm hlak tiet pahni pathum inthawl haka sie theina khopa lien dam a nih. Sienkhom, chuong in inhoi le ropui chu ka in a ni naw a, khuolzin ka chambang sung aka diuti hlenna dinga innghatnaa ka hmang chauh a nih.
Pherzawla inthoka kan inpĕm suok hnungin in hrang hrang 20 neka tamah ka chêng taa chuh Pherzawla kan in anga ka thlarau hluotu in pakhat khom a la um nawh. Ka Aigupta khawpui Delhi tlanga kum 1997-a inthoka a zawna tu chena kan chengna hi keini in ngei ni sien khom Pherzawla kan in angin ka la ngai thei hrim hrim nawh. Hi thil hi inhoi le inhoi naw thu zawnga inkhi thei a ni nawh. Delhi-a kan in chu pukka vonga bawl, sawng linaa um, riekna pindan pali, insil, inzun le inhnawmna pindan pathum nei; tui hmang seng lo, thlai suongna gas khom bo tik um lo dinga a dawta zom, hmang nuom zat zat her suoka her khar nawk el a nih. Khorsaw iengkim deuthaw khom telefawnin ei awrdar a, minit nga sungin an hung thak a, bazar buoi a ngai ta nawh. Bill pek ding po po khom ofis-ah fe ngai ta loa computer hmanga pek vong a ni bakah inzin ding khoma vuongna le rêl/bus tiket hai chen khom internet hmanga lak thei a nih. Khaw lai hmuna mihai khom internet an thlung zomnaa chenghai chu umhmuna hmai intuoa biek theina in a nih.
Pherzawla kan in ruok chu a dung hlam sawm neka sei, chawr tienga ka riekna le lekha tiemna pindan ti chauh naw chu pindan hran um lo, a siniar indota khum hran hran indaw tlar put el a nih. Tui hlak chu, thrâla lem chu mel 2/3 a hlaa inthoka lusip le liengko ngata phura chawi a ngai a. Inhnawm ding pha ektherfung ding tuhai amanih huon dai pal thliek a, kan tuol ep tlang liem tieng vokpui phingtram ruol le pan diel a ni zie. Puon sawp le insil ding chun, Delhi-a kan ina inhrûkna puon le insilna pindana lut a, tui lum dit leh tui lum, tui dei dit le tui dei her put el ang ni ve ta loin, umni khama Inrinnia tuikhur pan vang vang a ngai. Chu chu a nih zaipu T.Khuma’n ‘romantic’ deua chil sukpût ser ser khopa a lo hril daih kha!
Aw, a vêlah fieratui le
Siktui thieng vâng sienla khom,
Lengi lung lawm, vala lung lawmna
A ni si!
Delhi tlanga thlai suong rongbawl chu bufai suk fawm amanih le hmeruo zonga lo le rama suok buoi chŭk chûk ngai ta loin, a faisa phor a, hme suong ding fridge-a inthoka sa le thlai lak suok a, but, chi-al, changal, chârtang, hmezeu, hmepok le chi dang danga du dan ang anga siem a ni top el. Semthei leh thrang a, thuka mit inthîp raka mei sĕm a ngai ta nawh. Bal dêr loa hrât taka kăng thei Gas thuk, inphi sar sara hang her chok a, bêl inchuon a ni nawk el. Puon bal sawp ding a um leh Washing Machine-ah thlak a, a fai le hul saa lak suok a, puon nawttuhai ko a, an nawt nam hieu hnung hak a ni el. Ram changkang lema an khawsak chu Delhi tlang nêk daiin a la olsam zuol a nih.
Amiruokchu, chuong thil po po chun Pherzawla kan in hlutna an hlăn thei nawh. Naupang hun laia ei tonhriet iengkim hi, a thra a siein, ei nun phekah a lo kai nghetzie le nuoi bo el thei a ni nawzie chieng taka hriltu niin ka hriet. Sungkuoa kan chengna khuo le in hrang hrang hai hi kan suoksan hnungin ka ngaituonaah an inlang khăt a, manga khom ka hmu inkhăt. Pherzawla kan in ruok chu tu chen hin a’n khat tawkin ka la mang zom zing a nih. Abikin, manga ka nu ka hmu rawnna tak chu Pherzawla kan inah a nih. Kha in kha ka thlarauin a suoksan phal naw a ni tak.
