Chawlolna-II

To be ignorant of one’s ignorance
is the malady of the ignorant.
-A.B.Alcott (1799-1888)

* * *

Not ignorance, but ignorance of ignorance,
is the death of knowledge.
-Alfred North Whitehead

Eini rawiin lekha thiema ei ngai le eini khom lekha thiema inngai deuhai chu Saptrong tlawma zawng innâl deua thaw theihai hi an nih. Sikulah naupang ei inkaitir a, ‘Pi pe saihnawkah’ ti vel nèkin nursery rhymes ‘Baa Baa Black Sheep’ ti ang mei mei iemani zat an hung inchùk a, en loa an hril/sak thei pha chu inchùkna tieng hma an sawn hlein ei ngai nghal a, inlènghai hmaa khom ei inentir nuom tak a nih. Saptrong an hung thaw thei pha lem chu ei suong el khom ni loin ei uongpui hlè hlak. Hi hin Saptrong thiem ei ngaisangzie le thiemna nia ei ngai tak chu ‘Saptrong thiem’ a nizie chieng takin a tar lang. Indik tak chun ‘Saptrong thiem’ ei ti khom hi ‘Saptrong hrie’ ei tina ni lemin ka hriet. Hi thil pahni indanglamna hi hriet fie a thra khop el. Saptrong hrie le thaw thei ei tam ta a, Saptrong thiem ruok chu ei vang èm èm. Novel tiem theina le TV en theina tawk, thabo le uong le suol inchukna tawk chaua thaw thei zal, Saptrong thiema ei ngai le anni khom inngai, sienkhom sor khopa thiem si lo, insuk theinaa hmang a, mani trong neka Saptrong thaw inhoi ti lem, inzak nachang ruok chu hre der loa lungril chawlol hmu ding ei tam tah. Sor khopa thiem ruok chu ei tlawm êm êm si. Trong hrim hrim hi a hmangtuhai khawsak dan le nunphunga inthoka hung inser suok a ni leiin, ieng trong khom ni sien, thiem tak tak ding chun a trong neituhai le hmangtuhai nunphung le khawsak dan chîk taka inchuk le an thu le hlahai hriet rawn a ngai. Trong mal tin hi a hmangtuhai hnam zierang inlarna le tarlangna a nih. Science tienga hnam insanghai chun science trong hmangruo an hau a, filawsawfi tienga insanghai chun chuong tieng trong mal chu an hau bok a, sakhaw tienga inthukhai chun sakhaw tieng trong an ser suok rawn a, sumdawngna tienga inhmanghai chun sumdawngna tieng trong kam an hau a, chuong ang peiin a trong hmangtuhai khawsakna le inhnikna tieng tieng trong hmangruo an ser rawn el a nih. Ka hriet ve phak china khawvela zamaw trongkam hmang inrim tak chu Kawlhai le Meiteihai an nih. Chu chun an mizie le thil invoi zawng sei tak hril mei a tih.

Kong danga hril chun, trong thiem ei ti hi hrietna ril le inzom tlat a nih. Chuong chu ni loa ni tin khawsaknaa insung le khawtuola inbieknaa hmang ding chun thu mal sangkhat sanghni bak hriet a ngai nawh. Chuonga ei hriet sun innâl zata hmang theihai chu trong thiemah ei sie tawng. Eini rawi a tam lem Saptrong le Hmar trong hriet le thiem dan level khom hi chuong ang chu a ni ka ring. Hieng ang level chaua thiemna hi ro a tling naw a, sor khop a tling bok nawh.