Chu chu hrilfiena dingin ka tonhriet ngei hang hril pei ka tih. Kum 1957 khan Sierkop leiin Matric ekzamah ka tlol a, a kum nawka ekzam dingin an mi’n battir a, ka tlol nawk a. Kum 1958 August khan arenga ekzam nawk dingin Pherzawl High School-a bok ka zu kai nawk a. Kum 1957-a Saidan/Khawmawi tienga kan inpem hnunga Pherzawl ka hmu nawkna hmasa tak a nih. Kan in hmuna khan in thar chite a lo ngir tah a, ka zu hmu nawk chu hril a hai kher el. Kan pansak tuolzawl tlak tienga um U Buonsinghai inah ka’n nghat a. Ka sikul trin le khawlai leng trin hi voi iemani zat ka umna in chu fe khêlin kan in hmun chu ka pan a, lut dinga kaitrĕn ka kai pha leh kan kaitrĕn leh khan a’n ang ta naw leiin ka har phut hlak a. Trum khat lem chu an kotkhar ka hong hman a, ka har suok chauh a nih. Chu ngirhmuna um hang hrilhaithlakzie chu a tongtu chauh naw chun hriet fie ruol a ni ka ring nawh.
Kan runpui, sienglawina, siel ang ka tuoi lienna,
Sung kim nau ang kan innuina hmun,
Rûn dang a lo ngir tah, hrai dang rŭn lo changin,
Hrilhaiin ka thlir luoithli leh.
Hla ka phuok le tienami ka ziek a tam lem hi ngaituonaa Pherzawla kan ina inthrunga ka phuok le ziek a nih. Lalnunnem Ka Ngai Em Che, Riengpui, Hmangaina Ruong-puon, Zangkhaw Bungbu, Zawllai, Ngawi Ve tihai hi Pherzawl kan suoksana inthoka kum sawmhni hnunga ka ziek vong ni sien khom, ka ziek laia ngaituonaa ka’n thrungna hmun chu kan in hluia ka pindan a nih. Ka hla phuok tam tak khom chuong ang tho. Hi ka tonhriet hin thil tam tak a mi’n ngaituotir a. Naupang lai huna ei thil hmu le hriet hai hi thluoka hrietzingna le inchik theina khawlah ei computer-in a thun pei thu mi thiemhai hril hi a lo indik a nih ti ka ring ve tah khop el. Chuong ei tonhriethai chun ei hriet le hriet loin ei ngaituona a thruoi a, ei mizie le nungchang a siem a, a thunun a, a keithruoi a. A khat tawkin ngaituonaah an hung inlang a, chu chu zana chen khom ei mangphan hlak a lo nih. Chuleiin, naupang lai huna thil thra inchuktir hi a lo va poimaw de aw!
Pherzawl le kan in kha an lo poimaw hrim a nih. Chu hmun chu ka nu sul nêr tlanga khawvel var ka hung hmu hmasakna tak, ka pieng le murna, ka trap suok hmasakna tak a ni ang boka ka’n nui hmasakna tak, ka hming ka put tranna, ka aidentiti intranna bul, ka ta dinga Eden, Bethlehem le Sinlung inkop vong a nih. Ka chanchin sui ding chun Pherzawla kan ina inthoka sui tran a ngai. Adam le Evi hung suokna dinga ruot chu Eden huon a ni ang bokin, Pherzawl chu ka piengna dinga khawvel insieng hma khoma Siemtu ruot a nih. Chu hmun chu khaw lai hmun khomin a ai a aw thei naw a, a hluohlan thei bok nawh. Pherzawl thrang lo chun van laia tla, um lo ang chauh ning ka tih. Ka nu sula ka hung insienga inthok le ka tlangval suok chena Pherzawl boruok inthieng, tui le leilung tharsuoka chawmlien ka ni leiin, ka chala hin mihriem thilsiem inchikna suoi nam ding ni inla chu Made in Pherzawl chauh ni loin, Made of Pherzawl ti sut kuou ning a tih.