Ka nuhmei chun a piengpui Hmar trong a hriet el khom ni loin a lungrila thil um phak chinhai chu a nuom nuomin a hril thei a, ka nekin a trong thiem lemin ka hriet. Amiruokchu, Hmar nunphung le khawsak dan, chu taka inthoka thu mal tin an hung inser suok dan, thil bulbal sui hlak mi a ni naw leiin a Hmar trong thiem dan a limit a, hang rawn pal chang khomin lung a suksen nuom lem hiel hlak. A tleirawl suoka inthoka a hung puitling chena vai rama khawsa a ni leia thiem naw a ni thu suonlamah a hmang hlak. Ka nuhmei Hmar trong le ka Hmar trong inkara hin mêl tam a um. A san iem a na? Kei chun naupangtè ka nia inthokin tu chen hin a zungpuia inthoka suia hriet châkna, thiem nuomna le tumna ka nei tlat leiin ka’n chuk ngat ngat a; ama ruok chun thiem châkna, nuomna le tumna neiin a bei ve ngai naw a, a hriet sunah a lungawi. Ka nuhmei ngirhmuna chêng hi a tam lem ei ni ka ring. Kum 1983-85 sung khan New Zealand-ah kan um a. South Island-a kan inzin truma khaw pakhat kan sir chun thil tam tak a mi’n ngaituotir a. Chu khuoa chenghai chu mingo vong an na, an fak zongna chu lo nei, huon siem le ran vai a nih. An pi le pua inthoka an fak zongna chu an som tung pei a ni leiin lekha inchuk an tlawm a, sienkhom sum le pai le fak le dawnah an hnienghnar leiin mi dang inhnar rak awm hmel khom an put nawh. Sum an hau leiin an bazara thilhai khom khaw danga nekin a to bik vong. Saptrong innâl zurin an thaw a, an trong khom hriet a harsa. Ka driver chu mingo, New Zealand mi a ni leiin, “Michael, hienghai Saptrong hi a va danglam bik de! Hriet naw khom chu ka hau bak el a” ka ta. Michael chun, “Pu, anni hi a tam lem chu lekha inchuk lo, lekhathon takngiel khom ziek thei lo dam an ni leiin an Saptrong khom hi an tuoltro trong a tam a, keini khomin hriet harsa kan ti hrim a nih” tiin a mi don a.

Hi ka tonhriet hin thil tam tak a mi’n ngaituotir a. Saptrong innâl zura hmang le thaw thei nazong hi Saptrong thiem an lo ni awzawng nawzie le eini rawiin chuong ang mihai chu mi thiem anga ei lo ngai le chei hlak hi a lo indik nawzie chieng êm êmin ka hriet pha a. Vangduoi thlak takin, eini rawi mi tam lemin tu chen khoma mi thiema ei ngai chu hrietna hau, mi thiem ni loin Saptrong innâl pura thaw thei an ni chu tie! Entirnan, China, Japan le Korea rama inthoka hung mi thiem, sienkhom Saptrong mal khat khom thaw thei si lo ei hmu chun mi thiem ni thei dingin ei zuk ring naw tum nghal el a nih. Saprama inthoka ei kohran inkhawmpuihai mi hmangpui dinga Saptrong hmang mingo hunghai ruok chu Pathien tluk deuthawin ei lo sie nawk thung si a nih. A san chu, Saptrong thiemna chu lekha thiemna leh ei ngai kop tlat lei a nih. Saptrong an thaw leiin iengkim hre dinga ngaina ei zuk nei nghal a, an hmaah kut chauh daw loin ei lungril le iengkim zuk daw ei inhuom nghal el. Ei hang inbiekpui pal hlak chun, a tam lem chu hmeithai chem nek hmana mawl lem an lo ni bok si!

British sorkarin an mi op laia inthok khan mingo hrim hrim ngaisangna ei lungrilah an lo tu a. Mingo seng seng lai khom Saptrong hmang hnamhai ei ngaisang nawkzuol a. Ei rama Chanchin Thra hung put luttuhai hlak Saptrong hmang mingo vong an lo ni bok si leiin ei thlarau le ngaituona an man bet a, ei hnuoi pathien ang hiela ngaina ei nei tlat niin a’n lang. Kristien ei hung ni hnungin Kristaa unau mi ti dé hai sienkhom, Juda mi kristien hmasahai, tirko Paula hai chen khomin, Jentel mi kristienhai kha anni hnuoi daia mi anga ngaina an nei tlat ang khan mingohai khomin anni hnuoi daiah an mi sie a nih. Hi bawia hin mi khum an tum tlat leiin, misawnarihai chen khom khan van ramah mingo veng le eini rawi hnamchoma an ngaihai umna veng hrang um dingin an ngai tlat chu tie! Chuong anga indawi vetna hmangruo chu hmangin ei ngaituona an lo sukchawlol a, bawiah an siem a, an trong thiem chu mi thiema ngaina ei nei zui ta pei a nih. Chu ngaidana chun ei la’n tang char char a nih. Suok dok a hun tah. A bebawmah ei inkuol sawt ta bok a, ei thupui takah lut tum inla. Ka hril nuom tak chu, iengkim deuthawah chawlolna thlarauin a mi man dan le ei lungril mit le na tuomtu phuhlip sà tak el thu hi a nih. Ieng leia en kur sia ei hmu thei naw am a na? Ieng leia ngaithla zing zing sia ei hriet thei der naw am a na? Sum le hun, tha le zung tam tak sengin lekha ei inchuk a. Ieng leia ei thiem naw êm êm si am a na? Hre vieu awma inlanga um sia ieng leia ei hriet naw êm êm el am a na? A vangnei bik deuhai chu nei thinglung khawngin, ei nu le pahaiin sikul thra thraah an mi’n kaitir ve a, vaihai leh zirtirtu intrawmin silebas thuhmun ei hmang a, anni an thiem êm êm a, eini ei thiem ve mang si naw hi ieng lei am a na? Pienphung hrimah anni hi ei ban phak naw hrim hrim lei ning a ti? Ieng dinga vai hmusit ei ching tawl vei leh an hnung ei hnot am a na?

Hieng zawna ei hmaa ngirhai laia a ieng khom hi ei don ding chun ei ngirhmun le nina inbi chieng hmasa phot a ngai. Ei mawlzie hriet chieng ding chun mawlna phuhlip thuo ieng zat hielin am a mi tuoma ti inen fie a ngai hmasa phot. A tam lem chun ei mawlzie le ei hriet nawzie khom ei hriet phak naw ding a ni leiin, ei mawlna phuhlip mi phi thlapektu ding mi ei mamaw a nih. Chu chu ei mamaw a nih ti hre phak lo, hre thei lo le hre nuom lo khom tam tak um mei ei tih. Mi dang tlaknawna hre thei vieu, mani tlaknawna tieng chu hre nuom lo hrim hrima mawl suol le lulul mihriem ei tam.

A mawl thei dan ang taka mani ei inen fie thei dana ka hriet, keima nun ngeia a’n dikzie ka lo tonhriet tah threnkhat hang hril ka tih. Lekha ei tiem chang amanih thuhril ei ngaithlak chang amania ei inhnik thei nawna san tak iem ning a ta? A trong ei thiem tawk naw leia a thu umzie ei man fuk naw lei dam, a thu hril bulbal ei hriet naw leia ei man phak naw lei dam, ei inhnikna tieng pang a ni naw lei hrim hrim dam a ni tak. Entirnan, “A tirin thu a um” ti hi a trong mal tin hre inla khom, a umzie tak, abikin ‘THU’ tia ei inlet, Grik tronga ‘LOGOS’ ti a ziektuin a hmang san umzie hriet fie ding chun hi thu le inzom chanchin le a bebawm thu tam tak hriet belsa a ngai. Chu chu secular knowledge chauh a la nih. A rau hrietna tieng, spiritual knowledge tienga thlùr lem chun a umzie a’n ril nawk zuol.

Sûra tienami hre ngai der loin, “Ama chu mi Sûrbûr a nih” ti dam, “Makpa an nei thra a, sekibusuok nei ang char an nih” ti dam hi tiem fu sien la, a umzie hre dêr naw ni a, a thu kawk inthukzie lem chu man fu naw nawkzuol a tih. Ka thu ziekah, “Et tu Brute?” ti le ‘Veni, vidi, vici’ ti dam hi ka hril tum uor taka ka hrilna dingin lo hmang ta lang, Julius Caesar chanchin hre ngai nawtu ta ding chun a umzie le mawina hang man phak ngaina map a um nawh. Hrietna hi thuo tam a um ang bokin mawlna hi thuo tam a um a. Chuong mawlna phuhliphai chu ei lungrila chawlolna siemtu an nih. Mawlna phuhlip ei mita inthoka a tlak rawn po leh ei lungril mit a var zuol a, a tlak tlawm po leh ei lungril mit a’n thim sawt el a nih. Taksa mita ei hmu hi lungril mit a var si naw chun hmu fie tak tak thei a ni nawh.