Ka ruolpa (RIP 2008) L.T.Pudaite-in fiemthu titaka a pieng le murna khuo a hril changa, ‘Lalthanzau of Khawlêk’ a ti hlak angin, vana hming inchikna lekhabu an ti hih a um tak tak ngai a ni chun, chu Record Book-a chun, ‘Lalthlamuong Keivom of Pherzawl’ tiin chuong ve ngei a tih. Ei thuring anga a fe phot chun, mi tinin vana ei som lut ding chu ei pienga inthoka ei put tran, ei nina inthlungna, ei hming char a nih. Chu chu ei piengna hmuna inthoka intran a nih. Chuleiin, mani ram, pieng le murna ngainat nachang hre lo chu taksain dam zing sien khom thlaraua mithi a nih tiin Sir Walter Scott chun a hla phuokah hieng hin a lo hril:
Breathes there the man, with soul so dead,
Who never to himself hath said,
This is my own, my native land!
Whose heart hath ne’er within him burned,
As home his footsteps he hath turned
From wandering on a foreign strand!
Kum 1964-a Parbunga kum chenve chauh Headmaster-a ka um sungin ka rawipa Laibatthang thruoiin ni khath chamin Pherzawl ka hang sir a. 1986 January khan Rangoon-a posting-a ka fe hmain ka nuhmei le ka naupahai pahnih David Lalhmingsang le James Lalropui le mi trawiawmtu ruol thra iemani zat thruoiin ka sir nawk a. Rangoon-a ka um hnungin, March 1989 khan Churachandpur-a inthoka Mizoram kan pan malam le hung kir tieng ka sir nawk a. Hmar tieng pang Dawrkawn chen inzâra an inson dar tak leiin 1964-a Pherzawl ka sir hi Pherzawl her khing chauh a ni ta a. Kum 1986-a ka sir lem chun High School bilding chauh naw chuh khaw hluiah in ngir a um ta naw a, lamlien hrulah an inpem thlak vong tah leiin ka Pherzawl hriet le ngai hlak kha a ni ta nawh.
Kong khata ka lawmna chu ka sikul kaina High School bilding bek a pangngaia hmu ding a la um kha a nih. Ka nauhaiin an pa, fawren hmun hrang hranga thruoitu le sikul thra tawpa ngaia inkaitirtu hi bawng êk le vok êk dŭra inthoka hung suok, computer le thil dang chu hril lo, electricity khom a la tlung phak teu teu nawna hmuna inthoka seilien le lekha inchuk ka nih ti an mit ngeiin hmu hai sien ka nuom a. Anni pahni hi kan umna zirin sikul hrang hrangah kai hai sien khom an seilienna tak chu, tlaksam umzie an hriet ta nawna, American International School a ni a. Pherzawl High School, trawp kienga la ngir ka fangpui ni a, “Hi hi ka sikul kaina chu a nih” tia suong em ema ka hril khan, mit ngeiin an hmua chuh awi harsa an ti kher el! Pherzawl High School le kan chengna khawvel inkar a hla tah em leiin, mak an ti khomin a awm hrim a, an awi naw khoma awi a um naw hrim bok a nih.
An hun tong zirin ka nauhai chu khawvel tuipui lien, international society-a insung lut tah le chu chutaka chêng chuh an ni tak leiin an khawvel thlir dan, an khawsawt le lungleng dan le an thil hlut le hlut naw thil khom danglam tak a ni tah. Kei ruok chu ka thlarauin Pherzawl tlang hi a la suoksan thei hri naw leiin, chu tlanga kan in, a taka kum 1957-a inthoka ngir ta lo, sienkhom ka ngaituona mita danglam loa la ngir zinga chun lungtat a par hma khat le ka taksa in hi a triek chenin, riel loin a la’n lawi zing ding a nih.
Rûn lum, aw rŭn mawi,
Mani rŭn ieng reng
A um nawh, pielleiah.
Home, home, sweet, sweet home,
There’s no place like home,
And there’s no place like home.
(Retrieved from Delhi Thurawn September 23, 2001; Revised & enlarged Monday November 7, 2016 C-408 Purvasha, Mayur Vihar-1, Delhi-91)
###
No comments :
Post a Comment