Nariel (coconut) ra sunga jùbi i fak nuom chun a kawr tuomtu phuoi inphan truk el chu harsa taka i khè hmasa phot a ngai. I khè zo pha a tuomtu kawr chang deu el lo um a ta, chu chu i vuok koi zet naw chun jùbi chu lak phak a la ni chuong nawh. Hi lei hin Saptrongin ‘a hard nut to crack’ ti trongkam hi an lo ser pha hrim a nih. Artui laimu, a tuite-eng ei ti hih i fak ding chun a kawr i khè hmasa phot a ngai a, chu zoah a duor, a hamda khok i ta, chu zoah a tuomtu, a tui var lo um nawk a ta, chu chu i khè pha a tuite-eng chu hmu chau i tih. Chuong ang bokin hrietna rila hningzu inphum i dawk nuom chun a tuomtu kawr tam tak khè hmasak zet a ngai. Chu tuomtu kawr khè chu a nih mawlna phuhlip phì thlak tia ka hril hi.

Eini rawi lekha inchuk dan chu a pawhleu tuoi phak luot a, a sungril paw phak pei tak tak si lo, thiemna neka sartifiket hnot lem hi a ni tlângpuiin ka hriet. Samphuolin lekha ei tiem a, ei hriet phuor leh ei lung a awi el. Dit tawk ei ngà inhma taluo. Thiem ding chun lekha hi tiem el ni loa a’n chùka inchûk a ngai. A chang chun ei hang tiem a, thu ril le thu inthuk ziekna a ni lem chun trongkam an hmang khom a lo inthuk a, a umzie ei hriet thei der lo a tam leiin inhnik a harsa a, nghok puta bansan a ol khop el. Chu chu a bebawm, a rilmu tuomtuhai khan a mi dang lei a lo nih. Chuong ei hriet thiem nawhai chu bawkan el loa chonaa ngai lema hriet fie ngei tuma thrang ei lak ruok chun ei hriet fie thei nawna kawr po po kha a hmatiemin ei hang hawk thlak pei a, iemani chen hnungah a laimu ei paw phak a, a rimtui le inhnikna chu ei tlan ve phak hlak a nih. Voi khata ei hriet el thei naw hi chik taka voi za tiem non dingin hang insiem inla, voi tam tiem non a lo ngai nawh.

Ka hmu ve dan chun iengkim hi ei thluokin a phâk ve a, ei lungril le tumruna le teirei peinain mi a phak naw mei mei niin a’n lang. Hrietna ril paw phak khopa nor pei le teirei pei ei vang êm êm. Dikri kawrok kola lungawi ei tam a, hrietna ram paw thuk pei dinga thrang la ruok chu ei vang. Ei rênga ei hrietna hi sung khawm inla, JNU-a Professor mi thiem pakhat hrietna chenve hi a tluk di’m ti dam hi ngaituo tham tak a nih. Dikri ropui tak tak inbelna bel ruok inthrut khawm ang ei nih. Thabo le indu tawk chaua Saptrong thaw thei zal, sienkhom hnamin a sor khop chu hril lo, mani sor trangkai khop khom inchuk pei si lo, ei ni tawlin ka hmu bok. Lekha poimaw ziektu ding hang inzong inla, ni suok hnunga arasi zong ang hlauh a nih. Dikri neka thiemna ei hnot phá phà ei mawlna phuhlip hi a hmatiemin hung tril a ta, ei chawlolna khom hung zieum pei a tih ti ka ring tlat a nih.

(Delhi, June 2, 2006)